[1] Civitatum et opidorum principalium Hyspanie nominibus assignatis, ad tractandum de civitate Zamorensi, de qua fuit intencio principalis, calamum convertamus.
[2] Zamora quondam fuit vocata Nummancia, ut superius est probatum. Hanc Numa Pompilio, secundum aliquos, populavit, qui post Romulum rex extitit romanorum. De hac civitate Nummancia loquens egregius hystoriographus Orosius, dicit quod est in Pireneis montibus non procul a flumine Dorio situata. Muri civitatis ipsius tria milia passuum eo tempore de quo loquitur Orosius in ambitu habuerunt; quamvis aliqui, ut idem asserit, eam parvam situ, et sine muro fuisse, in suis hystoriis asseverent. Sed ipsi parvam turrim et munitam optinentes, cura alendorum conservandorumque pectorum, eciam exercendi ruris comodo propter bella inminencia, civitatis partem reliquam dimiserunt. Alioquin sicut dicit Orosius, tantam paucitatein hominum, tam amplum urbis spacium, non munire sed prodere viderent.
[3] Anno igitur ab urbe condita sexcentesimo XX.º, cum romani de infidelitate forent quam plurimum diffamati, eo quod pacis federa cum numantinis posita violarant, contigit, secundum Orosium, quod Cipio affricanus, consul creatus cum consensu omnium tribunorum, missus filit cum exercitu ad Numanciam expugnandam. Ipsa vero civitas, animo semper constans, per annos XIIIIeim cum solis quatuor milibus suorum sexaginta milla —149→ romanorum non solum sustinuit, set et vicit, pudendisque funeribus diluit et affecit. Igitur Cipio affricanus Hyspaniam ingresus, non se illico ingessit hostibus, ut quasi in captos circumveniret; set prius et tempus et modum et belli pericula considerans, diu suum exercitum expectavit. Sciebat enim numantinos non de facili quasi timidos corpore aut corde resolvi; et in bellis suos semper exercuisse milites ut in scolis; corporis quorum agilitas exterior pretendebat interioris animi qualitatem. Cumque romani numantinos agredi attemptassent, uberiori facta copia preliandi, romani terga vertêre, non valentes numantinorum inpetus sustinere; set increpatione ac cominacione consulis Cipionis romani milites, qui in fugam abierant, ad numantinos facies converterunt; et preter omnem spem ac credulitatem, persequentes se, numantinos fugero compulerunt. Et quamquam de tali triumpho fuisset Scipio gloriatus, hoc attamen est professus non esse audendum cum eis agredi ultra bellum; unde sanius et prudencius esse censuit ut obsidione ac fossato intermedio concluderent civitatem. Fossati vero latitudo extitit decem pedum; altitudo vero fossati XX pedum creditur extitisse. Ipsum vero vallum sudibus perstructuni crebris turribus communivit, ut ab erumpente hoste, siqua in eum irrupcio tractaretur, iam non quasi obsessor cum obsesso, sed versa facie obsessus cum obsessore, pugnaret. Numantini ergo, longo tempore scilicet conclusi ac famis inedia cruciati, dedicionem sui Scipioni consuli obtulerunt, si tolerabilia onera et condiciones debite iuberentur. Sepe tamen iuste pugne facultatem orantes expetierunt, ut tamquam strenui morerentur; malebant enim extra civilatem cum inimicis dimicando mori strenui, quam in civitate iam inedia conclusi deficere ut ignavi. Sed, cum hoc non valuissent ullatentis obtinere, duobus civitatis ostiis reseratis, audacter et viriliter eruperunt, et sese bellorum periculis obtulerunt. Agressum autem fuit tunc inter romanos et numantinos atrox prelium et prolixurn. Et numantini expugnaverunt romanos eo tempore adeo nimis dure, quod versum fuit bellum, quia in periculum romanorum. Et ut veridicus Orosius attestatur, romani adversus nummantinos pugnare fugiendo probassent, nisi sub Scipione consule pugnavissent. Nummantini vero suorum interfectis fortissimis, bello cedunt. Et ne fugere —150→ viderentur, compositis aciebus, et mirabili ordine passim et tanquam securi, suam adeunt civitatem. Obsidione vero diutina fatigati et inedia iam confecti, et omnes in mortem desperatione novissima destinati, clausam urbem et sese pariter incenderunt. Multi vero ex eis ferro et veneno poculo perierunt. Et sese interficere pocius elegerunt, quam ut in servitutem redacti viverent sub tributo. Romani vero nichil omnino preter securitatem suam de hac victoria habuerunt. Eversa namque Nummancia et succensa, romani alcius speculantes dixerunt se nummantinos evasisse pocius quam vicisse. Unum nummantinum victoris catena non tenuit; untim [qui] triumphum dederit, Roma non vidit; aurum vel argentum, quod igni superesse potuisset, apud pauperes non fuit. Arma et vestes ignis absumsit.
[4] Igitur ea tempestate cum hec aput Numancian gesta sunt, aput Romam grecorum sediciones agitabantur. Scipio autem cum deletam Nummanciam inspiceret ceterasque Hyspanie gentes pacem componere coegisset, Tyresum quemdam, celticum principem, consuluit quo opere Nummancia vel prius invicta durasset, vel post eversa fuisset. Tyresus respondit: Concordia invicta fuit, discordia vero fuit exidium operata. Qui romani, tamquam sibi aut de se dictum, exempli loco acceperunt. Hoc tempore Brutus consul romanorum de lusitanis et gallecis ingenti gloria triumphavit. Lepideus quoque consul in citeriore Hyspania turpiter victus aufugit, et sex milia suorum amissit. Puer Rome tunc quadripes nascitur, et quadrimanus, occulis quatuor, auribus totidem, natura virilis duplex.
[5] Pompeyus eamdem obsedit similiter civitatem, ut legitur in cronicis romanorum; forsitam post eiusdem civitatis restauracionem; nec aliter potest intellectus hystoriarum haberi. Cumque nummantini diucius restitissent, Zara, ipsius Pompey filia, tam paucorum civium strenuitatem advertens, qui in tam modica civitate tanto principi et tanto tempore resistebant, capta tam strenuissimorum, virorum desiderio et amore, a Pompeyo obtinuit libertatem ut cum obsesse urbis civibus loqueretur. Erat autem Pompeyus in loco qui nunc Ponteyus, corrupto vocabulo appellatur. Zara vero Pompey filia ut civitatem intravit, et cives alloquta fuit, hac lege razonabilibus persuasionibus, Zare, scilicet —151→ Pompey filie, in concordiam redierunt; ut mutato nomine civitatis in honorem Pompey consulis romani, patris prelibate Zare, ac in titulum eiusdem Zare, Zamora ipsa nummantina civitas vocaretur; a Zara videlicet, atque Roma, ipsius Rome litteris permutatis; in signum videlicet quod ipsa Zara Pompey filia nummantinos ad concordiam Pompey patris sui reduxerat, et in signum quod romanus consul erga nummantinos aliquam victoriam habuerat. A Zara igitur et Roma, que mutatis litteris dicitur mora, per Zaram filiam Pompey fuit Nummancia dicta Zamora. Propter hanc forte similiter rationem dixerunt aliqui quod a Cesaris mora, quam super hanc civitatem romanos habuit imperator Julius Cesar, forsitam Nummantina civitas Zamora extitit appellata. Set hoc est interpretatio nominis, non veritas impositionis. Alii vero dixerunt quod goti hoc ei nomen imposuerunt. Tenentes igitur hystoricam veritatem quam digesserunt hystoriographi romani, et confirmabat dominus Egidius sanctorum Cosme ac Damiani dyaconus cardinalis150, aliorum151 ineptas fabulas devitamus; qui a vaca mora, id est, nigra, et ça, dicunt vocatam fore Zamora.
[6] Prelibata igitur civitas non in eo loco in quo nunc est, set in aliis locis propter varios incursus hostium nunc citra Dorium, nunc ultra extitit populata; nec etiam tunc culta nec consita, sicut modo; set pocius nemorosa. Tota vero Hyspania potissime usque ad flumen Dorium, vel regnum Tholeti, Celtiberia, ut probabiliter creditur, vocabatur; quia cetus Tubal, ut superius est expressum. Propter se namque Tubal, prius Hyspaniam, secundum hystoriographos152, populavit. Fuit siquidem Tubal quintus filius Japhet; a quo Hyberes, qui et Hipani, ut dicunt Ysidorus et Jeronimus, processerunt. Filii autem Tubal, diversis provinciis peragratis, curiositate vigili, occidentis ultima pecierunt. Qui in Hyspaniam venientes, et Pirenes iuga primitus habitantes, in populos excreverunt; et primo Cetubales sunt vocati, quia —152→ cetus Tubal. Et cernentes stellam, que ibi por solis occubitum occultatur, occasum eius vesperum, et stellam esperurn, et patriam a stelle nomine Hesperiam vocaverunt. Postmodum ab Hyspam rege fuit Hyspania nuncupata, ut est superius prelibatum.
[7] Prefata igitur civitas Zamorensis, postquam ab obsessione Ponpey consulis fuit por Zaram eiusdem Ponpey filiam liberata, multos incursus et insultus gencium habuit diversarum; de quibus in hoc brevi tractatu prelibavimus valde pauca; eo quod ad alia magis necessaria festinamus.