A Literatura Infantil e Xuvenil galega no século XXI. Seis chaves para «entendela mellor»
Blanca-Ana Roig Rechou
En Galicia, dende o meu punto de vista, é un trazo de identidade contar por ducias, e como consecuencia o número seis, a media ducia, ten significado nese sentido. Este trazo pode encadrarse entre os xa sinalados por Anne Marie Thiesse (1999: 133-158) como unha das características específícas que condicionan a forma de vida en xeral dun pobo, entre outros moitos, como son por exemplo: os elementos simbólicos e materiais fundamentais para a identificación dunha nación; o recordo de antepasados históricos; heroes paradigmáticos de virtudes nacionais; conservación ou recuperación dunha lingua propia; referencias e orgullo de monumentos histórico-culturais; folclore propio; lugares e paisaxe característicos; símbolos representativos (himno ou bandeira); identificacións pintorescas. Antón Figueroa (2001, 83), un estudoso galego, ao igual que A. M. Thiesse, fai similares consideracións referíndose xa concretamente ao pobo galego.
Tomando como pano de fondo este trazo que considero identitario, dado que noutras comunidades de España se conta por vinte (País Vasco, por exemplo), tamén por ducias e medias ducias nos países cataláns, aínda que combinando modalidades dependendo dos pobos, por dez na maioría das comunidades autónomas españolas coa súa correspondente influencia na nosa forma de pensar e comportarnos, reflexionarei sobre como camiñou a Literatura Infantil e Xuvenil galega (en diante LIX galega) durante os seis primeiros anos do século XXI, do ano 2001 ao 2006. Destacarei seis voces literarias entre autores e autoras que considero clásicos contemporáneos debido a que escribiron obras de calidade, moitas delas hoxe canonizadas, cunha clara influencia noutros creadores e creadoras, e cunha actividade pública significativa nalgún ámbito socio-político-cultural. Estas voces elixinas conxugando os conceptos de canon e clásico (GLIFO, 1998) e seguindo os seguintes criterios:
- - Que mereceran o Premio Nacional de Literatura Infantil y Juvenil, é o caso de Paco Martín (1986), Xabier P. Docampo (1994) e Fina Casalderrey (1996).
- - Que foran finalistas dese Premio Nacional. É o caso de Agustín Fernández Paz, eterno finalista en narrativa, e Antonio García Teijeiro, dos poucos en poesía.
- - Manuel Lourenzo, un dos dramaturgos pioneiros do Teatro Infantil en Galicia, un referente imprescindíbel da dramaturxia galega en xeral e que foi galardoado na primeira edición do Premio Nacional da Cultura Galega, concretamente na categoría de Artes Escénicas.
- - Proporcionalidade en canto á produción por xéneros, así catro son narradores: tres homes e unha muller; un poeta e un dramaturgo.
Podería achegarme ao ano en curso para analizar este camiño e mesmo citar outras voces, que as hai, pero debido ao espazo co que conto e ao trazo de identidade que quero destacar, só me referirei a seis anos e só darei a coñecer a traxectoria dos seis creadores citados porque seguen intervindo na vida socio-política, sobre todo cultural, e continúan ofrecendo obras que van asentando, e mesmo innovando as correntes anteriores a estes seis anos, polo tanto moitas das súas obras seguen ocupando o centro do canon ou dos canons (Fowler, 1988; Mendoza, 2002; Roig). Son consciente de que podería incluír outros e outras, pero tamén de que os elixidos son incuestionábeis.
Non deixarei de referirme, aínda que sexa indirectamente, a outras obras canonizadas de autoras e autores clásicos da LIX doutros ámbitos lingüísticos e do propio galego, pois todos eles foron conformando ao longo do tempo a LIX universal. Por eles falarannos as obras das seis voces elixidas, de entre as moitas que conformaron o sistema literario galego antes do século XXI, e tamén as doce novas que seleccionei de entre os autores nacidos a partir da década dos sesenta pero que publicaron as súas primeiras obras nestes seis anos do século XXI. Obras que foron acollidas con entusiasmo polo lectorado e a crítica. Estas novas referencias aseguran a pervivencia da Literatura Infantil e Xuvenil, neste caso, galega, pois axudan aos autores e autoras máis veteranos que iniciaron a súa andaina no século XX e conseguiron deixar as súas pegadas non só en Galicia senón noutros ámbitos, a partir de conseguir tanto galardóns importantes como situar as súas obras nas seleccións nacionais e internacionais máis prestixiosas.
Con esta selección quero axudar aos mediadores entre o libro e o lectorado a recomendar obras literarias para fomentar o hábito lector e a educación literaria, por iso ofrecerei notas para unha metodoloxía de análise do relato dirixida á nenez, adolescencia e xuventude. Seguirei nesta proposta outros estudosos e a miña experiencia como docente universitaria na que para as seleccións me deteño primeiro nos elementos mediadores, o contexto no que nace o libro, para preparar a lectura a partir do coñecemento xeral do momento no que se publicou a obra e no que se desenvolve a biografía do seu autor, un escritor influenciado por ese contexto e pola historia social e literaria. A lectura propiamente dita iníciase nos peritextos e nos recursos literarios que se usan, sobre todo nos máis específicos da literatura infantil, rematando a análise cunha comparación con outras obras do autor e cos epitextos, é dicir a recepción que institucións, críticos e lectorado, por exemplo, fan da obra, para confirmar a selección.
A LIX galega nestes anos goza dunha visibilidade e consideración, como outras Literaturas provenientes doutras linguas minorizadas, das que non gozou en tempos pasados. Este cambio produciuse fundamentalmente nos seis últimos anos do século anterior, é dicir do século XX, e nos seis primeiros do século XXI, debido a que:
1. Xa non se dubida da existencia da LIX, que agora se define como un conxunto de produtos literarios destinados, en primeira instancia, á infancia, xuventude, ao mediador adulto, pero tamén a calquera tipo de lector. Produtos dignos de estudar dende calquera metodoloxía que se prece dentro dos Estudos Literarios e non só como xa sinalou Zohar Shavit (1986) dende os estudos documentais, didácticos, pedagóxicos, etc. e a que no seu desenvolvemento participan todos os factores que fan posíbel a comunicación literaria, e por que como xa indicou Itamar Even-Zohar (1990, 1994, 1999), na súa Teoría dos polisistemas, é esta unha literatura na que hai que fixarse para comprender o desenvolvemento das nacións.
2. Esta Literatura considérase un medio fundamental para a formación lectora e escrita e sobre todo para a educación literaria porque axuda ao mediador a formar e informar o futuro lector, crear o seu imaxinario, ofrecer un conxunto de pensamentos, actitudes e valores que a vida biolóxica ofrece con máis lentitude e mesmo non permite chegar a vivir.
3. A divulgación de Internet que entrou en boa parte dos fogares, nas institucións educativas, etc. neste século e facilitou a edición, a inmediatez, unha maior difusión, un forte abaratamento de custos de edición e difusión. Pois hai que ter en conta, como dixo Ignacio Ramonet, que son moi poucas as persoas que utilizaron internet antes de 1995, porque, dicía en 2002:
Internet es para un público alfabetizado, para personas que trabajan en medios de comunicación, profesores y estudiantes o dirigentes o cuadros de empresas, etc. Para ese segmento de la sociedad que en muchos países no representa más que unos puntos de porcentaje de la sociedad... A veces tenemos la idea que usamos Internet desde siempre pero no es verdad, usamos Internet desde hace cinco o seis años como máximo y más allá es la prehistoria de Internet.
4. Concretizando agora máis na LIX galega, conformouse un lectorado potencial, de grande interese para os produtores, grazas á definitiva implantación da lingua galega e a súa literatura nos centros de ensino, debido a que as leis que foron postas en vigor a partir da Constitución, 1978, comezaron a animar a produción posto que a súa presenza era obrigada nos centros de ensino, e propiciaron unha serie de normas que comprometeron ás institucións a apoiar e facer promoción de os libros para os máis novos. Moi recentemente esta política de apoio e recoñecemento levou ao poder político a aprobar a Lei do Libro e a Lectura polo Parlamento Galego, unha Lei que realizaron, dende o ano 2004, profesionais dos diferentes sectores implicados e expertos na materia, membros da Mesa do Libro e a Lectura que se creara nese ano.
5. Unha serie de proxectos iniciados nos seis últimos anos do século pasado que facilitan a información dos factores citados. En Galicia é de destacar o proxecto «Informes de Literatura» que se leva a cabo en Santiago de Compostela, dende 1995, no Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades, centro que depende da Xunta de Galicia a partir dun convenio coas Universidades galegas (www.cirp.es), porque por eles sabemos como funcionaron os elementos que interveñen na comunicación literaria de forma xeral e non só parcial información, esta última, que tamén se ofrece nas moitas guías, seleccións e anuarios que se publican neste período.
6. Apostas editoriais innovadoras, como por exemplo, a realizada pola Editorial Kalandraka (1998) que revolucionou a industria editorial, non só en Galicia, e impulsou o libro ilustrado, sobre todo o álbum infantil, ese produto artístico que se pode denominar «Artextos» (Agra, 2006) no que conflúen todas as potencialidades do texto e a imaxe ofrecendo narrativas visuais e textuais complementarias ou indistintas segundo os camiños elixidos; a aposta da Editorial Fervenza a partir da súa colección «A Pinguela. Teatro escolar para ler e representar» que fixo aumentar o número de obras dramáticas ás que se pode recorrer para a posta en escena, a lectura ou a lectura dramatizada, recuperando obras que só pasaran pola escena e acollendo novos dramaturgos; tamén a aposta pola literatura dirixida á xuventude, ben a través de coleccións melloradas paratextualmente ben por medio de novas coleccións nas que os paratextos son máis subliminares xa que desaparecen os que indican as franxas de idade ás que se dirixen as obras, unha aposta clara pola denominada literatura de fronteiras que se reforza neste sexenio.
Creo que estas seis razóns, por seguir o trazo identitario, son suficientes, aínda que se poderían sinalar máis, para analizar como se desenvolveu a LIX galega en canto aos elementos que interveñen na comunicación literaria nos seis anos elixidos.
É este un momento de gran creatividade e de consolidación desta literatura en cantidade e calidade. O número de títulos, nestes seis anos superou os 1000, mentres que en toda a historia da LIX galega, dende o século XIX a finais do século XX, o número de títulos publicados foron ao redor de 2000, narrativa 900, poesía 160, teatro 70, cómic 30, traducións 800. En só seis anos do século XXI (2001-2006) publicáronse case 1200 títulos: ao redor de 500 de narrativa, 120 de poesía, case 60 de literatura dramática, unha ducia (12) de cómics e sobre 500 traducións.
Neste xénero, en xeral, deixando a un lado a produción dirixida ao prelectorado, constituída por obras orientadas cara a aprendizaxes básicas (primeiras letras, números, cores, diversas actividades cognitivas a través de imaxes, etc.), máis didácticas que literarias, no período séguense as correntes temáticas e formais practicadas en épocas anteriores aínda que se pode afirmar que unha das máis frecuentadas foi a que recupera e recrea contos de transmisión oral e da tradición escrita con deseños máis próximos ao receptor infantil, sobre todo a través de álbums e de contos ilustrados. É de destacar un bo número de obras das editoriais Kalandraka, OQO e Faktoría K, debidas a adaptadores galegos, e sobre todo a traducións. Nestas adaptacións adóitanse utilizar estruturas repetitivas, acumulativas, frase curtas e sinxelas e nelas é fundamental o papel da ilustración, que neste traballo non vai ser analizada aínda que considere ao ilustrador tamén autor imprescindíbel destas, pois, como xa comentei a lectura completa da narración é a suma da lectura textual e da visual.
Tamén son abundantes as obras, sobre todo fantástico-realistas, que recuperan e recrean lendas, símbolos, ambientes populares e literarios galegos e mesmo doutras culturas, unha corrente coa que quizais se quere responder á globalización, resaltando valores identitarios, tanto autóctonos como de culturas alleas, posibelmente con intención de coñecer ao outro e así estabelecer unha mellor convivencia. Entre estas obras podemos considerar tamén as novelas de memorias e viaxes por Galicia, por outros países e pola tradición literaria para informar do pasado histórico mitolóxico, de costumes, mitos, pasado cultural, personaxes ilustres, tradicións, feitos de actualidade con trazos da viaxe iniciática en moitas delas, unha das características desta literatura, á que xa se referiu Propp (1965) ao analizar os contos marabillosos. Obras que tamén reflicten cambios sociais do mundo e a comunicación intercultural. Algúns dos títulos publicados recordan quen fomos e quen somos e glósanse as diferenzas entre vivir na aldea e facelo na cidade, as consecuencias dos abandonos destes lugares e as súas repercusións. É o caso, entre as novas incorporacións, de obras como Tonecho de Rebordechao (2005) Premio Raíña Lupa 2004 e Premio Frei Martín Sarmiento 2007 que conceden os lectores, de Breogán Riveiro (Montevideo, 1967), unha obra que intertextualiza con Memorias dun neno labrego, do clásico galego Xosé Neira Vilas, por achegarse á vida cotiá da Galicia rural e aos desexos e angustias dos nenos que viven nese medio. Unha obra memorialista, que a pesar de que retoma a dicotomía aldea-cidade, tema de gran presenza na LIX galega, actualízao e sorprende pola súa verosimilitude (situación de abandono das aldeas, envellecemento da poboación, escaseza de nenos, consideración do sistema escolar destacando o valor da lectura...). Todo, como en Memorias dun neno labrego, é contado por un neno que agora vén da cidade a vivir cos seus avós a unha aldea perdida na xeografía galega onde non hai máis nenos ca el. Conta como é a aldea, os problemas e beneficios que lle ve, a importancia do seu avó na súa formación, pois é el quen lle insiste en que a lectura lle abrirá a mente máis que as videoconsolas, da súa mestra que lle ensina máis cousas que as que veñen nos libros, da súa amizade con Kevin. Contado con moito humor, sobre todo a partir dos episodios do avó que salpica todo o texto, sen esquecer as referencias a tradicións e lendas que conforman o imaxinario do seu novo medio no que vive aventuras que o levan, por exemplo, a descubrir unha historia relacionada cun home lobo que viviu por aquelas terras.
A poética deste autor xa se pode seguir por outras obras que publicou neste século pero xa quedan fóra do noso período de análise.
Tamén é de destacar O brindo de ouro. I. A chamada do Brindo (2004), de Xesús Manuel Marcos López (Seoane do Courel, 1967), Premio Merlín 2004, unha novela épica, unha historia de amizade, de valor e unha profunda reflexión sobre a ambición dos homes, presentada con reminiscencias míticas e lendarias. Nela recupérase o pasado máxico dos poboadores da Serra do Caurel a través das aventuras heroicas de Selmo, un guerreiro adolescente, fillo do gardián do Brindo de Ouro da tribo dos «arxinas», un novo impetuoso que mantén amizade co seu lobo albino, quen despois de asistir impotente á destrución e cativerio do seu pobo, decide converterse en guía da súa tribo para liberala do poder de Seara, a Bruxa dos Broncedos, que os someteu e destruíu as súas aldeas. Selmo será axudado por Toimil, un guerreiro alobri que vivía illado nas Campuliñas, por Oulego, un sabio bardo, pola vella Xida de Mogoche que lles explica cal foi a causa da maldición do Brindo, da actuación do pai de Selmo para salvalos, e que por iso só Selmo pode ser capaz de loitar para liberalos. Despois de moitas aventuras conseguen os obxectivos. É de destacar nesta obra a acción trepidante e o encadeamento constante de aventuras que manteñen en todo momento o interese do relato; as pormenorizadas descricións e as dificultades que pode presentar o texto dende o punto de vista léxico, pois emprega moitos termos recuperados da toponimia da Serra do Caurel, Ribeira Sacra e os Ancares. Tamén que o mundo no que se desenvolve a historia intertextualiza co usado por Tolkien combinando xeografías reais e fantásticas e, como manifestou o propio autor, con Lovecraft ou M. Ende. Unha obra de fronteiras aínda que se publicara na colección Merlín por recibir o premio, dirixida, polo tanto a calquera lector, aínda que con acenos moi claros cara ao lectorado máis novo.
Tamén é de destacar, agora, para referirnos a outras culturas que se queren transmitir para coñecer ao outro, un grupo de obras que constitúen a primeira e única serie literaria que se aproxima a outra cultura no sistema literario infantil e xuvenil galego e que se debe a Xoán Abeleira (Maracay- Venezuela, 1963). Esta serie constitúe a colección «Ás aventuras de Nunavut», que se inicia con O nacemento de Nunavut (2003), primeira incursión do autor na narrativa infantil en galego. Completan esta colección, até o momento, aínda que o autor manifestou que a continuaría, as entregas: Un día de caza (2003), O caribú namorado (2004) e Sedna, a deusa do mar (2005). Todos estes títulos foron publicados nun primeiro momento (a finais dos anos noventa) en lingua castelá, pero posteriormente o autor autotraduciunos para Edicións Xerais de Galicia a partir dunha reescritura e a incorporación de elementos paratextuais específicos para a nova edición. Nestas obras, por medio dunha linguaxe sinxela e coidada, moi apropiada para o lector recomendado, ofrécense as características e identidade da poboación esquimó, os seus costumes, lendas e mitos, moitos deles universais. Unha cultura, a inuit, que, despois dun illamento extremo, alterou os seus modos de vida por causa do contacto coa civilización occidental, pero que mantivo en parte os seus piares e que atrae o autor pola súa permanencia. Estes títulos constitúen polo tanto un canto aos outros, ao diferente, en definitiva, a un pobo quizais exótico para a nosa cultura, como xa se indicou, pero ao mesmo tempo solidario, pacífico e hospitalario e do que o lector occidental pode aprender moito, como indicou Marta Neira (2008).
As diferentes entregas que conforman esta colección ofrecen unha serie de elementos para educar literariamente e en valores. Son de destacar os que se refiren ao tratamento da muller na sociedade inuit, a partir de que a protagonista cuestione o papel que o seu pobo lle asignou; ao respecto e a posíbel convivencia entre persoas diferentes; ao medio, moi especialmente ao respecto polo mundo animal, símbolo da cultura inuit; aos sentimentos persoais transmitidos por Nunavut; á figura do chamán, o seu máximo símbolo; e as relacións entre o real e o onírico. Sempre usando rexistros narrativos do mellor relato de aventuras.
Tamén se seguen publicando obras fantásticas, fantástico-realistas e realistas que plasman a vida cotiá e afondan, ironizan ou simplemente entran nas problemáticas individuais e/ou colectivas dos personaxes. O seu espazo narrativo é, sobre todo, o familiar, laboral, escolar ou vacacional, e na temática reflíctense as cuestións que máis caracterizan a vida rompendo cada vez máis cos temas «tabú». Así trátase con máis liberdade, realismo, fantasía, humor, imaxinación e tenrura, o sexo, o amor, as separacións matrimoniais, os divorcios e abandonos familiares, a morte, a drogadicción, o desemprego, a incomprensión, a intolerancia, a integración, os problemas afectivos e os problemas psicolóxicos que todo iso pode carrexar; insístese na incomunicación e nas súas causas e reclámase xustiza social e mesmo se introducen outros novos, como por exemplo a homosexualidade. Esta corrente foi practicada por case todos os autores que viñan escribindo para este lectorado, aos que se sumaron moitos máis. Dentro dela, podemos facer unha dobre clasificación:
a) Contos e series literarias dirixidas aos máis pequenos, ás veces rimados, como veremos en poesía, que agora toman máis forza. Entre os temas máis frecuentados aparecen a escola, a familia, o medio ambiente, incídese nas características da xeografía galega, non discriminación, os medos, a multiculturalidade, as novas tecnoloxías, etc. conxugando mundos reais e irreais, cunha grande carga de humor e con presenza de protagonistas animais, dragóns, fadas, fantasmas, etc. En canto ás series é de destacar que aínda que son moitas as que aparecen son moi poucas as que podemos considerar literarias pois a gran maioría responden ben ás que se definen como «politicamente correctas» ben ás que responden aos valores e contidos transversais que se solicitan, de forma moi instrumental e repetitiva, dende o sistema escolar, nas que hai moitos elementos «extraestéticos» (Croce, 1974: 67), utilitarios, en lugar de textos con capacidade para suxerir, coa única limitación de adaptarse ao nivel de comprensión dos destinatarios máis novos e con capacidade para axudalos a avanzar na comprensión literaria, formar a súa personalidade, creatividade e xuízo crítico. Son moitos os autores que se comprometeron, neste sexenio, neste sentido, tanto de traxectorias xa consolidadas como novas voces, pero debido aos criterios estabelecidos non podo tratalas, salvo aquelas nas que participaron os seleccionados, algunhas comentareinas noutro apartado. De tódolos xeitos non quero deixar de citar dúas das que se publicaron por medio dun consorcio entre a Editorial Sotelo Blanco e o único xornal que se publica diariamente en galego, Galicia Hoxe, denominada «Uxía e os pillabánas», e a outra tamén a partir da mesma Editorial co Consorcio de Santiago de Compostela, «Branco de cores», na que se fai un percorrido por Compostela, as súas características, personaxes e historia, protagonizados polo cabalo Branco de cores.
Entre os contos son de destacar os debidos a dous coñecidos ilustradores Pinto & Chinto: David Pintor (A Coruña, 1975) e Carlos Lopéz (Boimorto-A Coruña, 1967) que neste sexenio publican catro obras, herdeiras do nonsense: Suca (2001), a historia dunha vila moi peculiar chamada Suca onde, por exemplo, entre outras extravagancias, os peixes son voadores, os cangrexos andan cara a adiante, as laranxeiras dan laranxas peladas, a figueira dá figos secos, as roseiras dan todo tipo de flores, etc.; Aquilino pinta unha nube e un camaleón (2002), onde se fala das dificultades que ten Aquilino, un pintor, a tarde que decide intentar retratar a unha nube e a un camaleón xa que a primeira cambia constantemente de forma e o segundo de cor; en O pequeno da familia fantasma (2005), Premio Frei Martín Sarmiento que conceden os escolares galegos, preséntase ao pequeno fantasma Néstor, o fillo máis pequeno dunha familia de fantasmas que anda sempre cheo de croques na cabeza por non aprender a cruzar as paredes, fálase das súas travesuras e desexos. Precísase o oficio de cada un dos membros da familia, por exemplo dise que o avó é inventor e que a súa nai, Marisa, é deseñadora de roupa para fantasmas e tamén se fan referencias a que Néstor o pasa moi ben con historias que lle contan os maiores, especialmente coas que lle conta o seu tío Ricardo, unha fantasma que vive en Londres e que percorreu o mundo desempeñando os máis diversos oficios; en Historia de Román ou bombeiro (2006), a historia dunha ilusión dun neno que ao chegar a ser adulto se consegue, ser bombeiro. Pero coa consecución do oficio tamén chega a insatisfacción debido ás dificultades á hora de enfrontarse ao lume, de baixar gatos das árbores ou conducir o camión e sobre todo pola competencia que lle fai un gato moi espelido, que tamén pertence ao corpo, e que constantemente o deixa en evidencia. Co tempo consegue que o xefe vexa neste profesional outras actitudes máis proveitosas para o corpo de bombeiros como facer o ruído da serea do camión cando esta se estraga ou apagar mexando o lume, fazaña esta última que lle comporta o recoñecemento de toda a cidade.
Como trazos constantes destas obras son de destacar o seu didactismo, no mellor sentido, a predilección polos personaxes singulares, mesmo torpes en ocasións, que non se renden e que parece aplicar a máxima de «querer é poder», o humor buscado sobre todo a partir de situacións desatinadas e o surrealismo tanto textual como por medio das ilustracións, básicas nestes contos.
b) Novelas e relatos da vida cotiá e da sociedade en xeral dirixidas a adolescentes e xuventude. Hai moita variedade temática, pero son de destacar aquelas obras con presenza da memoria histórica e as guerras, a multiculturalidade, o racismo, a morte, as enfermidades, a marxinación, aínda que se siga investigando nos temas xa practicados. Por este camiño internáronse moitos dos escritores de traxectorias xa moi recoñecidas e os seleccionados, como veremos. Entre as novas voces é un bo exemplo Francisco Castro (Vigo, 1966), pola obra Un bosque cheo de faias (2004), Premio Frei Martín Sarmiento outorgado polo alumnado de toda Galicia. Novela de intriga coa que se achega con acerto ao tema do racismo e aos ambientes que frecuentan a diario os adolescentes. Unha novela na que se presentan con crueza e verosimilitude as actuacións dun grupo de neonazis na cidade. A habilidade narrativa do autor queda demostrada ao contar a historia dende o punto de vista dun dos adolescentes protagonistas, e no xeito de alternalo, en ocasións, con outras voces, tamén no uso dunha linguaxe moi próxima aos primeiros destinatarios. Este autor xa se iniciara no sexenio cunha novela histórica centrada na época do descubrimento do Novo Mundo, titulada Memorial do infortunio, unha narración sobre as experiencias colonizadoras levadas a cabo polo protagonista e os seus amigos nas terras peruanas; como foi a entrevista dos españois co inca Atahualpa, o asasinato deste, o saqueo dos españois despois da vitoria, e principalmente, o roubo por parte de Santiago de Ayala do medallón de ouro, símbolo do deus dos incas, e as consecuencias que este roubo lle supuxo.
As novelas de aventuras clásicas, de pirataría, para os máis pequenos, adolescentes e mozos, seguen ocupando algún espazo neste sexenio parodiando modelos estabelecidos por Daniel Defoe, R. L. Stevenson e os seus seguidores, ou achegando novas ideas. Tamén se seguen ofrecendo obras de ficción científica, que imaxinan sociedades futuras afastadas, tanto no tempo coma no modo de sociedade, seguindo a liña marcada por Jules Verne e toda a tradición anterior, ou viven outros mundos. O mesmo acontece coas novelas detectivescas, policiais ou negras que reflicten as condicións da época e certas lacras sociais que impiden o desenvolvemento da xuventude, como o narcotráfico, a droga, as mafias, etc. As novelas de pandas, ao estilo de E. Blyton ou S. E. Hinton, protagonizadas por un grupo que segue desvelando enigmas, facendo visíbeis problemas de actualidade como ecoloxismo, protección de animais en extinción, inxustizas sociais, problemas individuais ou grupais, etc. aínda que o seu cultivo é máis baixo no que vai de século que no anterior, segue habendo mostras no sexenio xa a través de autores seleccionados, algúns pioneiros dalgunha destas correntes formais, ben por outros autores con traxectorias consolidadas pero que, polos criterios estabelecidos, non serán descritos neste traballo. Un caso singular entre os noveles que comezan a súa andaina literaria neste sexenio é o de María Reimóndez (Lugo, 1975), unha autora que se iniciou na LIX galega no ano 2006 cunha serie literaria dentro da corrente de relatos de pandas pero con trazos detectivescos, ficción científica e mesmo de recuperación de lendas símbolos e personaxes históricos e literarios de Galicia, como se pode seguir a través da serie formada por: Unha viaxe no tempo. Bisbarra de Quiroga; Misterio do Deza. Bisbarra do Deza; Colegas do futuro. Bisbarra de Ortegal; O can trampulleiro; O trasno burlón. Bisbarra da Coruña e A videoconsola. Bisbarra de Vigo. Obras protagonizadas por unha banda de detectives: Brais, Uxía e o seu can Ulises que se trasladan a diferentes lugares da xeografía galega para investigar estraños acontecementos. Nas súas aventuras fan viaxes no tempo que os trasladan a diferentes lugares nos que son elementos fundamentais as lendas propias dese lugar e o recordo de escritores ou personaxes de interese segundo o seu criterio.
Esta autora ademais publicou Usha (2006), finalista do Premio Merlín 2005, unha novela que fala da interculturalidade, dos problemas da muller, da amizade, a tolerancia, de sentimentos enfrontados e tamén da denuncia dunha situación cruel que se sitúa lonxe das nosas fronteiras. E nos dous anos do século que non son obxecto de estudo neste traballo segue ofrecendo obras de calidade.
É de destacar que neste sexenio se publique a primeira novela de vaqueiros nesta literatura, débese a Xosé Díaz (Lugo, 1980) A morriña das balas (2006), finalista do Premio Fundación Caixa Galicia, cunha dedicatoria que xa anuncia o contido da obra «a Julio Caamaño e Pablo Cabanelas vaqueiros os dous. Para Belén, pioneira do Leste e do Oeste». Unha obra moi fiel ás normas do xénero, na que o seu protagonista conta, en sete capítulos, as súas aventuras dende que atravesa o deserto fuxindo dun grupo de ladróns, as causas das súas feridas e o seu amor por Susana, coa que vive moitas aventuras sempre no límite da vida. A fidelidade ao xénero demóstrase non só pola trama senón tamén polos espazos que percorren os protagonistas, San Diego, Forte Lancaster, por exemplo, os tipos de vida, as situacións e mesmo a linguaxe empregada. É certo, como indican Álvarez e Soto (2006: 131) que a obra presenta certa debilidade argumental, pero é unha obra pioneira a ter en conta nesta corrente temático-formal.
Pero outra das ofertas con máis títulos neste sexenio, como xa anunciei, é a dirixida ao público xuvenil, a narrativa de fronteiras, e dentro dela a constituída polas novelas de terror e misterio. Os títulos máis significativos foron publicados por parte dos autores seleccionados, sobre todo por Agustín Fernández Paz, por iso non se cita aquí a ningún novel.
Tamén se camiñou polas novelas e relatos con elementos de iniciación incidindo nos procesos de maduración dos protagonistas ao enfrontarse aos retos que lles presenta a vida ou a feitos históricos con repercusións no seu presente. Comparten correntes temáticas como as xa citadas (vida cotiá, memoria histórica, amor, guerra, conflitos de adolescencia, psicoloxía en xeral...).
É de destacar a obra coa que se inicia na LIX galega Marcos Calveiro (Vilagarcía de Arousa, Pontevedra, 1968), Sari, soñador de mares (2006), como unha continuación de Se o vello Simbad volvese ás illas, de Álvaro Cunqueiro e polo tanto con claras intertextualidades con relatos orientais. O autor xa manifesta claramente esta intertextualidade coa cita que abre a obra, na que, cunha linguaxe moi rica estilisticamente, conta recorrendo a unha analepse, os anos que Sari pasou ao lado de Simbad servindo ao vello mariñeiro, así como todas as ensinanzas que Simbad lle deixou até que un día desapareceu sen avisar. Unha viaxe iniciática en trece capítulos, que poden lerse independentemente, nos que se desenvolven todas as peripecias que Sari pasa ao lado do vello mariñeiro que lle conta fermosas historias, tamén o que aconteceu cando o mariñeiro marcha con todas as súas pertenzas, ónde Sari creu atopar tesouros, cómo o ten que defender ante a cidadanía e a xustiza, e cómo para buscar sosego se refuxia na vella libraría de Ismael, o xudeu amigo do seu amo, que ao velo tan triste lle aconsella que busque o seu futuro e lle entrega un pergameo co mapa dunhas illas sen nome nin rumbo que identifica tan só cunha frase escrita da man de Simbad: «Os mares que soñes, navegarás». Interpretando as mensaxes do amo, Sari decide partir a bordo da vella dorna Preciosa en busca das misteriosas illas Cotovías.
É de destacar o manexo dos rexistros de narración oral e da estrutura dos contos marabillosos, tamén os referentes dos que se nutre, ademais a capacidade de fabulación dos personaxes, o uso dun vocabulario axustado a cada episodio, xa real xa fabuloso, que transmite valores que ás veces están ocultos para moitas persoas.
Marcos Calveiro seguirá con apostas de grande interese nos anos posteriores a este período, renunciando a tramas lineais ou inxenuas, polo que considero recomendábel seguirlle a pista.
Outro exemplo de novela de iniciación, con moitos elementos didácticos pero moi ben ensamblados, é a publicada por Xoán Lago Pereira (Ponteareas, 1967), Alén dás estrelamares (2001), Premio Barco de Vapor 2000, a historia dunha centola de viveiro, Cento Un, que nos vai narrando como se desenvolveu a súa vida dende que naceu até que conseguiu a liberdade nas Illas Cíes. Así fálanos, cunha lingua apropiada ao lectorado esperado, do seu período de aprendizaxe familiar, da súa estadía na terra e a súa liberación grazas a unha peixeira, Águeda, á que sempre lle estará agradecido, dos seus primeiros amores, depresións, estadía nun estanque e o regreso ao seu medio, que describe minuciosamente e cómo consegue a estabilidade emocional. Unha obra presentada con grande sensibilidade para que se comprenda ben o proceso de perdas, amores, pero tamén de alegrías ben reflectidas pola linguaxe e unha boa dose de humor.
Non quero rematar o repaso por este xénero sen referirme ás novelas históricas. Non foron moitas as publicadas neste sexenio pero é destacábel O ouro de Agrícola (2004) do xornalista Enrique Vázquez Pita (A Coruña, 1970), a súa primeira novela xuvenil. Un relato histórico detectivesco con trasfondo aventureiro e dose de acción no marco da Galicia romana. Ofrécense unha multiplicidade de historias cheas de suspense, de intrigas palatinas, cunha trama máis ficticia que real, con moitas recorrencias a filósofos gregos, poetas ou deuses para dar verosimilitude á cultura do protagonista, un liberto.
Tamén van cada día en aumento as biografías, memorias e crónicas, en coleccións dirixidas a este lectorado. Unha corrente que se iniciou propiamente na última etapa do século XX e que continúa na actualidade, fundamentalmente, aínda que tamén aparecen outras mostras, para dar a coñecer a figura homenaxeada anualmente no Día das Letras Galegas, que dende o ano 2000 foron Manuel Murguía, Eladio Rodríguez (2001), Frei Martín Sarmiento (2002), Avilés de Taramancos (2003), Xaquín Lorenzo Fernández (2004), Xesús Lorenzo Varela (2005), Manuel Lugrís Freire (2006), María Mariño (2007) e Xosé María Álvarez Blázquez (2008) e teremos o próximo ano a debida a Ramón Piñeiro (2009). Obras de moi necesaria lectura para o mediador, unha forma de formarse sobre cómo se foi conformando o polisistema literario galego.
Continúanse actualizando as correntes anteriores que denominei pola súa función pedagóxica: Poesía e xogo/poesía e música, para referirme a aqueles poemarios que seguen a transmisión oral e os rexistros poéticos a través do xogo e os sons; Poesía e conto, poemarios narrativos que, como nos contos da vida cotiá, tratan temáticas moi próximas aos máis pequenos: crítica social, ecoloxismo, mitoloxía, e mesmo recuperan materiais de transmisión oral, corrente na que aparecen tamén series; Poesía e maxia, aquela poesía que xoga cos elementos estilísticos, retóricos e formais do xénero. De todas as correntes hai mostras neste sexenio debidas a autoras xa consagradas e, sobre todo, a Antonio García Teijeiro, un dos seleccionados. Destacarei neste sexenio a Montse Varela (Santiago de Compostela, 1969) que se estrea na LIX galega con Cantos contos nun tris tras (2003) un poemario co que explora as distintas posibilidades da poesía destinada ao lectorado que comeza a ler. Inclúe poemas que recordan as formas poéticas de transmisión oral que acompañaban aos xogos infantís e nos que conflúen as rimas absurdas e os xogos de palabras como «A señora Maceira», «Canción de berce» e «Vaca Paca». Tamén contén textos que descobren o xogo poético a través de sons e rimas, como «Tin Tán ou reloxo» e «O tren Pi»; e poemas narrativos que contan unha historia en verso, como «Está a lúa pendurada nun fío», «Gato gato», «Rufo» e «O sapo Lucas e o raposo Malasmañas». Destaca neste poemario o uso de onomatopeas e de diversos recursos que favorecen a lectura en voz alta dos poemas, así como o protagonismo dos animais.
Non me vou referir ao teatro en xeral, senón só á literatura dramática que nestes seis anos aumentou considerabelmente cubrindo con máis títulos, como vimos, as correntes formais e temáticas que se iniciaron anos atrás como é o caso das obras que Recrean contos de transmisión oral e da tradición literaria; Recuperan e recrean símbolos, ambientes populares e literarios galegos e da tradición literaria, moi na liña de recuperación da memoria histórica, de marcar sinais de identidade, temáticos, como xa sinalamos, moi abundantes nestes seis anos do século XXI; Mundos máxicos, que aborda temáticas da vida cotiá xogando coa fantasía nun todo ben organizado; Crítica social. O autor seleccionado, Manuel Lourenzo, camiñará por moitas de elas, tamén outros autores consagrados que hoxe non poden ser obxecto deste traballo, pero entre as novas voces que naceron despois dos anos sesenta e que iniciaron as súas achegas nestes seis anos camiña con acerto por todos estes mundos Teresa González Costa (O Grove, 1975) que se inicia no ano 2005 con Unha noite de medo... tricolor peza na que se desenvolve o encontro de Petra e Nono co científico azul ceo chamado Tato, o científico verde botella, Prisciliano, e a científica vermella paixón, Abilia, as desavinzas entre todos que resultan ser produto dun soño que ten Nono a véspera de San Valentín por pensar nas rosas; Quen dixo bombóns?, na que agora se trata unha anécdota que ten como escenario unha tenda de lambetadas, na que a dona está a comer caramelos cando entran a comprar unha nai e o seu fillo sen moita seguridade e entran uns atracadores que tampouco saben moi ben qué facer pero que producen o desmaio da dona e un grande susto aos clientes, pero entra Falabarato e consegue venderlles bombóns a todos os presentes, sorprendendo a dona da tenda; en O soño de Leila, peza que se inicia cunha introdución na que se recollen as palabras das persoas implicadas na elaboración da obra e proxecto para a posta en escena, desenvólvese a historia dunha muller xitana, que lle conta aos nenos cousas da súa nenez dende os primeiros días na escola, os primeiros amigos como Dani, que a defende sempre dos ataques de aqueles que non entenden a súa forma de vida e o seu soño sobre a Casa das Mil Ventás, unhas abertas pero outras pechadas que Leila quere abrir para que o mundo sexa libre. Unha obra na que se explicita a intención de servir de punto de inflexión sobre a inxustiza social, o racismo ou a amizade, así como mostrar a cultura xitana.
No ano 2006 esta autora publica un novo título, A rúa dos soñadores (2006), que se desenvolve entre o mundo máxico e fantástico grazas a tres personaxes protagonistas (tres nenos vagabundos chamados Bastián, Pipina e Cholo) dende que fan dunha casa vella e dunha rúa o seu fogar, e atopan obxectos que proveñen do espazo, como, por exemplo, un libro de fotografías, uns xices de cores, até que outros personaxes que se incorporan queren derrubar a súa vivenda para facer un aparcamento e unha tenda de reloxos, cómo salvan a situación e conseguen que isto non aconteza.
Todas estas obras están pensadas para o teatro escolar, para ler e escoitar e para a posta en escena, sobre todo, nos centros escolares, por iso as anotacións son claras e abundantes, así como son moitas as referencias para a posta en escena. En xeral teñen moitos trazos do teatro do absurdo, con xogos intertextuais con obras da transmisión oral e mesmo nalgunha delas, como en Quen dixo bombóns?, prodúcese unha alusión explícita ao Frautista de Hamelin.
Non quero rematar este breve resumo sobre a produción teatral sen deixar constancia tamén do aumento considerábel de espectáculos baseados ben en guións teatrais ben nas obras que conforman este corpus.
A pesar do aumento, seguimos notando que non hai unha planificación literaria dos clásicos e das obras canonizadas da literatura universal. Parecía que nas dúas últimas décadas do século anterior se iniciaba este camiño pero seguimos observando demasiada tradución de obras contemporáneas e pouca planificación en canto á tradución de clásicos cos que se intertextualiza constantemente. Posibelmente a reaparición, con cambios paratextuais, da colección «Xabarín», de Edicións Xerais de Galicia, queira corrixir esta tendencia e volver á filosofía das décadas citadas, pois aínda faltan moitas obras que se debían poder ler en galego, como por exemplo, entre outros moitos títulos, os debidos a Sophie Rostopchine, Condesa de Segur, (1799-1874), Les petites filles modèles (1857); a Johanna Spyri (1829-1901), Heide (1881); obras do denominado realismo-social sentimental, como, por exemplo, a de Edmundo de Amicis (1846-1908), Cuore (1886); as novelas históricas ao estilo de Walter Scott (1771-1832), Ivanhoe (1820); as didácticas, recreativas como a de Selma Lagerlöff, Nils Holgerssons underbara resa genom Sverige (1906), que demostran a debilidade que estou a manifestar e que axudaría moito ao mediador tanto na educación literaria como na práctica da escritura.
Non parece que se teña en conta a experiencia doutros países que dende as aulas motivan as lecturas de obras clásicas da literatura universal. Ademais apréciase moita tradución cultural e séguese tomando como lingua de orixe, en moitos casos, unha lingua ponte, principalmente o castelán.
O máis destacábel é a continuidade en canto ás coedicions, sobre todo para as literaturas máis periféricas e non renegamos dos clásicos contemporáneos.
Aínda que neste caso non destaque ningún autor, quero dar noticia desta produción e da calidade de impresión. A maioría dos títulos son debidos a subvencións oficiais, pero tamén se inicia unha interesante aposta privada. Neste sexenio foron 12 os volumes publicados, fronte aos 30 de toda a historia anterior desta Literatura, e entre as iniciativas que o están a apoiar son de destacar a revista BD-Banda (2001) galardoada en 2005 co Premi ao Millor Fanzine; os autores galegos son recoñecidos no exterior, como no Salón do Cómic de Barcelona, no que Miguelanxo Prado mereceu o Grande Premio á traxectoria persoal (2006), David Rubín, premio ao Autor revelación (2006), e a revista Barsowia, do colectivo Polaqia, foi seleccionada por segundo ano consecutivo como mellor fanzine. Tamén é de destacar a traxectoria de Golfiño, que retomou La Voz de Galicia, aínda que non chegou a rematar o sexenio, pero foi un referente importante.
Esta produción foi axudada tanto para a súa promoción, divulgación, coma para o seu coñecemento e investigación por un grupo de elementos mediadores e produtores tamén necesarios para que a comunicación literaria discorra sen ruídos e para que o mediador, ou primeiro lector, segundo o caso, como sinalaron moitos estudosos, tanto dende as institucións docentes coma dende as promotoras, divulgadoras e investigadoras, aprendan a seleccionar. Fixareime nos seguintes:
A LIX galega dende finais do século XX, e en aumento no século XXI, converteuse nunha materia de obrigado estudo en varias titulacións universitarias aínda que dende a planificación oficial non conste en ningunha titulación de primeiro e segundo ciclo universitario. Só é oficial, coa denominación de «Literatura infantil» na titulación de Mestre especialista en Educación Infantil, sen que nela se obrigue a informar da LIX galega. Esta temática impártese baixo as denominacións «Lingua e literatura galegas», «Textos literarios galegos» e «Literatura galega de trasmisión oral» en todas as especialidades de Maxisterio, debido a que consta nos descritores oficiais a posibilidade de analizar obras dirixidas ao lectorado máis novo. Tamén consta, como tema, nos programas de materias como «Introdución á literatura galega», «Literatura galega das Irmandades da Fala á Guerra Civil», «Literatura e xornalismo», nas titulacións de Filoloxía Galega e Periodismo, posibelmente se cite nalgunha máis pero sempre encuberta.
Así mesmo, atopámola nalgúns programas de doutorado, como por exemplo no de Teoría da Literatura e Literatura Comparada (vixente até 2008), e en «Literatura e construción da identidade na Galiza», tamén vixente até o curso 2008-2009. Programas básicos para promover a investigación a través dos Traballos de Investigación Titorizados (TITs) cos que se consegue o Diploma de Estudos Avanzados (DEA), Tese, etc.
Esta debilidade é de esperar que se supere nos próximos anos, unha vez que o sistema universitario se adapte ao espazo europeo e se poñan en funcionamento os novos graos, postgraos e másteres. Polo de agora só podo anunciar a súa presenza nos másteres de «Edición de textos galegos» e no Máster «Mundus Crossways In European Humanities», nos que participan profesores de Filoloxía Galega.
Na formación docente tamén é de destacar a posta en marcha do primeiro Curso de Perfeccionamento e Formación Continua: «Ás literaturas infantís e xuvenís ibéricas. A súa influencia na formación lectora/ Las literaturas infantiles y juveniles ibéricas. Su influencia en la formación lectora», convocado anualmente pola Universidade de Santiago de Compostela e a Fundación Caixa Galicia, no que se forma e informa sobre o inicio das literaturas do marco ibérico e, ademais, anualmente se trata unha temática específica para formar e orientar os futuros mediadores entre o libro e a lectura.
Convocáronse e realizáronse outros cursos, simposios e congresos coa mesma finalidade, pero sempre chegan a grupos máis reducidos que se se incorporase ao ensino regulado obrigatorio. Remito neste caso ás fontes sinaladas e tamén a Docencia, investigación y crítica de LIJ en el Marco Ibérico (Informe 2004-2007) (Roig e outros: 2008).
Estes coñecementos avalan aos mediadores docentes, animadores culturais, bibliotecarios, etc. para ser máis selectivos á hora de exercer a mediación con oficio, pois a partir desta formación máis experta, máis libre, estarán máis preparados para poñer en valor as múltiples seleccións que se lle ofrecen dende distintas institucións, ás veces máis para facer promoción dos seus produtos, os seus intereses ideolóxicos, para apoiar un sistema educativo «á carta» segundo os valores considerados «politicamente correcto» nun momento determinado.
As empresas editoriais que publicaban tanto en Galicia como fóra realizaron cambios moi significativos nos deseños dos seus produtos, iniciando novas coleccións ou variando as existentes. A este revulsivo, sobre todo para o prelectorado e lectorado autónomo, que afecta sobre todo ao libro ilustrado e ao álbum, axudou moito a irrupción de Kalandraka, que neste sexenio deu lugar a OQO (2005), por separación, e FAKTORIA K (2005), por expansión.
Abríronse novas coleccións, por parte de editoras que xa tiñan unha traxectoria, para así atender mellor ás correntes máis demandadas, é o caso, por exemplo de «Contos do Miño», de A Nosa Terra; «Bolboreta», de Sotelo Branco; «Merliño», de Edicións Xerais de Galicia, «O elefante contacontos», de Ir Indo; «Trolebús», de Casals; «Paseniño», un proxecto editorial froito da colaboración de editoras pertencentes a diferentes ámbitos lingüísticos do Estado español, como Bromera, Algar, Elkar e Edicións Xerais de Galicia; «Contos de mamá», de Editorial Nova Galicia.
En canto ás coleccións destinadas á xuventude, modificáronse moitas das existentes e puxéronse en marcha novas estratexias, sobre todo dende os elementos peritextuais, para adecuarse máis a ese lectorado e ao adulto, pois aumenta a produción da denominada literatura de fronteiras. Moitas destas coleccións optaron por eliminar, en moitos casos, o título específico da colección e a marca de idade para así levar os títulos cara á ambivalencia.
Tamén é de destacar, como o fixeron José Álvaro Álvarez e M.ª Isabel Soto López (2004:106), a «Colección Biblioteca Galega 120» que publicou La Voz de Galicia no ano 2002, na que se incluíron obras da LIX galega en pé de igualdade coa Literatura institucionalizada, ou de adultos, unha colección das que canonizan pois chegan a moitos fogares con obras de calidade na súa gran maioría.
Puxéronse en marcha novos selos editoriais galegos como: Cardeñoso (2000), TresCTres (2001), Embora (2003), Biblos Clube de Lectura (2003) e, sobre todo, Fervenza (2000) e a súa colección «A Pinguela. Teatro escolar para ler e representar», que fixo subir en títulos a literatura dramática e que tamén animou a outras editoras a apostar polo texto dramático. Entre os selos editoriais non galegos que incorporan aos seus catálogos obras en lingua galega son de destacar, entre outros, Izar, Grijalbo/Dargaud, Combel, Dídaco, Planeta & Oxford, etc.
Ademais dos que xa teñen unha tradición importante como, Barco de vapor dende 1984; Merlín, dende 1986, Edebé, dende 1993, neste sexenio convocáronse outros novos que animaron a produción. É o caso do Premio Estornela de Teatro para Nenos (2000) e Premio Arume de Poesía para Nenos (2001) que convoca a Fundación Neira Vilas; Premio Lecturas (2000-2006) creado por GÁLIX; Premio Pura e Doura Vázquez que convoca a Deputación de Ourense; Premio Barriga Verde de textos para teatro de monicreques (2003) e Premio Manuel María de Literatura Dramática Infantil (2006) que organiza o IGAEM; Premio Meiga Moira que convoca Baía Edicións dende 2004; Premio Fundación Caixa Galicia que se convoca dende 2006 grazas á colaboración da Fundación con Edicións Xerais de Galicia. Premios aos que hai que sumarlle os de carácter nacional que permanecen, aos que se poden presentar orixinais en varias linguas, como por exemplo o Premio Nacional de Literatura Infantil y Juvenil convocado polo Ministerio de Cultura o Lazarillo convocado pola OEPLI (Organización Española para el Libro Infantil y Juvenil) dende 1986, aínda que se remonte en lingua castelá até 1958; Ala Delta, que convoca a Editorial Luís Vives dende 1990, que recoñeceu en 2006, na súa XVIII edición, por primeira vez unha obra escrita en galego, O carteiro de Bagdag, de Marcos Calveiro; Tomba Tossals, dende 1999, convocado polo Concello de Castellón co apoio da Fundació Caixa Castelló-Bancaixa. Estes premios realizaron unha clara función canonizadora e, sobre todo, animaron a creación, pois, ao interese crematístico sumouse sempre a proxección pública do escritor ou escritora galardoados, a publicidade da súa produción tanto no propio país como fóra, claro que sempre que a obra premiada goce das mínimas calidades esixidas.
Cabe mencionar a posta en marcha da Asociación Nacional de Investigación en Literatura Infantil y Juvenil (ANILIJ) e da súa sección galego-portuguesa (ELOS), e da Rede temática de investigación «Las Literaturas Infantiles y Juveniles del Marco Ibérico e Iberoamericano (LIJMI)» (http://www.usc.es/lijmi/), así como de grupos de investigación que inclúen nas súas liñas a LIX. Asociacións e grupos que lideran a investigación nesta liña e que inciden nas debilidades marcadas nas épocas anteriores e fan visíbeis as deficiencias a emendar. Institucións investigadoras que invitan a un discurso crítico que axude á selección a partir de análise dende as metodoloxías dos estudos literarios.
Son de citar: a posta en marcha da Asociación Galega de Profesionais da Ilustración (AGPI) en 2000, que reúne e coordina os esforzos deste colectivo; a aposta por parte do Centro Dramático Galego creado pola Xunta de Galicia en 1984, un centro artístico técnico para o desenvolvemento do profesional, creado mediante un compromiso entre os grupos de teatro galego e a Dirección Xeral de Cultura, que até o ano 2004 non inaugurou unha liña de teatro infantil, pero que dende ese ano puxo en escena algunhas obras e parece que con afán de continuidade. Foi o caso neste sexenio de As laranxas máis laranxas de todas as laranxas, dirixida polo director portugués José Caldas no ano 2004, á que lle seguiu a adaptación dun conto tradicional ruso, A cabana de Babaiagá (2006), de Paula Carballeira (Fene, 1972).
Para finalizar cos elementos que fan posíbel a comunicación literaria referireime agora á recepción. Deixando a un lado o aumento do lectorado potencial, xa comentado, debido a que a lingua é máis coñecida para poder levar a cabo o exercicio lector, aínda que os índices de lectura sigan sendo unha preocupación, quero referirme á recepción documental, fundamental, para preparar ao mediador, ao primeiro lector. Aínda que se pode seguir polos Informes de Literatura xa citados, unha fonte explícita por ela mesma e polas remisións que nos fai a Monografías e Publicacións periódicas que nos permiten captar eses autores e autoras que pouco a pouco se converten ou se van convertendo en autoridades, e tamén a esas obras que se canonizan nos diferentes canons que se poden estabelecer.
Gustaríame destacar:
- - A aparición continuada de comentarios e recensións críticas en revistas non especializadas e nas poucas especializadas, que ben continúan a súa andaina ou a inician neste período, como é o caso de AILIJ, da man da Asociación Nacional de Investigación de Literatura Infantil y Juvenil (ANILIJ), e das publicacións periódicas diarias ou semanais que inclúen suplementos con intencións máis alá da promoción das obras pois neles tamén atopamos comentarios críticos.
- - Un grupo de monografías con afán de sistematizar e facer análise de xénero, do discurso e de obras, como A poesía infantil e xuvenil en Galicia (Roig, 2000), «Literatura infantil e xuvenil en Galicia» (Roig, 2002a), «O contexto» en As laranxas máis laranxas de todas as laranxas, de Carlos Casares en versión de José Caldas (Roig, 2004); ou As orixes da literatura infantil galega (Pardo de Neira, 2006).
- - Un grupo de volumes colectivos e actas de congresos que fan análises sistemáticas e tamén historiográficas e comparativas, como A memoria das guerras na Literatura infantil e xuvenil en lingua galega (Agra, 2004a), Para entenderte mellor. As literaturas infantís e xuvenís do marco ibérico (Lluch, 2005), H.Ch. Andersen, J. Verne e El Quijote na Literatura infantil e xuvenil do marco ibérico (Roig, 2005), Mundos en conflicto: Representación de ideologías, enfrentamientos sociales y guerras en la Literatura infantil y juvenil (Ruzicka, 2005), Literatura Infantil y educación literaria (Utanda, 2005), Multiculturalismo e identidades permeábeis na LIX (Roig, 2006a), Mitologia, tradição e inovação. (Re)leituras para uma nova literatura infantil (Mesquita, 2006).
- - Informes, guías e anuarios como, por exemplo, o Informe de Literatura, xa citado, as guías: A aventura de oír, ler e contar (Roig, 2002b), Guía de literatura infantil e xuvenil non discriminatoria (Agra, 2004b), Anuario sobre el libro infantil y juvenil (SM, 2004, 2005, 2006), Libros 2003-2004 escogidos de Literatura infantil (3-7 años) (FGSR, 2005), Libros 2004-2005 escogidos de Literatura Infantil (FGSR, 2006) ou Libros escogidos de Literatura infantil y juvenil (12-15 años) 2005-2006 (FGSR, 2007), Anuario Grial de estudos literarios galegos (2003-2006), anos nos que se acolle un magnífico resumo anual da Literatura Infantil e Xuvenil galega realizado por José Álvaro Álvarez e M.ª Isabel Soto López, ao que xa nos referimos.
- - A recepción a través da web, por medio de portais, como por exemplo LG3 nacido no ano 2004 no seo da páxina do Consello da Cultura Galega, que non só dá noticia das publicacións recentes senón que inclúe comentarios críticos, e o programa da Televisión de Galicia «Libro Aberto», dende o ano 2006, que inclúe comentarios e anuncios de novidades de LIX en galego, en ambos os dous casos realizados por unha moi boa seguidora da produción, estudosa e investigadora, Isabel Soto López.
Neste sexenio aínda que as innovacións non foron a gran tónica, como acabo de describir, é de destacar que a LIX galega deixou de ser periférica e xa se considera un sistema literario a fomentar e apoiar pois a produción aumentou en calidade e cantidade, cun repertorio imprescindíbel para a educación literaria.
É ademais un sector básico para a industria editorial e isto a pesar de que o sexenio se caracterice fundamentalmente pola continuidade, por un índice de lectura e vendas aínda deficiente, por unha falta de planificación da tradución e da docencia, por unha investigación aínda moi inclinada cara aos estudos documentais e pedagóxicos, pero con visos de cambio cara ás metodoloxías dos Estudos literarios, cunha clara inclinación ao enfoque comparatista a partir, sobre todo, da realización de traballos sobre a evolución da LIX nos distintos ámbitos do marco ibérico, con intención de poñer as bases de estudos comparados e tendendo á comparación con outras literaturas, como se puido detectar nas monografías citadas.
Detereime agora nos seis autores seleccionados, autores con traxectorias consolidadas, clásicos contemporáneos, que comezaron a súa andaina ben no momento de inicio da Literatura Infantil e Xuvenil, como é o caso de Paco Martín e Manuel Lorenzo, ou na década dos oitenta, como o fixeron Xabier Docampo, Agustín Fernández Paz e Antonio García Teijeiro, conxugando literatura e renovación pedagóxica nun principio, e finalmente Fina Casalderrey que xa se inicia no momento da consolidación da literatura, cando as novas editoriais e os premios literarios comezan a apostar por ela.
Debido ao espazo e tempo de que dispoño, recordarei as súas biografías, a obra publicada antes deste sexenio, obras que forman parte dos diferentes canons que se poden considerar nunha literatura e recordarei as súas características a través das obras que publicaron entre o ano 2001 e o 2006, período que estamos a analizar. Son autores imprescindíbeis para coñecer a LIX galega e as súas obras son fonte de futuros lectores de todas as idades.
Francisco Martín Iglesias naceu en Recatelo, un barrio da cidade de Lugo, o 22 de febreiro de 1940, no seo dunha familia humilde. Foi o maior de catro irmáns. Os seus primeiros cinco anos de vida pasounos en Málaga, Mallorca e Cataluña, destinos familiares, dado que o seu pai, un militar mutilado de baixa graduación, non regresou definitivamente a Lugo até 1945.
Realizou os seus primeiros estudos oficiais no instituto masculino da súa cidade, época na que comezou a súa afección pola lectura. Ao rematar o bacharelato estudou Maxisterio na Escola Normal. Aprobou as oposicións de Mestre Nacional en 1961. Os seus primeiros destinos, despois dunha estadía provisional na provincia de Lugo, foron Asturias e Euskadi. En 1969 casou e volveu a Lugo, primeiro ao lugar de Bretoña e logo á Piringalla, onde traballou en varios centros até que se xubilou no ano 2000, no Instituto Ánxel Fole.
Dende o seu primeiro destino en Galicia impartiu as súas clases en lingua galega e involucrouse na renovación pedagóxica, o que posibelmente provocou que escriba para todo tipo de lectores. A falta de lecturas e materiais para a renovación pedagóxica, que buscaba no momento da súa incorporación á docencia, animárono, entre outras moitas actividades, a escribir contos, relatos e novelas en galego, a dirixir a revista Axóuxere (1974-1975), suplemento do xornal ourensán La Región, a colaborar na revista infantil Vagalume (1975-1976), a realizar manuais de ensino do galego (en solitario, coordinando ou colaborando), libros de lectura e unidades didácticas, a ser membro fundador da Asociación Nova Escola Galega (1983) e a dirixir durante varios anos, dende 1987, o Departamento de Produción de Material Didáctico para o Ensino en galego (Consellería de Educación, Xunta de Galicia), a participar en varios libros colectivos, manuais, revistas e xornais, programas de radio e TV, e a impartir conferencias varias. Unha das súas actividades, precisamente para a educación coa que se implicara, foi a súa dedicación á recuperación de adiviñas que plasmou nas publicacións O libro das adiviñas (1975) e dez anos despois ¿Que cousa é cousa? Libro das adiviñas (1985), ampliación do volume anterior.
Como el mesmo dixo en «Cando ou autor fala de si» (p. 50)
Escribo libros porque é algo que resulta divertido e, ademais, axuda a facer amigos.
Efectivamente, Paco Martín comezou a súa actividade como escritor dirixíndose ao lectorado adulto en 1971 con Muxicas non espello, primeiro conxunto de relatos breves, pero tamén escribiu novelas para este público. Aínda que provén da Literatura Institucionalizada ou de adultos, iniciou a súa participación na conformación do sistema literario infantil e xuvenil galego moi axiña. Fíxoo con «Faisquiña», relato galardoado en 1972 cunha Mención Honorífica no V Concurso Nacional de Contos Infantís «O Facho», e con «Sabeliña e os ratos», primeiro premio na VI edición dese mesmo concurso, texto que se publicou en 1979 nun volume colectivo no que a editorial Galaxia recolleu os premios gañadores do Certame. En 1984 mereceu o primeiro premio do concurso de literatura infantil Barco de Vapor por Das cousas de Ramón Lamote, unha historia orixinal protagonizada por un profesor de chairego. Por esta obra, que pronto se colocou no centro dos diferentes canons, mereceu tamén o Premio Losada Diéguez 1985 e o Premio Nacional de Literatura Infantil 1986. Aínda que protagonizada por Ramón Lamote a historia presenta unha galería de personaxes na que se mesturan fantasía e realidade, tenrura, humor e unha crítica social mordaz. Todo está mostrado a través de Ramón Lamote Miñato, un ser insignificante, en aparencia, sen ambicións, xeneroso e ocorrente, que descobre silenciosamente e case no anonimato, a hipocrisía e ambicións desmesuradas dos habitantes da cidade. O estilo, a forma de encarar a temática e os recursos empregados recordan a autores da LIX universal como Gianni Rodari, Fernando Alonso, Miquel Obiols, Joles Sennels e Joan Manuel Gisbert, e tamén a autores galegos como Álvaro Cunqueiro e Ánxel Fole, somerxendo, como fixo Carlos Casares, o sistema literario galego nunha rede dinámica de relacións con outros sistemas literarios, internacionalizando a obra e axudándoa a colocarse no centro do canon. Trátase dun texto que ofrece múltiples lecturas, por iso aínda que se publica nunha colección dirixida ao lectorado máis novo presenta características que a fan atractiva a calquera tipo de lector. Esta obra pronto foi traducida a outras linguas do ámbito ibérico, e non deixou de ser cita imprescindíbel en calquera estudo sobre LIX galega dende a súa primeira aparición e até a actualidade, como se pode seguir polos citados Informes de Literatura (Roig, 1996-2007), polos que sabemos que a obra formou parte da «Colección Biblioteca Galega 120», de La Voz de Galicia, os índices de lectura, traducións, etc. a partir, por exemplo, de estudos e recensións, referencias, escritos de opinión, entrevistas.
Paco Martín, até o sexenio que nos ocupa, ademais de participar constantemente en volumes colectivos con contos e relatos breves, moi do seu gusto, publicou, ademais de Das cousas de Ramón Lamote, oito títulos nos que segue as liñas formais e temáticas xa estabelecidas ben nos primeiros contos que presentou ao Concurso Nacional de Contos Infantís «O Facho» ben na obra premiada. Son de destacar o sutil humor con que encara unha mordaz crítica social, a intertextualidade con escritores contemporáneos e clásicos tanto da literatura universal como galega, a preocupación por mostrar elementos identitarios, moi na súa liña da renovación pedagóxica e da defensa da lingua e cultura galegas, o seu interese por dirixirse ao lectorado con intención de afianzar hábitos lectores, e non só ao lectorado infantil senón ao que serve de mediador.
No sexenio que nos ocupa publicou, Auga para encher un cesto (2002), na que seguindo a liña da súa produción anterior, se dirixe non só ao lectorado adolescente senón que como indica na dedicatoria do volume «A tódalas nenas e a tódolos nenos, e rapazas e rapaces, e vellas e vellos, ós que nunca ninguén dedicou un libro». Reúne neste volume un conxunto de oito relatos dedicados a familiares e autores clásicos da literatura galega, nos que trata, combinando presente e pasado unha peregrinación dun neno africano até Galicia, onde será adoptado por unha muller moi singular, e un conxunto de historias diversas dende as que se recordan lendas da terra galega, doutros tempos, destacando actitudes eternas, até as centradas en personaxes determinados con reflexións sobre a vida, o agradecemento, a solidariedade, saber en que consiste a felicidade, conservala e dala, a «saudade», etc., un conxunto de datos identitarios e de mostras de valores humanos a preservar. Nestes relatos, Paco Martín, como noutras obras súas xa clásicas: Das cousas de Ramón Lamote (1984) ou Lembranza nova de vellos mesteres (1988), xoga co relato oral, coas mellores técnicas do relato curto, coa imaxinación e o humor para formar e informar a unha sociedade civil que sen esquecer o pasado, quere axudar a ver o presente e intuír o futuro.
Neste mesmo ano 2002, foi reeditada, con cambios paratextuais significativos, como é o caso de eliminar as ilustracións e a marca de idade, Das cousas de Ramón Lamote, na «Colección Biblioteca Galega 120», xa citada, de La Voz de Galicia, ademais de celebrarse o vinte e cinco aniversario da publicación, á que se sumaron só unhas poucas institucións lucenses: a Asociación Xermolos e a Fundación Manuel María. Unha celebración demasiado local para unha obra non só lucense, senón galega e universal.
No ano 2006, publicou A bisneta lercha, nunha colección de narrativa incluída na Literatura Institucionalizada, pero polos peritextos, a temática e a forma de achegarse ao tema, creo que se pode considerar unha obra de fronteira, que pode ser moi do gusto do lectorado xuvenil, apoiándome nas razóns que en múltiples foros esgrimiu o autor en relación á súa obra en xeral pois sempre insiste en que escribe para todo tipo de lectorado. Unha obra que quere recuperar o pracer de contar e escoitar a través de rescatar as lecturas infantís que adapta achegándoas á actualidade. Así retoma Carrapuchiña Vermella, de Charles Perrault, O patiño feo e O gato con botas, dos irmáns Grimm, xunto a un simbólico relato iniciático «Perdición» que se ambienta nos espazos dos contos clásicos da transmisión oral. En todos eles pódense observar as marcas da súa poética como o humor, a ironía e a crítica.
Pola súa traxectoria literaria e xornalística recibiu diversos premios, ademais dos xa citados na ficha de cada obra e no texto superior, destacarei o II Premio Xogos Florais Internacionais, de Guimarães (Portugal, 1974), Santiago, de TVE (1987) e Puro Cora de Xornalismo (1994), e as súas obras foron incluídas en listas de lectura internacionais, como por exemplo na Lista de Honra do IBBY e os White Ravens da Internationale Jugendbibliothek, de Munich, ademais, como pasou coa obra que mereceu o Premio Nacional de Literatura, en todas as seleccións máis prestixiosas do Estado español.
Como se puido comprobar e como comentei, Paco Martín comezou a súa traxectoria literaria no momento que se iniciou a Literatura Infantil galega e fíxoo respondendo aos obxectivos marcados polas institucións máis implicadas na configuración deste sistema literario, polo tanto, situeino na unidade xeracional que denominei «Tradición e modernidade (De Galaxia e as primeiras editoras galegas ao Facho)» pois, como dixen noutros traballos, sobre todo no titulado «Achega para unha periodización da Literatura Infantil e Xuvenil galega na actualidade» (Roig, 2001), a LIX galega pasou por un complexo proceso de formación, un proceso histórico de extensión cronolóxica reducidísima no que incidiron unha serie de elementos nada doados de someter a esquema, por iso non é sinxelo estabelecer xeracións seguindo procesos biolóxicos ao estilo de Ortega. Esta dificultade levoume a tomar como referente a periodización xeracional proposta por Karl Mannheim («Unidades xeracionais», «Conexións xeracionais», «Situacións xeracionais»), dado que, ao basearse máis en procesos socioculturais que en cronoloxías e ideoloxías, permite unha maior flexibilidade. De aí que moitos autores, como Paco Martín, non só respondan aos obxectivos da unidade xeracional citada, como farán outros dos escritores seleccionados, senón que estabelece «Conexións xeracionais» con outras unidades, e cos escritores que as constitúen, compartindo «Situacións xeracionais» pois, como se puido comprobar aínda segue ofrecendo obras de calidade para que todos os mediadores leamos e recomendemos, xa que todas elas posúen un selo de calidade literaria indiscutíbel.
Xabier Puente Docampo naceu en Rábade (Lugo) en 1946. Criouse nas terras de Castro de Ribeiras de Lea, pois como el di:
Dende que comezou a traballar como profesor de Ensino Xeral Básico e até a súa xubilación no ano 2006, despois de percorrer varios destinos pola xeografía galega, a partir dos anos sesenta asentou a súa vida na cidade da Coruña. En todo este percorrido non deixou nunca de implicarse, individualmente e formando parte de colectivos, na renovación pedagóxica. Unha boa mostra desta implicación podémola ver nos libros didácticos, libros de texto (Canles, por exemplo) e na súa participación nas actividades levadas a cabo polo equipo de Preescolar na casa. E seguindo cos datos que nos ofrece nas súas autobiografías, entrevistas, etc., son de destacar tamén varios dos traballos que realizou, como é o caso de actor de teatro, oficio co que percorreu grande parte do territorio galego, adaptando ou dirixindo varias obras teatrais. Tamén traballou como colaborador en RNE da Coruña, emisora para a que escribiu e dirixiu programas divulgativos e pedagóxicos. Tamén é autor de varios guións para o cinema e a televisión, por citar algunhas das súas actividades máis destacadas, e obviando moitas delas.
Unha das afeccións máis destacadas foi a escritura dirixida en primeira instancia aos máis novos, que iniciou en 1986, e dende ese momento a comezos do século XXI, publicou quince títulos cos que inaugurou ou continuou, co seu marchamo persoal, correntes da LIX galega, como foi o caso das novelas de aventuras nas súas variantes de «pandas», «policial, de «iniciación», e sobre todo moitos contos embebidos de espírito rodariano e das técnicas da oralidade, un sinal de identidade do que sempre fixo gala destacando a súa vontade de narrador e contador de historias. Precisamente esa vontade e os trazos da oralidade son as características fundamentais da súa obra Cando petan na porta pola noite coa que conseguiu o Premio Nacional de Literatura e en Galicia o Premio Rañolas. Unha obra que dedica «A Raimundo e Teresa, meus pais, in memorian» e na que introduce outro peritexto introdutorio, sen titular, no que manifesta «ás historias que máis me gustan son as que naceron para seren contadas oralmente» e explica como xurdiron as catro historias que se relatan, cheas de misterio, nas que o xogo imaxinativo está moi ben ensamblado. Unha mestura de realidade e ficción, tradición e actualidade, ruralismo e urbanismo, escritura e oralidade. Historias que, ao parecer, llas contaron a Xabier P. Docampo e el as incorporou a «ese niño na alma», onde deixaban de ser historias alleas porque as facía súas e xa non lle daban medo. Deste xeito, empregando a estrutura e os recursos narrativos propios dos contos de transmisión oral, presenta, por unha parte, as que teñen como espazo a Terra Chá luguesa e nelas vai contando o que lle aconteceu a un home que, despois de matar un ferreiro, ao que se parecía, se ve obrigado a facerse pasar por el; ou o que lle aconteceu a Teixo, que mata a unha perversa muller e paga o seu crime con continuas aparicións da súa vítima que se vinga até que o mata, unha vez que o deixa totalmente baleiro dos seus órganos; ou por último a historia de vinganza dunha muller á que se lle fai perder un fillo. Nun ambiente máis urbano sitúase «O cumpremortes», no que se mostran as reaccións dun home que, tras recibir parabéns no seu aniversario de morte, consegue actuar con autonomía e decidir a súa vida e destino. Esta obra foi reeditada no ano 2001 na colección «Fóra de Xogo», tamén de Edicións Xerais de Galicia con cambios peritextuais que orientan a lectura cara a outros lectores, sempre sen exclusión de ningún.
No sexenio que estamos a analizar, Xabier P. Docampo non só mantén os trazos que o caracterizan pola súa obra anterior senón que mesmo, nalgúns dos sete títulos que publicou, presenta innovacións que levan a que as súas obras sigan ocupando o centro dos varios canons e a converterse nun clásico contemporáneo indiscutíbel.
No ano 2001 publicou tres obras: Os ollos de Ramón, un novo conto no que se aborda con humor a malformación dun neno, sacándolle todo o rendemento dende o punto de vista do propio protagonista, a partir dun xogo moi sutil entre fantasía e realidade; Un conto de tres noites, unha mostra máis do contador de historias ao modo da transmisión oral buscando o ambiente propicio para o desenvolvemento dos temas. Son tres contos que se narran en tres noites, recordando a Sherezade, nos que se fala dun «chairego», que ten morriña do mar, da historia do rei Gaoth e da illa que anda solta polo mar dende non se sabe cando. Sempre recorrendo a algún trazo identitario da sociedade galega, a súa cosmovisión, etc.; e Víchela, víchela?, un conto infantil no que se envorca nos soños, agora recorrendo ao imaxinario dos contos de fadas coa axuda dun escritor a quen o protagonista lle participa as súas preocupacións e desexos.
No ano 2002 publica unha nova novela de «pandas», A casa da luz, con elementos da novela de iniciación, característica da escritura para estas idades, ademais unha corrente na que Xabier Docampo, despois de narrador ao modo oral, mostrou o seu mellor oficio. Unha obra moi cinematográfica e na que un grupo de preadolescentes entran nun cadro, coñecen o seu pintor e con el viven múltiples peripecias até que volven á realidade co segredo ben gardado. Unha narración na que a intriga e o humor son as características principais e na que os valores máis humanitarios se destacan a través da arte e a literatura. Parece un intento de tender unha ponte entre o mundo da infancia, como o entende a sociedade, e a propia infancia. Tamén nesta obra se observa a marca da casa do autor nas descricións pois todas elas teñen unha grande carga de oralidade que xunto ás situacións moi tenras e aos episodios humorísticos ofrecen un dinamismo de grande interese, de aí que esta obra se adaptase para ser levada ao cinema. Tamén é de destacar, así mesmo, o xogo intertextual con obras clásicas da literatura, como é o caso de Alicia entrando a través do espello, ademais de moitos dos autores contadores de historias da literatura galega.
Neste mesmo ano 2002, como aconteceu coa obra merecedora do Premio Nacional de Paco Martín, foi reeditada Cando petan na porta pola noite, con cambios paratextuais significativos, como é o caso de eliminar as ilustracións e a marca de idade, na «Colección Biblioteca Galega 120», xa citada, de La Voz de Galicia.
No ano 2004 publica Bolboretas, na que usa, como noutras moitas obras, elementos peritextuais que anuncian parte da narración. Neste caso recórrese a unha cita de Sakhr Ben-Ghasem (S. XII) e é de destacar a orixinalidade do formato do libro, unha edición que fala da conivencia entre o autor e o ilustrador. Un relato sinxelo de sentimentos e emocións moi ben dosificados, de inocencia e sensualidade, de amor incipiente. Escrita cunha grande carga lírica sobre a páxina pintada por Xosé Cobas. Unha obra que ofrece diversas lecturas aínda que con acenos moi claros para atraer sobre todo o lectorado infantil e xuvenil.
No ano 2005 son dúas as entregas deste autor: A decisión de Valerio, un novo conto infantil baseado nas narracións de transmisión oral no que se insiste na busca de amizade e compañía para pasar a vida da forma máis feliz posíbel. De novo os trazos humorísticos, o tipo de lingua empregado e a tenrura son os trazos máis destacábeis; De cores e de amores, transporta ao lectorado esperado a un mundo simbólico e onírico onde se recrea, a través de múltiples metáforas visuais, a forza primixenia do amor como motor universal e creador, un sentimento que rexe os alicerces da vida dando orixe a todas as formas, asociacións e relacións concibíbeis e imaxinábeis. Un conto escrito con formas lingüísticas breves e concisas e no que se parte da soidade para chegar a ese amor que se defende.
Despois do sexenio este autor seguiu ofrecendo títulos de gran calidade, polo tanto é recomendábel o seu seguimento.
Para rematar esta breve aproximación a outro dos autores seleccionados quero recordar que a maioría das súas obras foron traducidas a todas as linguas do Estado español e a outras moitas. Ademais tanto polas súas obras coma pola súa traxectoria mereceu varios galardóns, ademais dos xa citados, son de destacar o Premio Feira do Libro da Coruña, 1989, polo conxunto da súa obra narrativa; Premio Emilia Pardo Bazán do Ministerio de Educación; Premio Lecturas da Asociación do Libro Infantil e Xuvenil (GÁLIX) de 2004. Ademais as súas obras figuran nas listas máis prestixiosas que seleccionan obras deste sistema literario, como é o caso da Lista de Honra do IBBY e os White Ravens da Internationale Jugendbibliothek, de Munich, ademais, como pasou coa obra que mereceu o Premio Nacional de Literatura, en todas as seleccións máis prestixiosas do Estado español. E lembrar que o situei na «Unidade xeracional» que denominei «Renovación pedagóxica e literaria», por comezar respondendo a unha das editoras que precisamente tiña como obxectivo fundamental introducir a LIX nos centros de ensino, aínda que insisto que comparte «Conexións xeracionais» e «Situacións xeracionais» con Paco Martín e cos outros autores seleccionados, aínda que pertenzan a outras «Unidades xeracionais», como as que vou citando segundo a resposta aos obxectivos das institucións do momento no que inician a súa produción, como xa expliquei ao falar de Paco Martín, neste apartado do traballo.
Fina Casalderrey, nome literario de Xosefa Casalderrey Fraga (Xeve, Pontevedra 1952), estudou Maxisterio e exerce como mestra dende os dezanove anos. Iniciouse na creación literaria, segundo ela mesma dixo en varias entrevistas e nalgunha autobiografía, debido a influencia do seu pai, pois os domingos
e sobre todo cando aprendeu a ler e, de novo o seu pai todas as fins de semana a agasallaba
Pero empezou a amar a literatura», segundo ela, dun xeito consciente
Cando descubrín que ler a Julio Verne, escoitar contos da radio ou mesmo as miñas primeiras lecturas tamén eran literatura e non, aprender unha lista de títulos sen saber para que servían (p. 106). |
E, segundo ela conta, ao iniciarse no maxisterio, entroulle
o «becho» de querer escribir cousas cos nenos e para os nenos anque non me teña decidido a publicar ata máis tarde (p. 107). |
Efectivamente esta afección comezouna a compartir cos nenos e nenas dende moi nova, pois con eles fixo obras de teatro, adaptacións de contos de transmisión oral e múltiples actividades para incitalos á lectura, pero non comezou a súa andaina no sistema literario infantil e xuvenil até a década dos anos noventa, década na que publicou dezanove títulos, despois de ler a moitos autores clásicos da LIX universal e da galega, mesmo a moitos contemporáneos dela, como por exemplo, Carlos Casares, a súa amiga María Victoria Moreno, Agustín Fernández Paz, entre outros, seguindo correntes e temas abertos por eles e tamén innovando e mostrando o seu propio selo de identidade. Obras que se atopan, case todas traducidas ás linguas do Estado español e a moitas outras, como por exemplo ao portugués e ao brasileiro.
De entre a produción da década anterior ao sexenio que estou a comentar, destacarei a súa obra O misterio dos fillos de Lúa, coa que merecera no ano 1994 o premio Barco de Vapor e en 1996 o Premio Nacional de Literatura Infantil, unha obra na que, a través da voz narrativa de David, un neno de oito anos, coñecemos como transcorre a súa vida cotiá e como trata de resolver o misterio dos fillos da súa gata Lúa que desaparecen sempre despois de nacer. Na resolución do misterio axúdao a súa noiva Branca. Tras moitas indagacións os dous acabarán sabendo o que pasa cos gatiños e conseguirán salvar a última camada de Lúa. Unha obra na que se mostran as características máis destacadas da poética desta escritora, sobre todo a que a leva a situarse no punto de vista dos protagonistas e polo tanto a achegarse ao lectorado esperado con éxito. Esta obra no ano 2001 foi unha das elixidas para formar parte da «Colección Biblioteca Galega 120», publicada por La Voz de Galicia, unha colección canonizadora á que xa me referín.
No sexenio en que me deteño, Fina Casalderrey publicou dezasete títulos nos que camiña polas correntes abertas, segue alternando a súa aposta por dirixirse ao prelectorado, lectorado autónomo, pero tamén con títulos que se achegan ao adolescente novo e adulto, neste caso a través desas novelas de fronteiras que tanto abundan neste sexenio.
No ano 2002, publica unha serie literaria dirixida ao prelectorado e lectorado autónomo: A avoa ten unha menciña; A avoa non quere comer; O avó sae de paseo; O avó é sabio que teñen como tema principal as relacións avós e netos. En cada unha das narracións insístese na importancia que ten o cariño e a tenrura que a imaxe do avó e a avoa supoñen para a infancia. Neles destácanse temas como o cambio de estacións, as enfermidades infantís, a complicidade entre avós e netos, os xogos...; ademais desta serie publicou Cando a terra esqueceu xirar que parte dunha primeira versión publicada na obra colectiva Retrincos de Historias (1993) co título de «Cando a terra perdeu a memoria», un conto coral protagonizado polos habitantes da terra que un día esqueceu xirar e as repercusións que este acto teñen na vida cotiá, onde aproveita para facer unha crítica da sociedade cunha aposta clara pola solidariedade e a colaboración pero todo narrado con axilidade e trazos humorísticos.
Outras das obras publicadas este ano foron: Derradeira carta aos Reis Magos, na que de novo se dirixe aos máis pequenos para tratar temas relacionados coas súas inquietudes e desexos nos días anteriores a esa noite máxica, os regalos que solicita o protagonista, un scalextric que mirara e remirara nas tendas da súa mesma rúa, e a desilusión que sente cando chega o día e non o recibe, feito que o anima a escribir a carta máis longa que nunca escribira na que lle conta aos Reis Magos todas as cousas que pensaba facer mal dende ese momento, pero todo se soluciona cando os seus pais lle traen o regalo anhelado e mesmo o incentivan cun segredo que lle van contar. Os temas trátanse a través das reflexións do protagonista e, como adoita facer a autora, sitúase no lugar do neno empregando unha linguaxe similar ao seu pero tamén dirixíndose ao adulto para que reflexione e sexa coherente; en Desventuras dun lobo namorado, outro conto de aventuras, ao modo das fábulas de animais, un lobo namorado é o protagonista que nos conta o que foi a súa vida. Dedicado pola autora ao seu pai, ao que cualifica de «experto en lobos e raposos», comeza a historia no momento en que o lobo de cachorro é testemuña da morte do seu pai a mans duns cazadores.
No ano 2003 publicou: Lúas de nácara, un conxunto de cinco relatos pensados para un lectorado novo e adulto. Unha simbiose entre o mundo real e o fantástico e nos que palpitan sentimentos como o amor, o medo ou a soidade, contando sempre coa presenza dunha luz anacarada, que tamén se rexistra nun dos peritextos prefaciais do volume, a dedicatoria: «A miña nai e a meu pai, que con sabedoría e amor pintaron de nácara a miña infancia». Un conxunto de relatos de intriga e misterio cunha forte carga fantástica e simbólica pero que describen a vida cotiá aínda que nela introducen incidentes estraños ou sobrenaturais. Historias cheas de desasosegos, de descubrimentos relacionados coa capacidade de amar. Así descríbense encontros con seres queridos, con emigrantes retornados, experiencias no transcurso dunha peregrinación polo Camiño de Santiago, e ante o cambio a unha urbanización, un tanto estraña dende o punto de vista arquitectónico, ou a perda do corazón. Emprega a autora monólogos interiores e outros recursos representativos para crear ese desasosego cun leitmotiv que sempre é ese efecto sobrenatural que inunda os relatos. Unha técnica moi practicada pola cinematografía actual e polo tanto moi do gusto do lectorado novo.
Outra das obras publicadas neste ano foi Un can non piso, un volume que forma parte da colección «¿E que?», dirixida ao lectorado autónomo e na que se intenta dar solución a diversos temas que preocupan ao lectorado ao que se dirixe, como son a separación dos pais, a obesidade, non saber nadar, ter irmáns con problemas ou diferentes roles familiares con que se intenta facer normal o que podería ser un complexo. Fina Casalderrey participa cun relato ambientado nun espazo urbano no que plasma os problemas de relación dunha nena cun can e como se solucionan. A autora emprega as súas mellores técnicas para facer verosímiles, críbeis e compartíbeis as decisións da nena, sensacións difíciles de transmitir nunha obra tan breve que converte en divertida e amena, xogando sobre todo cos diálogos.
No ano 2004 publicou Eu son eu, un novo achegamento da autora ao prelectorado para contalle, a partir dunha primeira persoa, cousas que fai a bisavoa da protagonista debido á súa perda de memoria: vestir os pantalóns pola cabeza; preguntar cando se mira ao espello quen é a anciá que se reflicte; facer sopa con xabón e lavar os pratos con chourizo; perderse na cociña ou mesmo non recoñecer os seus netos, pero nunca esquece quen a bica, porque como di a nena: «a bisavoa sabe que eu son eu». Un tratamento moi sutil da demencia senil.
No ano 2005, a autora achégase con varias obras ao lectorado autónomo e ao prelectorado poñéndose na súa pel por medio de técnicas narrativas variadas pero axustadas ás idades ás que se dirixe. No primeiro caso atopámonos con Un misterio na mochila de Alba un conto de misterio e intriga protagonizado por Alba, dende que chega a un pobo unha noite cunha mochila como única equipaxe, con quen ela fala. Esta situación produce murmuracións, comentarios e investigacións. Un conxunto de peripecias entre as que son de destacar a maldade dalgúns fronte á bondade da nena. Por esta descrición poderíase entender que estamos ante unha obra moralizadora, feito que a autora salva grazas á linguaxe coidada e sinxela e aos rexistros empregados para captar o lectorado esperado: casa abandonada, mestura de elementos fantásticos e reais, comuñón coa natureza, etc. En O meu avó é unha gata, de novo, retomando as relacións netos-avós cóntansenos os episodios que van vivir un avó e a súa neta marciana para reflectir as vivencias e complicidades entre persoas de distintas xeracións a través das peripecias provocadas por un gato ao que alimenta, que aparece e desaparece ao seu gusto segundo as reaccións da protagonista. En ¿Quen me quere adoptar?, reflíctese a soidade dun home xubilado, viúvo e cunha filla que traballa en África, situación que o leva a buscar que algunha familia o adopte até que, finalmente, consegue que se dea esta situación a pesar de sufrir as propostas primeiro dunha familia ruín. Tamén, neste ano, reedítase Puag, que noxo!, que fora publicada en 1997 noutra colección, obra que recrea a anécdota dun neno que ten que cambiarlle os cueiros á súa irmá de sete meses que queda ao seu cargo un día que os seus pais teñen que saír. Como en moitas das obras deste tipo, a autora xoga cos medos e con moitas das vivencias destes nenos que ás veces non son observadas polos maiores.
No ano 2006, último do sexenio, publicou: A lagoa das nenas mudas, novela que segundo consta nos peritextos crediticios foi posta á venda en xaneiro do ano 2007, aínda que a ficha catalográfica é do ano 2006. Está dedicada a dúas nenas do seu sangue que viven en Castelo de Lérez. Trátase dunha obra realista e crítica na que, alternando o relato, se fala da vida dunha inmigrante nixeriana en Galicia, Amina, a súa adaptación e dificultades para entenderse cos seus compañeiros de colexio e profesores, os seus sufrimentos, incomprensións, todo contado a través dun narrador omnisciente, a voz dos protagonistas e un conxunto de cartas que ela envía a un primo irmán. Unha obra na que usa, posibelmente para dar verosimilitude, referencias ao escritor galego D. R. Castelao; Isha, nacida do corazón é unha novela da vida cotiá, un relato dos novos tipos de familias que xorden, fundamentalmente, entre finais do século XX e este século. Nel, xa dende os peritextos, fanse acenos acerca do tema que se trata, que non é outro que os problemas íntimos dunha nena adoptada que desexaría ser branca como a súa nai, saír da barriga e non do corazón, por culpa dos comentarios das súas compañeiras, pero que será feliz polo cariño, as explicacións e promesas dos seus pais adoptivos. Unha obra amena conseguida pola axilidade dos diálogos e na que se mostran datos identitarios do país de orixe da nena a través do uso das súas lendas; a outra obra que se publica este ano é ¡¡¡Lume!!! un álbum infantil, dedicado a Marcos e Orballo: «polo seu delicioso tempo de ¡¡¡Lume!!!», no que de novo se xoga con anécdotas sobre as afeccións do neno protagonista que practica con toda a súa familia, os seus desgustos que se solucionan cunha boa mostra de cariño por parte dos pais; finalmente Fina Casalderrey publicou Un día de caca e vaca, outro álbum infantil que se centra nas reaccións dunha nena, Alexandra, ante a noticia de que vai ter un irmán, as fantasías que o seu imaxinario organiza até mesmo chegar a que algunha se convirta en realidade, pero, como sempre, os medos e inquietudes dos pequenos sálvanse polo diálogo cos maiores, a comprensión e o cariño, tónicas da poética de Fina Casalderrey neste tipo de obras da vida cotiá das familias.
Ademais das obras citadas publicou moitos relatos en múltiples libros colectivos. Nos anos seguintes aos comentados do século XXI, continúa Fina Casalderrey ofrecendo constantemente títulos que obrigan ao estudoso, investigador e ao lector interesado a seguila pola súa traxectoria asentada, como o demostran os múltiples galardóns que mereceu, xa citados nas notas a pé de páxina, e porque moitas das súas obras seguen situadas no centro dos canons posíbeis. Ademais, pola súa actividade en xeral xa se pode considerar unha autora clásica contemporánea.
Para finalizar este breve repaso pola súa obra, recordar que na historia da LIX galega, ao realizar o exercicio de periodizar e seguindo os criterios xa comentados ao falar do primeiro autor, a Fina Casalderrey situeina na unidade xeracional «As novas editoras e os premios literarios», aínda que como comentei compartindo «Conexións xeracionais» e «Situacións xeracionais» cos compañeiros seleccionados e con outros moitos dos autores xa consagrados que neste traballo non tratamos.
Agustín Fernández Paz (Vilalba, barrio de Fontiñas, Lugo, 1947) nunha «Breve autobiografía» que escribiu para a revista iraniana Pazhuhesh Nameh (The Research Quarterly of Children & Youth 's Literature) dicía:
Nacín en 1947, na España gris e amarga da posguerra. Fun neno nos anos cincuenta, así que pertenzo á última xeración de europeos que creceu sen televisión. Daquel tempo, recordo as historias nocturnas contadas arredor da cociña de ferro, algúns libros de aventuras, os contos, as escasas películas de cinema que podiamos ver. Máis tarde fixen Peritaxe Industrial e traballei durante algún tempo en Barcelona. De volta a Galicia, estudei Maxisterio e Ciencias da Educación, pois a docencia atraíame dun modo poderoso.
Esta afección ocupou a súa vida profesional como ensinante dende 1974, primeiro como mestre de ensino primario, e logo como profesor de secundaria, até que no curso 2007-2008 decidiu xubilarse para dedicarse a outras afeccións. Mentres traballou no ensino sempre estivo ligado aos movementos e colectivos de renovación pedagóxica (Avantar, Nova Escola Galega, son bos exemplos), e como el dixo «formo parte da xeneración de ensinantes que, nos anos posteriores á morte de Franco, intentamos cambiar a vida a través da escola». Durante esta época, mentres se dedicou ao ensino, traballou incansabelmente como realizador de materiais didácticos, panoramas literarios, reflexións sobre lingua e literatura, educación, fomento da lectura, etc. que se publicaron en libros, artigos en revistas e xornais. Ademais participou, sobre as temáticas citadas, en proxectos institucionais, como membro de xurados de premios, e foi constante a súa presenza en congresos, simposios, cursos, etc., actividades que non abandonou na actualidade. Esta participación activa en todo o relacionado co ensino levouno a formar parte de comisións varias e asesorías en defensa da lingua e cultura do país.
Entre as afeccións, ademais da comentada, destaca:
Gústame moito ler, encántanme os cómics, apaixóname o cinema. E, quizais como consecuencia lóxica desta fascinación polas historias, decidínme a pasar ao outro lado do espello e escribir os meus propios libros...
O que empezou sendo unha actividade complementaria ao ensino, rematou por converterse en algo cada vez máis importante para min. Se agora tivese que definirme en poucas palabras, diría que son unha persoa que atopa pracer en inventar historias e contalas por medio da escritura
.
Esta paixón, despois duns relatos, entre os que algún mereceu galardóns no Concurso Nacional de Contos Infantís «O Facho», convocado pola Asociación Cultural homónima da Coruña, dende o ano 1968, unha institución fundamental para o desenvolvemento da LIX galega, que xa coñecemos, comezouna na década dos oitenta e dende entón até o século XXI publicou vinte e un títulos cos que abriu correntes temáticas e formais das que carecía a LIX galega e innovou outras xa abertas, pois o seu compromiso coa renovación pedagóxica a través do uso da literatura levouno a non abandonar nunca a creación para achegar tamén renovación literaria a través dunha linguaxe rica, desa linguaxe que permite, como dixo Juan Carlos Merlo (1976, 1980) estabelecer esa ponte «que introduzca al niño, a través de la lectura placentera, en el bien hablar cotidiano...».
Demostrou nestas obras:
- - Un manexo esmerado das formas narrativas máis actuais e dos rexistros máis axeitados para o destinatario ao que se dirixe, rexistros que fan que o conxunto da súa obra sexa do gusto de calquera tipo de lector, dado que as lecturas son múltiples.
- - Unha clara intención de xogar coa intertextualidade coa súa propia obra e sobre todo coa obra de autores clásicos da Literatura galega e da Literatura universal.
- - Un claro compromiso coa cultura galega pois son moitos os elementos identitarios que aparecen na súa obra.
- - Unha clara aposta polo protagonismo feminino e por algúns nomes concretos.
- - Un manexo acertado, con valentía e unha crítica amábel, no tratamento de temas que foran «tabú» en épocas anteriores.
- - Unha aposta pola insistente introdución de elementos paratextuais novidosos.
- - Un didactismo sen moralinas, do máis literario de todos os tempos.
Por citar só algúns dos aspectos máis destacados dado que o bo facer deste autor, os rexistros que usa, os xogos simbólicos, temáticos, etc. empregados levaríannos a un estudo imposíbel de realizar nestas poucas páxinas que lle podo dedicar.
Por toda esta actividade como profesional do ensino e como escritor até a actualidade, pero xa dende finais do século XX, Agustín Fernández Paz é considerado un clásico contemporáneo porque ademais de ter unha vida socio-político-cultural activa en xeral escribiu obras de considerábel calidade estética que abriron tendencias e correntes para a LIX galega e se converteron en modelos a imitar polas futuras xeracións literarias. Moitas delas ocupan aínda hoxe o centro dos canons máis significativos e foron avaladas cos premios máis importantes no ámbito galego e español, como foi o caso do Merlín, Lazarillo, Edebé Juvenil, Rañolas, Raíña Lupa, Barco de Vapor, Premi Protagonista Jove, Edebé Infantil, Neira Vilas, Frei Martín Sarmiento... Tamén mereceu galardóns por outro tipo de actividades como a realización de vídeos, foi este o caso do feito en coautoría con Bernardo Máiz «Xan de Xenaro: memoria de 32 anos», sobre a vida dun guerrilleiro do «maqui» galego, co que mereceron o primeiro galardón do «Concurso de Guións de Vídeos Didácticos», do Concello de Fene. A estes galardóns habería que sumarlles outros significativos a nivel nacional e internacional, nos que estivo sempre a punto de conseguilos, e que un bo número das súas obras consten nas seleccións máis prestixiosas de LIX, como a Lista de Honra do IBBY, a Lista de Honra da CCEI ou a dos The White Ravens da Internationale Jugenbibiotehk de Munich, entre outras moitas nacionais. Ademais a maioría das súas obras están traducidas a todas as linguas de España, e algunhas ao portugués, francés, árabe e coreano, algúns dos premios correspóndense con estas traducións.
Polo conxunto dos seus escritos sobre cómics, ademais, concedéuselle, en 1992, o Premio Ourense de Banda Deseñada. O seu libro de aula CANLES 5, do que é coautor, recibiu o Premio Emilia Pardo Bazán, do Ministerio de Educación, para libros de texto non sexistas. No ano 2001, os concellos de Terra Chá dedicáronlle o Día das Letras Chairegas. No ano 2004, recibiu o Premio Irmandade do Libro, outorgado pola Federación de Libreiros, ao mellor autor do ano 2003. Tamén foi premiado pola Asociación de Escritores en Lingua Galega (AELG) en 2007 e finalmente, no ano 2008, foi proposto, pola Organización Española para o Libro Infantil (OEPLI), como candidato ao premio Astrid Lindgren Memorial Award.
Fixándonos no sexenio, e despois do comentado, vemos que Fernández Paz segue unha grande actividade. Centrándonos na súa obra literaria, sen contar a súa participación en libros colectivos, como aconteceu en xeral no sistema literario infantil e xuvenil galego, acrecentou a súa produción, pois nos seis anos publicou vinte títulos, sen contar coas reedicións-reescrituras, un trazo moi persoal que fai estar aos estudosos sempre pendentes de calquera das súas reedicións, algunha delas será comentada neste traballo, outras citeinas a pé de páxina.
No ano 2001 publicou No corazón do bosque, finalista do Premio Nacional de Literatura 2002, obra na que, como xa é característico deste autor, introduce como peritexto unha cita de Xosé Luís Méndez Ferrín da obra Retorno a Tagen Ata: «Todo o bosque brillaba cunha estreliña en cada folla», unión de realismo e fantasía para mostrar o encontro entre o mundo simbólico, representado por un trasno que aparece en todas as culturas europeas e no mundo mítico galego, e o mundo urbano, representado por unha nena. Transmítense problemas de ambos os dous protagonistas e unha posíbel resolución que permita preservar a beleza do bosque, non só aspectualmente, senón tamén miticamente. Unha das moitas obras nas que o autor recupera as relacións humanas e familiares entre as distintas especies e recorre a seres lendarios benéficos. En Ana e o tren máxico relátase unha viaxe-soño de Ana na que consegue en catro vagóns máis unha locomotora reunir cinco caixas, despois de resolver cinco adiviñas, e así facerse co libro que contén as «historias fermosas que as persoas foron creando ó longo do tempo, en calquera país do mundo, para axudarnos a soñar». En cada vagón observa xentes de culturas diferentes e polas ventás ve xeografías tamén moi diferentes. Este conto ilustrado é ampliado en Un tren cargado de misterios, Premio Lecturas 2003, no que a viaxe-soño de Ana percorre agora sete vagóns para conseguir o mesmo que na obra anterior. Nesta ocasión, a intertextualidade coa obra do autor clásico galego Manuel Curros Enríquez é evidente. En ambas as dúas obras utilízanse elementos identitarios de cada comunidade, xeografía, etc., coa posíbel finalidade de buscar ademais da convivencia co outro, unha resposta á globalización.
Para o lectorado adolescente publicou A fonte maldita, un relato de misterio e terror, moi practicado por este autor, un sinal de identidade. Nel unha muller de Fene recorda o que lle pasou, sendo adolescente no verán de 1973, cando cun amigo descobre uns estraños seres que co seu aspecto impoñían tal medo que a protagonista esvaeceu e o seu amigo desapareceu. Unha nova obra de descubrimentos e represións.
No ano 2002 publica para a xuventude, franxa de idade á que dedica moitas páxinas con gran habilidade, Noite de voraces sombras. Toma o título desta obra, na que tamén combina o misterio coas claves da novela de iniciación, dunha cita, que reproduce como peritexto, de José Ángel Valente indicadora da temática da obra: a recuperación dos fragmentos rotos para que non morran na noite de voraces sombras do esquecemento. Con esta novela inténtase romper o silencio que rodeou a homes e mulleres que sufriron represión, exilio interior e morte despois da Guerra Civil española. Fernández Paz recorda, sobre todo, os avatares polos que pasaron moitos mestres republicanos. Neste caso, con claridade expositiva, cun control da intriga moi a punto e con axilidade narrativa, cóntase, por medio de Sara, unha moza de dezaseis anos, por uns documentos que atopa na casa da súa avoa de Ribadeo, e atraída por un feito sobrenatural, outro dos trazos que caracteriza o autor, as penurias dun tío, mestre republicano, que foi castigado a vivir no cárcere da illa de San Simón, perder ao seu amor Sara Salgueiro, con quen compartía ilusións e futuro, e ao volver pasar a vivir, nun exilio interior, traballando como carpinteiro na casa da súa nai/irmá, moi illado, até que morre atropelado por un coche por causa da súa xordeira. A protagonista, un enlace das xeracións que sufriron a guerra e as súas consecuencias coa xuventude actual, reconstrúe esta historia, axudada ao final polo relato da súa nai, e xuntas van á illa de San Simón para recuperar un obxecto que el escondera e cumprir así dalgún xeito a promesa que el fixo un día á súa noiva. Ademais, aproveita o autor, os episodios vividos pola protagonista, para ir mostrando o proceso de madureza de Sara, deixando atrás a súa infancia e entrar nunha nova etapa da súa vida, despois de pasar nas vacacións do descubrimento por unha relación amorosa. Unha novela que, como dixo Marta Neira, parece que quere provocar no lectorado o recordo e facer que non se enterre o pasado sen antes coñecelo por completo.
Nesta obra tamén se descobren personaxes e feitos reais inspiradores de personaxes e feitos ficcionais, pois o autor intentou simbolizar a memoria viva e transmitir tamén a nosa tradición, así chega a dicir que «os mortos non abandonan», pensamento moi incrustado no imaxinario do pobo galego e polo tanto tamén un signo de identidade.
Recórrese nesta obra a unha noticia de xornal para desenvolver parte da novela, outra intertextualidade coa propia obra do autor, pois iniciou esta forma de narrar noutra obra que precisamente reedita con reescritura neste sexenio. É o caso, de Contos por palabras (2001) con dous relatos máis con respecto á primeira edición: «Un máxico negocio» e «Un doce emprego». Historias escondidas detrás das mensaxes dos anuncios por palabras, nas que se empregan diversas técnicas narrativas e unha introdución que os contextualiza e lles dá unidade. Así, hai contos narrados en primeira persoa ou no que a primeira persoa cede a voz a unha terceira; outros que reproducen diálogos telefónicos nos que só se oe un dos interlocutores; outros montados por medio de fragmentos de cartas, noticias de xornais e informes policiais, etc. Critícase aquilo que degrada a vida, tanto do medio natural coma das persoas, así como a ianquización dos costumes, da nosa lingua, etc. Neles mestúrase a realidade coa ficción e preséntase unha variada gama de personaxes, dende unicornios azuis, a un vampiro, un home lobo ou Spiderman, temas e personaxes (heroes) actuais e clásicos. De novo poden atoparse adaptación de vellos mitos aos tempos que vivimos, o humor e o afán de superación dos personaxes, relatos cheos de tenrura, esperanza, misterio, crítica.
Tamén en Amor dos quince anos, Marilyn, unha homenaxe do autor no centenario do nacemento do cinema, volve usar os anuncios por palabras para a creación dos cinco relatos que compoñen esta obra que viu a luz en 1995 na colección «Merlín», e que aparece agora, 2001, na colección «Fóra de xogo», coleccións da mesma editorial, pero dirixidas a públicos distintos. Agora a reescritura non afecta ao contido, senón que son correccións de estilo ou expresións moi semellantes nos catro relatos que seguen conformando a obra. Desaparecen as ilustracións e a sección «Cando ou autor fala de si», que agora contén fotografías e está introducida por unha carta na que o autor se dirixe á editora para dicirlle que non quere falar de si porque xa o fixo moitas veces, polo que se recollen as opinións de persoas que dalgún xeito coñecen o autor, tanto porque este foi o seu mestre como porque é cliente do bar que rexenta, ou mesmo o dono da tenda na que compra habitualmente.
No ano 2003 saen á luz as seguintes obras, para o lectorado autónomo: O meu nome é Skywalker, XIX Premio O Barco de Vapor 2003, un relato dunha grande calidade estética, cunha mestura ben dosificada de fantasía e realismo. Nela usa rexistros e voces narrativas axustadas para dar verosimilitude e inclúe como peritexto unha cita de Manu Chao, «En sus ojos se veía una infinita tristeza» (Próxima estación: esperanza), que xa nos fala un pouco do que imos ler neste relato, crítico e imaxinativo, no que se plasma a psicoloxía dunha nena, Raquel, que, despois de observar un mendigo, un inmigrante do Leste de Europa, e as reaccións das persoas que pasan por diante del, considera que ese home, Skywalker (o que percorre o ceo, o que camiña polo firmamento e que ten que marchar unha vez cumprido o seu obxectivo, como xa sabe a nena polos contos do seu pai, e por La Guerra de Las Galaxias) é invisíbel para as persoas. Esta historia de amizade remata cun intercambio de regalos simbólicos, como é o caso da caracola e a bóla de cristal, relacionada coas bólas de neve moi recorrentes na obra de Álvaro Cunqueiro (Tarrío: 1989). Na praia da esperanza, de novo Raquel relata unha historia de amizade cunha caracola e unha serea minúscula, que lle conta un conto marabilloso cada noite, outra clara intertextualidade con contos clásicos. Esta amizade rompe por causa dunha marea de chapapote que cobre a praia e que Raquel, xunto á cidadanía, conseguen limpar, e a nena participa nunha cadea humana, defensa simbólica da costa atacada, coa esperanza de que a caracola recupere o rumor alegre do mar e poida coñecer as compañeiras da amiga e «escoitar de novo as historias marabillosas que só coñecen as Sereas Minúsculas». Seguen as marcas da casa, como lle chama o autor a moitas das súas características, e como acontecera en As flores radiactivas, incorpóranse na edición sete anexos informativos, unha crónica, con apoio fotográfico, da resposta social á catástrofe producida polo afundimento do Prestige en terras galegas, epitextos convertidos en peritextos, unha nova marca da casa.
Para o mesmo lectorado publica A serea da Illa Negra, de novo dous relatos de terror e misterio que teñen como eixe lendas sobre personaxes xa moi coñecidos pola tradición literaria e oral galega e que se sitúan, para buscar verosimilitude, no onírico. Lendas que falan de traxedias que levan ao abandono dos lugares de nacemento e traballo e que serán combatidas pola inocencia de Sara, filla da única familia que resistiu, coa axuda dunhas simbólicas caracolas, un amuleto e o recordo de lendas que lle transmitiran os pais.
En 2004 para os máis pequenos aparecen nos escaparates das librarías os seguintes títulos: Raquel ten medo, no que, de novo Fernández Paz se achega aos medos que asaltan á infancia, neste caso de novo a Raquel que durante unha noite cre ver un monstro, un fantasma, un esqueleto e mesmo os ollos duns vampiros até que a súa irmá consegue traela á realidade; Laura e os ratos, outro conto no que o autor volve, por medio dunha protagonista feminina, Laura, a achegarse cunha perfecta dosificación fantasía-realidade ao mundo dos máis pequenos, agora por defender a un rato que aparece na casa de Laura e que seus pais queren matar, unha aposta polos temas máis do gusto da nenez.
Para a xuventude e adultos, de novo unha novela de terror e misterio con intertextualidades con autores do xénero xa citados, con autores galegos como Ánxel Fole. Trátase de Tres pasos polo misterio, volume no que Agustín reescribe tres relatos que xa publicara en obras colectivas: «A serpe de pedra», «A vella foto das estrelas», e «As sombras do faro», nos que se achega a temáticas moi características do autor: o megalitismo, as fuxidas das anónimas vítimas da represión na Guerra Civil e outra máis recente na súa poética como é a temática xacobea. Un conxunto con conexións temáticas e estilísticas, a partir dos tipos de narradores, da presenza do misterio e a vinculación co imaxinario da cultura popular creando sempre a atmosfera axeitada para cada caso.
No ano 2005, Fernández Paz só publica para o prelectorado e lectorado autónomo: A fuxida do mar, un álbum de misterio sobre a desaparición do mar ante os ollos de Raquel, unha nena que vive en fronte do mar e goza co ruído das ondas até que un día este desaparece. De novo o mundo onírico é explotado con mestría. ¡Que medo, mamá Raquel!, un novo conto de medo, de terror, protagonizado por dous irmáns Sara, a maior, e Fran. Un conxunto de aventuras polas que pasan os nenos ao quedar sós na casa esperando a súa avoa mamá Raquel. De novo teñen que convivir na noite con personaxes dos contos máis próximos ao imaxinario infantil: bruxa, lobo, ogro, dragón... Todo se resolve cando volve a luz e atopan a mamá Raquel, unha maga, para eles, contra quen non se revelan nin bruxas, nin lobos, nin ogros. A noite dos animais, onde de novo se narran as peripecias de Raquel cos animais que pinta nun caderno «Made in Taiwan» que lle regalou unha tía e cobran vida, un día que os seus pais deciden, despois de moito pensalo, deixala soa mentres van a unha obra de teatro na que participa a nai. Nas aventuras cos animais hai recordos de tendencias, correntes, autores e obras do autor e da literatura universal, así hai capítulos que nos levan ao xénero de misterio (pintura e toma de vida do león), recorda á película protagonizada por este animal, tamén aparece Milú, o can de Tintín, etc. Estas obras están na liña de As tundas do corredor (1993), que este ano reedita e amplía e lle cambia o título por Fantasmas no corredor. Finalmente publica neste ano 2005, A escola de piratas, Premio Edebé de Literatura Infantil, unha breve novela coral na que unha escola de Galicia, un día que non para de chover, se converte nun barco, os seus alumnos en piratas e o profesor en capitán Kidd, desenvolvendo as aventuras e ensinanzas que esta anécdota leva consigo. Unha homenaxe á fantasía e imaxinación e ao seu poder para cambiar o mundo, unha crítica das normas que seguen rexendo o sistema educativo, pouco creativo. Nela atópanse intertextualidades con obras de Roald Dalh, G. Rodari e Álvaro Cunqueiro de quen mesmo se toma a estrutura da obra, como, por exemplo, a introdución dos currículos dos protagonistas, intertextualidades que estamos a ver constantemente.
No ano 2006 para os máis pequenos publicou Querido inimigo, obra na que, por medio dun narrador omnisciente con pequenas intervencións dos personaxes, se relata como Laura, unha nena de sete anos, consegue perder un pouco de medo aos cans cos que tivera malas experiencias e que polo tanto considera inimigos. Bótase man de personaxes da tradición literaria como o can Argos identificado co can de Ulises «o famoso heroe grego o que ideou o truco do cabalo de madeira na guerra de Troia» como explica o pai de Xabier, o amigo da protagonista, e tamén de episodios nos que se reflicten tarefas que realiza o pai na casa, nunha clara referencia á igualación de roles entre xéneros. Os gardiáns do bosque, relato en que se implica o autor, de novo, na preservación e protección dos recursos naturais.
Para a xuventude e lectorado en xeral, volve insistir na recuperación da memoria histórica en relación a episodios escuros e á represión dos mestres republicanos en Corredores de sombra, obra moi eloxiada, e con razón, pola crítica, na que con fluidez e diferentes elementos narrativos relata a historia da aparición dun emparedado, un mestre republicano, as súas causas, e a investigación realizada por unha adolescente dunha clase social alta e un amigo do pobo. Unha obra cunha estrutura moi adecuada para dar verosimilitude a un relato que contén as tensións derivadas da situación social e persoal da protagonista; úsanse os recursos propios da novela de intriga e misterio; agora o espazo é un pazo, os arquetipos o galeguismo e o franquismo, típicos das novelas memorialistas, e introdúcese un tema nada frecuentado como a homosexualidade, por citar moitos dos aspectos que se deberían estudar con máis detemento, pois é esta unha obra ambiciosa contada pola protagonista adulta e por unha ampla gama de personaxes, ben perfilados, para poder entender a evolución de Clara en relación á súa familia e aos feitos que descobre ao ler o seu diario persoal e recordar as súas vivencias dun verán do ano 1995. Finalmente, en O raio veloz, unha magnífica obra na que se achega con humor e cos mellores tipos de oralidade, de novo ao relato de misterio para tratar un tema moi de actualidade, o dos mileuristas e a trepidante vida da sociedade do século XXI onde a soidade é unha característica das máis destacábeis. O protagonista, un licenciado en económicas, busca traballos cos que poder axudar aos demais e atopar o amor, obxectivos que consegue con esforzo. Un retrato sinxelo pero profundo de todo o que comporta a sociedade de hoxe.
Traspasando xa o sexenio, no ano 2007 e 2008, Agustín segue as liñas temáticas e formais e mesmo amplía o abano, por iso é recomendábel que os mediadores non perdan de vista as publicacións deste autor, un escritor que situei, como a Paco Martín, na unidade xeracional que denominei «Tradición e modernidade (De Galaxia e as primeiras editoras galegas ao Facho)» polas mesmas razóns, por iso tamén estabelece «Conexións xeracionais» con outras unidades ás que pertencen outros dos autores seleccionados e con todos eles compartiu «Situacións xeracionais».
Para falar da biografía de Antonio García Teijeiro e da súa afección pola escritura cédolle a palabra ao propio autor, que no apartado «Cando ou autor fala de si» apunta:
Moitos dos datos que o autor acaba de expoñer nesa súa autobiografía verémolos na súa ampla obra como poeta, a súa actividade literaria máis destacábel e querida. Actividade que sempre reivindicou como un instrumento didáctico, pois considéraa capaz de facer xermolar a sensibilidade do lectorado ao que se dirixe. Pero tamén é de destacar a súa obra narrativa onde tamén se desenvolve con mestría deixando a súa pegada tanto nos libros individuais como nos múltiples colectivos nos que participou tanto con poemas coma con narracións. Tamén son de destacar as súas colaboracións en cursos e publicacións como estudoso desta literatura dende, sobre todo, a renovación pedagóxica e literaria da que está sempre pendente, actividade que se pode seguir en obras como O libro na escola: as bibliotecas escolares e de aula (1989) e Disfrutar escribindo. A narración e a poesía nas aulas (1990).
Como poeta, e seguindo, a clasificación pola que optei xa na primeira parte deste traballo, por considerala de moito rendemento pedagóxico e literario, Antonio García Teijeiro manifestouse en todas elas dende que no ano 1988 iniciou as súas publicacións para este lectorado. Até o ano 2001 foron dezaseis os poemarios que publicou, sen contar a súa antoloxía Os nosos versos, de grande interese para achegar ao lectorado destas idades poetas de todos os tempos.
No sexenio que estamos a comentar, publicou varios poemarios nos que segue as liñas poéticas xa anunciadas con innovacións temáticas e mesmo formais, sobre todo nos poemarios que denominamos «poesía e maxia» pois cada vez xoga máis con todos os trazos estilísticos que a poética permite, sen privarse, aínda que o lectorado ao que se dirixe sexa infantil, xuvenil ou adulto. Como xa fixera en moitos dos poemarios anteriores entre as súas características destacarei: a mestura harmónica e harmoniosa de fantasía e realidade; as homenaxes (temáticas e formais) a outros poetas, galegos e doutras literaturas, así como a músicos; o uso de rimas e composicións ao estilo das de transmisión oral; a súa vontade explícita de iniciar o lectorado ao que se dirixe en recursos formais básicos da poesía ou a lírica: repeticións, paralelismos, imaxes sinxelas, aproveitando os recursos do folclore infantil; a posta en valor de temas como a soidade humana, a natureza, a inxustiza, a liberdade, a paz,... en busca de reflexión e ofrecendo unha mensaxe explícita; e, por exemplo, o emprego de estrofas breves, montóns de rimas, ritmos, metáforas, léxico coñecido dentro dos campos semánticos máis próximos á infancia (por exemplo, léxico relacionado co mundo animal e da natureza) e técnicas poéticas practicadas por autores de traxectoria recoñecida na poesía galega cos que intertextualiza, como por exemplo, o uso constante do hilozoismo, ou atribución á materia dunha existencia animada (GLIFO, 2003).
No ano 2001, publicou Aire Sonoro, obra coa que quedou finalista do Premio Nacional de Literatura Infantil y Juvenil. Un poemario que podemos encadrar no grupo denominado «poesía e maxia». O contido poético textual é unha homenaxe ao músico italiano de principios de século, Busoni, quen definiu a música como aire sonoro, aire con son, como recorda Daniel Barenboim. García Teijeiro parte desta definición para facer un percorrido poético pola música libre, en movemento, acompañando ou acompañada dos elementos e seres da natureza e dos instrumentos que recordan ou producen emocións, sensacións, etc., descritas poeticamente con ritmos e rimas tradicionais a partir de versos breves ben articulados. Non faltan homenaxes aos tríos, cuartetos e orquestras para finalizar cunha homenaxe a Beethoven, aos seus concertos, sonatas e sinfonías. Cada un dos poemas está dotado dun ritmo moi áxil que se consegue a partir dos mellores rexistros literarios e lingüísticos.
No ano 2002 sacou a luz ¡Ai, canto falan as pombas que falan!, poemario que se centra tematicamente na defensa da paz e da harmonía entre culturas diferentes. Como fío condutor destaca o protagonismo dos animais e sobre todo das pombas: pombas de pombal, pombas feridas, pombas faladoras e pombas que falan e esparexen linguas e tradicións diferentes pero que se entenden ben. Formalmente trátase de versos de arte menor cheos de musicalidade, ritmo, rimas sinxelas, constantes repeticións e estruturas paralelísticas.
No ano 2003, Paseniño, paseniño un poemario que se inicia cuns versos de Cantares Gallegos, de Rosalía de Castro, concretamente co poema nove titulado «Campás de Bastabales» que empeza dicindo: Pasesiño, paseniño/ vou pola tarde calada/de Bastavales camiño, e seguindo o espírito do poema rosaliano, as rimas que acompañan aos xogos da infancia e procedementos varios para a descomposición das palabras, o poeta realiza unha viaxe lírica, no que por medio de estrofas de tres e catro versos moi curtos vai falando cos fenómenos atmosféricos, cos animais, cos elementos da natureza, coas palabras, cos recordos, unha grande variedade de protagonistas que non estabelecen conexións, sempre referíndose a que está de camiño, até que se atopa de novo a Rosalía e remata con outra estrofa do poemario e poema citado. Esta viaxe vai acompañada por outros poemas organizados na súa maioría en cantares, coplas, cuartetas, versos soltos e libres que falan de sereas, caracolas, pombas, galos, gatos, cans, paspallás, cabalos, papaventos, piñeiros, atardeceres, néboas, tormentas, chuvias, cores, estrelas, campás... e os sentimentos que transmiten, entre luces e sombras, seguindo o espírito citado.
No ano 2004 son dúas as obras publicadas: Chove nos versos, un poemario innovador no conxunto da obra do autor que se abre cun poema introdutorio que adianta a temática arredor da cal xiran todas as composicións, a chuvia, que chega a pobos e cidades e tamén aos corazóns, aos sentimentos e ás palabras que compoñen os versos, polo tanto a chuvia atmosférica e mesmo psíquica convértese na temática principal. Despois deste poema en catro apartados, vanse describindo os tipos de chuvia, das estacións, a da natureza que mesmo chega a humanizarse percorrendo o País da Fantasía; e mesmo hai espazo para a chuvia de balas dunha guerra preventiva que destruíu con crueldade os soños do neno iraquí Allí Samaín. Pecha o poemario a sección «Longa noite de chuvia», unha homenaxe explícita a Celso Emilio Ferreiro e na que algúns dos seus versos sofren unha ampliación na que segue estando presente a chuvia. En todas as composicións, sobre todo sonetos, destaca o uso de aliteracións e imaxes de grande riqueza expresiva, caligramas, metáforas moi conseguidas que fan deste poemario, en formato álbum, unha magnífica peza na que ademais hai que destacar que, dentro da intertextualidade recorrente na obra de García Teijeiro, agora resoan versos de Rosalía de Castro, Aquilino Iglesia Alvariño, Celso Emilio Ferreiro, Luís Pimentel ou Nicolás Guillén e tamén os peritextos que dende a portada, as imaxes e o propio deseño do título nos falan da chuvia (somerxendo ao lectorado na auga).
Bicos na voz. Besos en la voz, poemario bilingüe galego-castelán no que García Teijeiro a partir de composicións diversas, seguindo as características da súa poética e o seu modo de presentación, comeza reproducindo un dos poemas do seu poemario Na fogueira dos versos: «Déchesme un bico na voz/e creáchesme un poema», ao que lle segue un «Prólogo», de Yolanda Domínguez no que ofrece a súa visión do poemario. Despois nos dezaseis poemas galegos, traducidos ao castelán ou recreacións en cada lingua, xoga con acrósticos, con sinónimos, así, como en obras anteriores recorre o poeta a versos de poetas clásicos galegos, neste caso a Rosalía: «No bico unha estrela/na estrela, un cantar...», para a partir destes versos realizar outro poema con outro sinónimo «beizos» que nos leva á paz, sen deixar de referirse aos xogos aos que poden levar os bicos, mesmo recorre aos dobres significados («Bico», pico, «Bico», bico, do paxaro) e percorre a palabras e ambientes moi familiares ao lectorado autónomo e de posíbel recoñecemento para o prelectorado. Trata temas diversos relacionados coas cousas máis pequenas que atraen o lectorado ao que se dirixe. Tamén relaciona o bico coa música, relación que gradualmente acompaña a case todos os poemas e mesmo se explicita no dedicado ao cantautor Luis Eduardo Aute.
Nesta obra, como en moitas das anteriores, resoan, e mesmo se explicitan outros poetas tanto galegos como casteláns, neste caso podemos apreciar ademais de a Rosalía de Castro, a Luís Amado Carballo e a Federico García Lorca.
No ano 2006, publicou Cando caen as follas e, con Jordi Sierra i Fabra, Contos e poemas para un mes calquera.
O primeiro poemario é unha viaxe a través da natureza que fai aflorar sentimentos no lector e na que se intenta facer unha valoración de todo o que se ten ao redor dun. Como noutros moitos esta viaxe faise entre o real e o imaxinario, unha exaltación do amor, a amizade, a nostalxia, mesturados con soños e ilusións até que, ao caer unha folla de diferentes árbores, saltan ao chan os sentimentos. Non podía faltar outra marca da casa, da poética de García Teijeiro, así son moitas as citas e versos de autores galegos, casteláns, portugueses, como Rosalía de Castro, Luís Pimentel, Manuel María, Álvaro Cunqueiro, Xohana Torres, Xosé Neira Vilas, Juan Ramón Jiménez, Federico García Lorca, Rafael Alberti, J. P. Mésseder, entre outros.
O segundo é un mestura de poemas e textos narrativos sobre o mesmo tema con afán de poñer de relevo as palabras e a fantasía. García Teijeiro e Jordi Sierra i Fabra xogan coa literatura e reúnen 31 contos e 31 poemas. Os textos van precedidos dun prólogo, titulado «Leo xq leo» no que se explica como naceu o proxecto nun verán no que ambos os dous decidiron escribir un libro a medias que vinculase narrativa e poesía. Así, dos contos nacen poemas e destes nacen novos contos, coa intención de que os lectores poidan dispoñer dun conto e un poema para cada día do mes, de aí o número de composicións elixidas. Cada texto desenvolve unha historia que se complementa a través dos recursos propios de cada xénero. Os dous creadores apostan polos recursos dos relatos marabillosos e a literatura de tradición oral e, de feito, algunhas historias adaptan relatos antigos de diversa procedencia e mesmo dúas delas proceden de senllas lendas populares, «O conto da boa sorte», dunha lenda mexicana, e «Os enviados do rei», dunha chinesa. Na parte poética, predominan os versos curtos e agrupados en estrofas (sobre todo tercetos e cuartetos) de rima asonante.
Como narrador iniciouse no ano 1988 e até o ano 2000 publicou oito títulos, dirixidos aos máis pequenos e sobre todo aos adolescentes. Con eles achegouse, bebendo doutros autores da literatura universal e galega e tamén innovando formal e tematicamente, a moitas das correntes formais e temáticas citadas, pois tanto camiñou pola crítica social como polos problemas cotiáns dos seus protagonistas (enfermidades, soidade, amizades, separación dos pais, ...); presentou diferentes formas de adaptarse á sociedade que lles tocou vivir; posicionouse sobre o coidado do medio ambiente; escribiu, por primeira vez na LIX galega, unha obra na que se recordan personaxes que foran ignorados e levados ao exilio interior despois da Guerra Civil, feito que descobre un adolescente para precisamente unir xeracións e non esquecer; tratou a integración doutras razas, para unha mellor convivencia co outro, e fíxoo dende diversas voces narrativas, dosificando a fantasía e a realidade, empregando o humor como trazo fundamental, igualando as súas obras coas mellores producións da época contemporánea e sempre tendo como fondo a lírica e a poesía, as súas dúas paixóns máis prezadas.
No sexenio que estamos a comentar, sen contar tampouco as obras colectivas, publicou Os peixes de coresno que, como vén sendo habitual, García Teijeiro organiza a obra paratextualmente a partir de dedicatorias a persoas concretas que cren, ou el quere que sigan crendo, nos peixes de cores e ás nenas e nenos da antiga Iugoslavia que soñan coa paz. A estas dedicatorias séguenlle textos tomados prestados de John Trudell e da excelente creadora galega An Alfaya. Tamén xoga no interior da obra con poemas de Rosalía de Castro ou con materiais líricos tomados da transmisión oral. Estes elementos iluminan a lectura desta obra imaxinativa e fantástica que desenvolve en sete capítulos e un epílogo, e que transmite a busca das ilusións que non quere que perda Uli, o protagonista, un preadolescente con moita imaxinación, a pesar de que seu pai lla quere romper facéndoo que baixe á vida rutineira, á vida máis real e aos problemas da sociedade. Botando man do mundo onírico, un narrador omnisciente conta como Uli viaxa na busca dos peixes de cores e de todo o que lle acontece nesa viaxe, o seu encontro con personaxes misteriosos, cunha nena melancólica, co unicornio... cun grupo que o fai comprender que a pesar das preocupacións, dos sentimentos, moitas veces inconformistas, non é necesario perder ilusións por moito que llo diga seu pai. No epílogo o neno esperta e con ilusión, aínda que moitas cousas non lle gusten, incorpórase á vida real e mesmo pensa en darlle ao seu pai o debuxo dos peixes de cores que comezou a noite anterior e á súa nai o regalo de aniversario aínda que falte algún tempo para el, pois a ela tamén lle gustan, como se deixa ver no relato, os peixes de cores e tamén como o fillo, pon ilusión en conseguir o avance da sociedade.
Tamén, Tras a liña do horizonte, un conxunto de relatos breves realistas nos que, como na novela, a prosa poética prima. Neles volve retomar unha liña temática xa iniciada no período anterior, como é a guerra e as súas consecuencias directas e indirectas que afectan ao ser humano. Esta obra está dedicada, como outras moitas «A Susi, Antón e Noa. A Alba, a miña amiga. Todos están comigo tras a liña do horizonte» e acolle outros peritextos nos que reproduce palabras de persoas do mundo da literatura e da música, e mesmo de dúas nenas testemuñas da guerra, que se refiren a este mal atroz da humanidade, achégase ás consecuencias que as contendas bélicas deixan no devir do ser humano, a como afecta ás psicoloxías e ás formas de vida, como os nenos quedan danados, física e psicoloxicamente, pola guerra e nas que latexan os sentimentos de dor, pánico e tristura. Neste ambiente tan desolador, recreado por medio dunha prosa acentuadamente poética, ábrese ao final unha luz de esperanza, a pesar da dor, o sufrimento, a angustia e a tristura que zumegan. Traspasando xa o sexenio, no ano 2007 e 2008, García Teijeiro, como os outros autores seleccionados segue as liñas temáticas e formais e mesmo amplía o abano, por iso é recomendábel que os mediadores non perdan de vista as publicacións deste autor, un autor que situei, como a Fina Casalderrey, na unidade xeracional que denominei «As novas editoras e os premios literarios» pero, polas razóns xa expostas ao describir a obra de Paco Martín, estabelece «Conexións xeracionais» con outras unidades, ás que pertencen outros dos autores seleccionados e con todos eles compartiu «Situacións xeracionais».
Manuel María Lourenzo Pérez naceu no concello lugués de Ferreira do Valadouro o 15 de abril de 1943. Despois de realizar os seus primeiros estudos na Coruña, marcha a Alemaña onde reside un par de anos (1962-1964). Ao regresar a Galicia iniciou a carreira de Maxisterio (1964-1966) na cidade da Coruña, profesión que exerceu durante anos no ensino privado, concretamente até o ano 1980. En 1975 licenciouse en Interpretación polo Institut do Teatre de Barcelona. Dende que abandonou o ensino regulado, alterna a súa residencia entre A Coruña e Alfoz (Lugo) e dedícase ás afeccións coas que máis se identificou, despois das moitas realizadas en tantos anos de dedicación.
Na década dos sesenta dáse a coñecer como dramaturgo cunha breve obra titulada O moucho. Como manifestou nunha entrevista que se reproduce na páxina web da Asociación de Escritores en Lingua Galega, realizada no ano 2006, os seus comezos como escritor remóntanse á súa infancia para escapar de «aquelas tardes de relixión, de Caudillo, de escopetas de caza, ou de pistolas» nas que cando os fenómenos atmosféricos non permitían máis xogo que a soidade na casa, ou as reunións familiares, e mesmo a partir dunha reclusión pola escarlatina, se dedicou a escribir, primeiro poesías, e despois narracións e sobre todo teatro, no que non só se iniciou por medio de representacións caseiras senón que, pouco a pouco, foi esta a actividade teatral á que máis tempo dedicou ao longo da súa vida. Por iso a partir da súa primeira obra publicada, xa para ser lida por un público máis amplo ao que se dirixira nos seus comezos, vai desenvolver unha intensa actividade como actor, dramaturgo, director teatral, conferenciante, tradutor e dinamizador de diferentes iniciativas teatrais. Iniciador e promotor do Grupo Teatral O Facho (chamado inicialmente Grupo Independente Galego) (1965), dous anos despois fundou o Teatro Circo (1967) e, posteriormente outras agrupacións e compañías como a Escola Dramática Galega (1978), a Compañía Luís Seoane (1980), Elsinor Teatro (1990) ou Casahamlet. Estudio de Teatro (1998). Ademais realizou diferentes traballos para a radio, a televisión e o cinema, e coordinou e redactou, xunto con Francisco Pillado Maior, publicacións, como Cadernos da Escola Dramática Galega, Caderno do Espectáculo da Compañía Luís Seoane, Castrodouro-Teatro, Elsinor-Teatro ou Revista Casahamlet, e diversos estudos historiográficos sobre a dramaturxia galega, como O teatro galego (1979), Antoloxía do teatro galego (1982) ou Dicionário do teatro galego (1987). En solitario é autor doutros traballos tales como O teatro infantil galego (1978) ou Pensar co corpo (2001), por exemplo.
Manuel Lourenzo tamén foi actor e director de teatro, de dobraxe, actor de cinema, conferenciante, profesor de actividades didácticas na preparación de actores, responsábel do Departamento de Dramáticas da Escola Dramática Galega, impartiu cursos varios sobre teatro, participou en congresos, simposios, entre outras moitas actividades culturais que impulsou.
Son moitas as pezas de teatro publicadas e/ou estreadas por Manuel Lourenzo, dirixidas ao lectorado adulto, ou, como el di, a calquera lector. Ademais traduciu pezas de autores clásicos gregos e de autores contemporáneos como Goethe, Büchener, Fassbinder, Heiner Müller e puxo en escena numerosos espectáculos de dramaturgos como Sófocles, Eurípides, Puschkin, Chekov, Strindberg, Brecht, Genet e de autores galegos como Castelao, Cunqueiro, Outero Pedrayo, Euloxio R. Ruibal, Xulio González, Xesús Pisón, Miguel Anxo Fernán Vello, etc. tanto dende o castelán como do portugués, francés e alemán. Actualmente dirixe na Coruña, con Santiago Fernández, o Estudio Teatral Casahamlet, colabora na prensa diaria e en revistas especializadas de teatro dende os seus comezos.
Manuel Lourenzo, igual que Paco Martín, provén da Literatura institucionalizada ou de adultos, pero tamén é un referente na literatura dramática para os máis novos. Para este lectorado, aínda que sen renunciar aos outros, iniciouse en 1977, coa obra Viaxe ao país de ningures, primeiro galardón na segunda convocatoria do Concurso Nacional de Teatro Infantil «O Facho» (1975). Trátase dunha obra que enlaza coa temática moi de moda no momento da súa publicación, tanto na narrativa coma na poesía. Refírome á «crítica social», á crítica da realidade social do momento. É unha peza teatral estruturada en oito cadros nos que, empregando elementos da transmisión oral, humor e comicidade, se pon en escena a fábula do estrago dunha cidade, Ningures, pola contaminación e os excesos industriais, e a construción dunha nova cidade, Beiramar, por parte dos nenos, que así pretenden escapar dos elementos destrutores. É unha obra ecoloxista que denuncia a contaminación que a sociedade industrial provoca nos pobos e cidades. Nela, Lourenzo rompe coa chamada «cuarta parede», dado que implica aos nenos de maneira que o xogo entre ficción e realidade se materializa nunha alternancia entre o rol de espectador e protagonista. Aproxímase así a escritura para a infancia á práctica do teatro escolar, mediante o uso de materiais de aula (un encerado) que permiten a construción e destrución do decorado, pois nas anotacións chega a afirmarse que «non sería cousa grave que ou remate dá obra resultase un imprevisto» (p. 9).
Ademais desta obra, que lamentabelmente non foi obxecto de ningunha reedición, Manuel Lorenzo mereceu varios galardóns nas distintas convocatorias do premio de teatro «O Facho». Son bos exemplos Todos os fillos de Galaad (1979), Viva Lanzarote (1981), Os soños das cidades (1986), ademais doutros dos premios máis significativos deste xénero: Teatro Infantil Concello de Xove e Mostra de Teatro Infantil Xeración Nós. Moitas destas obras galardoadas tardaron anos en ver a luz en libro, unha das características da Literatura dramática en Galicia. Até o ano 2001 Manuel Lourenzo publicou varias pezas a pesar do atraso sinalado, nelas, mostrando un grande dominio das técnicas teatrais, recreou contos de transmisión oral e da tradición literaria, concretamente da tradición greco-latina, poñendo en escena con moita frecuencia problemas das figuras femininas máis negativas da traxedia clásica, ou da tradición artúrica. Creou «mundos máxicos», nos que aínda é posíbel a recuperación dos soños e as ilusións, a través do recurso á nostalxia, o humor e a fantasía; achegouse a problemáticas da vida cotiá aínda que sempre xogando coa realidade, o mundo simbólico e a fantasía, aproveitando sempre, ou case sempre, o recurso do «teatro dentro do teatro».
No sexenio que nos ocupa, Manuel Lourenzo botou novamente man da tradición clásica grega en tres novos volumes publicados todos eles en 2006 na colección «A Pinguela. Teatro escolar para ler e representar» e dirixidos fundamentalmente aos adolescentes e xuventude, tamén poderiamos falar neste caso dun teatro de fronteiras. Son estes Contos troianos. Agamenón en Áulide, publicada xa en 1995 no libro O perfil do crepúsculo (no que se incluíu tamén «Litúrxia de Tebas» e «Os persas»), peza na que se presenta un monólogo de Agamenón ante a súa criada Casandra, mentres descansa en Áulide, só, vello e canso, e no que recorda o que sucedeu dez anos atrás; Contos troianos. Illa que consta de catro escenas que transcorren na Illa do Cíclope, no fogar de Polifemo, e que ten como protagonistas a Ulises e Sileno (servo do cíclope), que lle conta ao de Ítaca a súa triste historia, razón pola que Ulises o axuda a converterse no dono verdadeiro da illa; finalmente, Contos troianos. Menelao aflito, breve peza, dun único acto, que ten como protagonista a Menelao e ao seu Soldado e que lle achega ao público xuvenil os elementos principais da historia de Troia tras o rapto de Helena. Así, en Exipto, na Illa Faro, o escéptico Menelao alude á insensatez de comezar unha guerra por recuperar a Helena, que non era máis que unha fantasma, e ao seu estado de malestar, despois dos deuses revelarlle que aínda existe unha Helena real. Esta loita persoal entre o real e irreal que estabelece Menelao, quen chega mesmo a dubidar da súa propia realidade, parece ser resolta, finalmente, polo seu Soldado, que o convence da súa verdadeira existencia e autoridade, polo que lle permite que se presente como un auténtico rei. Trátase, como se pode observar, dunha nova achega á mitoloxía grecolatina, pero nesta ocasión dende un punto de vista masculino.
Polo seu traballo como escritor, non só teatral, pois tamén se achegou ao xénero poético e narrativo e sobre todo polo seu traballo como actor e director teatral recibiu innúmeros galardóns, algúns xa citados, como os debidos ao Premio de Teatro Infantil O Facho, pero tamén o Aula de Teatro da Universidade de Santiago de Compostela (1977), Abrente (1977,1978,1980), Artur Carbonell do XVI Festival Internacional de Teatre de Sitges (1983), Ribadeo (1984), Premio Concello de Xove (1984), I Festival Internacional de Teatro de Ribadavía (1984), Premio de Teatro de Cámara Ditea (1985), Festival de Teatro Cómico e Festivo de Cangas do Morrazo (1986, 1990), Obras Teatrais inéditas Camiño de Santiago (1993), Certame Galego de Teatro Xuventude 96 (1996), Premio Rafael Dieste (1996 e 1999), Premio Nacional de Literatura Dramática (1997), Marisa Soto nos II Premios de Teatro María Casares (1998), Mostra Internacional de Teatro de Ribadavia (2001), Premio Pedrón de Ouro (2001), Premio Mácara (2003), Interpretación Teatral Maruxa Villanueva (2004), Roberto Vidal Bolaño, de Gondomar (2006) e Premio de teatro da Asociación de Escritores en Lingua Galega (2006) e continúa na actualidade merecendo múltiples galardóns.
Pola súa actividade socio-político-cultural en case todas as plataformas teatrais, Manuel Lourenzo é considerado un clásico do teatro seguindo a metodoloxía marcada no libro Grandes Autores para Pequenos Leitores. Literatura para a infância e a juventude: Elementos para a construção de um cânone (Gomes, 2007), actividades que o levaron, como xa indiquei a ser galardoado na Primeira edición do Premio Nacional da Cultura Galega, na súa modalidade de Artes Escénicas.
Como se puido comprobar polo xa comentado, Manuel Lourenzo iníciase na LIX galega, como o fixo Paco Martín, respondendo aos obxectivos marcados polas institucións máis implicadas na configuración deste sistema literario, polo tanto, situeino na unidade xeracional que denominei «Tradición e modernidade (De Galaxia e as primeiras editoras galegas ao Facho)», pero estabelece «Conexións xeracionais» con outras unidades, e cos escritores que as constitúen compartindo «Situacións xeracionais» pois, como se puido comprobar aínda segue ofrecendo obras de calidade para que todos os mediadores leamos e recomendemos, pois todas elas levan un selo de calidade literaria indiscutíbel.
Como se puido comprobar entre estes autores hai moitas similitudes, todos se iniciaron, se xubilaron, cambiaron de actividade ou realizaron varias, ou seguen no ensino, responderon a institucións con intención de crear hábitos lectores en lingua galega e participaron na innovación pedagóxica, pero tamén os podemos individualizar, non só pola súa poética en xeral, como vimos, senón tamén polas súas preferencias cara a xéneros e correntes temáticas e formais, como se puido comprobar, así entre os narradores, é de destacar que Paco Martín se inclina máis cara ao relato breve crítico, irónico e humorístico; Xabier P. Docampo ademais de caracterizarse por ser un bo narrador de historias dende a oralidade, iniciou e innovou unha corrente moi do gusto dalgúns dos destinatarios primarios desta literatura, como é o relato ou novela de protagonismo grupal ou de «pandas»; Fina Casalderrey, aínda que nos ofrece unha obra variada dirixida a varios lectores, inclínase polos contos infantís, nos que son de destacar temáticas que inclúen as relacións familiares, sobre todo as de avós e netos; Antonio García Teijeiro, aínda que tamén excelente narrador, inclínase cara á poesía en todas as súas vertentes, e Manuel Lourenzo na súa obra xeral presenta unha inclinación cara aos temas grecolatinos dende a Literatura dramática.
Quero destacar que o obxectivo fundamental deste traballo, sen ánimo de exhaustividade ao falar dos autores, aínda que achegándome o máis posíbel, foi contribuír ao coñecemento da evolución da LIX galega neste primeiro sexenio do século XXI para que os mediadores, neste caso, fundamentalmente os bibliotecarios, pois o motivo do traballo é a celebración do Día da Biblioteca, coñezan autores clásicos e obras xa canonizadas, tamén algunhas das novas voces que se incorporaron a este sistema literario, coa intención de que se entusiasmen e que transmitan o seu entusiasmo aos máis novos. En definitiva unha guía que quere orientar a tarefa diaria do mediador.
Intentei ofrecer, salpicando ao longo do traballo, un conxunto de instrumentos pedagóxicos fundamentais para a educación literaria, para crear hábitos lectores para a comprensión oral e escrita. Estou convencida de que se os mediadores usan as obras seleccionadas intelixentemente, se se escollen outras axeitadamente, seguindo algunha das metodoloxías que se propoñen para a análise do relato, a mediación seguro que funcionará con éxito.
Enlazando co traballo que, coa mesma finalidade, realizou o ano pasado, Rosa Tabernero (2007), tamén quero insistir en que, a través dos escritores e escritoras comentados, que se dirixen case sempre, como vimos, a un receptor sen idade, sen fronteiras, falei de «libertad, de arte y literatura» (p. 20), como o fixo Rosa Tabernero «mirando desde Aragón», este ano mirando dende Galicia. Traballos ambos os dous realizados a solicitude da Asociación Española deigos del Libro Infantil, una Asociación que, como dixo Antonio Basante Reyes (2006:3) «ha sabido conservar la esencia de su razón de ser, el libro y la lectura como sentido y la amistad como materia con la que fabricar los más bellos sueños» e que, entre as súas actividades, anualmnente, realiza esta con motivo do Día da Biblioteca.
- AGRA, M.ª Jesús e outros (2004a), A memoria das guerras na literatura infantil e xuvenil en lingua galega, Vigo/Santiago de Compostela: Edicións Xerais de Galicia/GÁLIX.
- _(2004b), Guía de literatura infantil e xuvenil non discriminatoria, Santiago de Compostela: Xunta de Galicia/Servizo Galego de Igualdade.
- AGRA, M.ª Jesús e Blanca-Ana ROIG RECHOU (2006), «Artextos'. Los álbumes infantiles», en Fernando Fraga de Azevedro (coord.), Actas do 2.º Congresso Internacional «Criança, Língua, Imaginário e Texto Literário. Centro e margens na literatura para crianças e jovens», Braga: Instituto de Estudos da Criança (IEC)- Universidade do Minho.
- ÁLVAREZ, José Álvaro e M.ª Isabel SOTO LÓPEZ (2004), «Literatura infantil e xuvenil, 2002-2003. Un estado saudable», Anuario Grial de Estudos Literarios Galegos 2003, pp. 100-107.
- AZEVEDO, Fernando e outros (coord., 2007), Imaginário, Identidades e Margens. Estudos em torno da Literatura Infanto-Juvenil, Porto: Gailivro, col. Mitologia e Memoria.
- CERRILLO TORREMOCHA, Pedro César, La capacitación del responsable de la biblioteca escolar. Instrumentos de formación y asesoramiento, Madrid: Ministerio de Educación, Política Social y Deporte/Instituto Superior de Formación del Profesorado, pp. 83-101.
- CROCE, Bendetto (1974), Breviario de estética. Cuatro lecciones seguidas de dos ensayos y un apéndice, Madrid: Castalia.
- EVEN-ZOHAR, Itamar (1990), «The "Literary System"», Poetics Today: 11 (1): 27-44.
- _(1994), «La Función de la literatura en la creación de las naciones de Europa», en Darío Villanueva (ed.), Avances en Teoría de la literatura: Estética de la Recepción, Pragmática, Teoría empírica y teoría de los Polisistemas, Santiago de Compostela: Servizo de Publicacións da Universidade de Santiago de Compostela, pp. 357-377.
- _(1999), «Factores y dependencias en la cultura. Una revisión de la teoría de los polisistemas», «Planificación de la cultura y mercado» en Monserrat Iglesias, Teoría de los polisistemas, Madrid: Arco/libros, pp. 23-45/pp. 71-96.
- FIGUEROA, Antón (2001), Nación, literatura, identidade. Comunicación literaria e campos sociais en Galicia. Vigo: Edicións Xerais de Galicia.
- FOWLER, Alastair (1988), «Género y canon literario», en M. A. Garrido Gallardo (ed.), Teoría de los géneros literarios, Madrid: Arco/Libros, pp. 95-127, trad. de «Genre and the literary canon», en New Literary History, 11, 1979, pp. 97-119.
- FUNDACIÓN GERMÁN SÁNCHEZ RUIPÉREZ (2005), Libros 2003-2004 escogidos de literatura infantil (3-7 años), Salamanca: Fundación Germán Sánchez Ruipérez.
- _(2006), Libros 2004-2005 escogidos de literatura infantil (8-11 años), Salamanca: Fundación Germán Sánchez Ruipérez.
- _(2007), Libros 2005-2006 escogidos de literatura infantil (12-15 años), Salamanca: Fundación Germán Sánchez Ruipérez.
- GARCÍA PADRINO, Jaime (2006), Amigos del Libro Infantil y Juvenil. 25 años (1981-2006), Madrid: Asociación Española de Amigos del Libro Infantil y Juvenil/Fundación Germán Sánchez Ruipérez.
- GIL, Antonio e Anxo TARRÍO (coords., 2007), Olladas do cómic ibérico, Boletín Galego de Literatura, n.º 35, Santiago de Compostela: Servizo de Publicacións da Universidade de Santiago.
- GLIFO (1998, 2003), Diccionario de termos literario a-d, e Diccionario de termos literario e-h, (formando parte do Equipo Glifo con Anxo Tarrío (dir.), F. Cabo Aseguinolaza, Arturo Casas, A. Abuín González, Blanca-Ana Roig Rechou e Darío Villanueva Prieto), Santiago de Compostela: Xunta de Galicia/Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades.
- GOMES, José António (2006), Avanços, recuos. Leituras de prosa e poesia em português, Porto: Associação dos Jornalistas e Homens de Letras do Porto.
- _e Blanca-Ana ROIG RECHOU (coords., 2007), Grandes Autores para Pequenos Leitores. Literatura para a infância e a juventude: Elementos para a construção de um cânone, Porto: Deriva Editores.
- LLUCH, Gemma (2003), Análisis de narrativas infantiles y juveniles, Cuenca: Ediciones de la Universidad de Castilla-La Mancha, col. Arcadia.
- _, e Blanca-Ana ROIG RECHOU (coords., 2005), Para entenderte mellor. As literaturas infantís e xuvenís do marco ibérico. Monográfico do Boletín Galego de Literatura, n.º 32, Universidade de Santiago de Compostela.
- LOURENZO, Manuel (1978), O teatro infantil galego, A Coruña: Cuadernos da Escola Dramática Galega, n.º1.
- _e Francisco PILLADO-MAYOR (1979), O teatro galego, Sada-A Coruña: Ediciós do Castro.
- MARTOS NÚÑEZ, Eloy, José M.ª Corrales Vázquez, Arturo González e Sara Moreno Valcárcel (eds.), Actas del II Congreso de Literatura Infantil y Juvenil: Historia Crítica de la Literatura e Ilustración Ibéricas, Extremadura: Junta de Extremadura, col. Documentos/Actas.
- MENDOZA FILLOLA, Antonio (2002) «La Renovación del canon escolar. La integración de la Literatura infantil y juvenil en la formación literaria», en M.ª del Carmen Hoyos Ragel et alii, El reto de la lectura en el siglo XXI, Granada: Grupo editorial Universitario, Universidad de Granada, CD-ROM.
- MESQUITA, Armindo (coord. 2006), Mitologia, tradição e inovação. (Re)leituras para uma nova literatura infantil, Gaia-Portugal: Edições Gailivro.
- NEIRA RODRÍGUEZ, Marta (2008), «Como mirar al otro en la narrativa infantil y juvenil gallega. Siglo XXI», en Actas del IV Congreso Ibérico de Literatura infantil y juvenil, Donostia: OEPLI (en prensa).
- PARDO DE NEIRA, Xulio (2006), As orixes da literatura infantil galega, Santiago de Compostela: Servizo de Publicacións da Universidade de Santiago de Compostela, col. Biblioteca de Divulgación, serie Galicia, n.º 28.
- PROPP, W. (1965), Morfología del cuento, trad. Lourdes Ortiz, Madrid: Fundamentos.
- RAMOS, Ana Margarida (2007), Livros de Palmo e Meio: Reflexões sobre Literatura para a Infância, Lisboa: Caminho.
- REIS DA SILVA, Sara (2004), Dez Réis de Gente... e de Livros. Notas sobre Literatura Infantil, Lisboa: Caminho.
- ROIG RECHOU, Blanca-Ana (coord., 1996-2007), Informe de literatura 1995, 1996, 1997, 1998, 1999 (en formato libro) e Informe de literatura 1995-1998, Informe de literatura 1995-1999, Informe de literatura 1995-2000, Informe de literatura 1995-2001, Informe de literatura 1995-2002, Informe de literatura 2003, Informe de literatura 2004, Informe de literatura 2005, Informe de literatura 2006 (CD-Rom), Santiago de Compostela: Xunta de Galicia/Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades. Tamén en http://www.cirp.es/ (apartado Recursos).
- _(1996), A Literatura Galega Infantil. Perspectiva diacrónica, descrición e análise da actualidade, Teses en microficha de la Universidad de Santiago de Compostela, n.º 578, Servicio de Publicaciones e Intercambio científico.
- _(2000), A poesía infantil e xuvenil en Galicia, Santiago de Compostela: Teófilo Piñeiro Edicións, col. Guías GALIX.
- _(2001), «Achega para unha periodización da Literatura infantil e xuvenil galega na actualidade», Actas do Congreso literatura galega e do norte de Portugal, Santiago de Compostela: Xunta de Galicia / Dirección Xeral de Cultura, Comunicación Social e Turismo, pp. 109-126.
- _(2002a), «La literatura infantil y juvenil en Galicia»/ «A literatura infantil e xuvenil en Galicia», cap. 8, en Darío Villanueva Prieto y/e Anxo Tarrío Varela (coords.), La Literatura desde 1936 hasta principios del siglo XXI: Narrativa y traducción/A literatura dende 1936 ata principios do século XXI: Narrativa e traducción, A Coruña: Hércules Ediciones, pp. 382-501.
- _(2002b), A aventura de oír, contar e ler, Santiago de Compostela: Xunta de Galicia.
- _(2004), «O Contexto. Carlos Casares e a configuración do teatro infantil e xuvenil galego», en Carlos Casares, As laranxas máis laranxas de todas as laranxas. Versión e dirección de José Caldas, Santiago de Compostela: Xunta de Galicia/IGAEM, col. Centro Dramático Galego, n.º 33, pp. 38-105.
- _(coord., 2005), Hans Christian Andersen, Jules Verne e El Quijote na literatura infantil e xuvenil do marco ibérico, Vigo: Edicións Xerais de Galicia.
- _e outros (coord., 2006a), Multiculturalismo e identidades permeábeis na literatura infantil e xuvenil, Vigo: Edicións Xerais de Galicia.
- _(coord., 2006b), «Produción da literatura infantil e xuvenil en galego» en http://www.usc.es/lijmi/ e en http://web.usc.es/~fgroig/publicacions_rede.htm. CD-Rom.
- _e outros (2008a), Docencia, Investigación y Crítica de LIJ en el Marco Ibérico. Informe 2004-2007, Cuenca: LIJMI/CEPLI-Universidad de Castilla-La-Mancha. http://www.usc.es/lijmi/
- _e outros (2008b), «Galician Literature for Children and Young Adults in the 21st Century: Trends and Movements», Antípodas, Journal of Hispanic and Galician Studies, en prensa.
- RUZICKA KENFEL, Veljka e outros (coord., 2005), Mundos en conflicto: Representación de ideologías, enfrentamientos sociales y guerras en la Literatura infantil y juvenil, Vigo: Universidade de Vigo.
- SHAVIT, Zohar (1986), Poetics of Children's Literature, Athens and London: The University of Georgia Press; (2003), Poética da Literatura para Crianças, Lisboa: Caminho, col. Universitaria.
- TABERNERO, Rosa (2007), Breviario de Literatura Infantil. Leer mirando desde Aragón. Madrid: Asociación española de Amigos del Libro Infantil y Juvenil/Edelvives.
- TARRÍO Varela, Anxo (1989), Álvaro Cunqueiro ou os disfraces da melancolía, Vigo: Galaxia.
- THIESSE, Anne Marie (1999), La Création des identités nacionales. Europe XVIII-XX siècle, París: Editions du Senil. (TD: cap.VI, «Histoires nationals»,pp. 133-158 en la edición de 2001).
- UTANDA, M.ª Carmen e outros (coord., 2005), Literatura infantil y educación literaria, Cuenca: Universidad de Castilla-La Mancha.
- VV. AA. (2004, 2005, 2006), Anuario sobre el libro infantil y juvenil, Madrid: SM.