Visor de obras.

  —55→  

Profesor Emérito de Cirurxía
Universidade de Santiago de Compostela

Cara ó ano 1928, un grupo de prestixiosos artistas galegos tiveron a idea de fundar unha Sociedade para «o engrandecemento e desenvolvemento da arte en xeral e das clases artísticas que nela teñen a súa representación». Chamouse «Sociedade de Amigos da Arte de Compostela».

Un dos principais promotores da Sociedade foi o coñecido pintor Mariano Tito Vázquez a quen acompañaron na súa creación e desenvolvemento figuras moi coñecidas entre os artistas galegos entre as que destaco a Camilo Díaz Baliño, Juan Luis López, Carlos Maside e don Manuel Garabal, pai de don J. Manuel que escribe un magnífico artigo neste catálogo, ademais doutras ilustres figuras que chegaron a sumar máis de 250 membros. Como dato final sinalarei que na lista de membros fundadores figura o noso inmortal Castelao que aparece co nome completo e cos seus títulos: Daniel Rodríguez Castelao, debuxante e pintor, Rianxo.

Constituíuse unha Xunta directiva que plasmou o desexo da Sociedade que non era outro có fomento e desenvolvemento de tódalas artes e industrias que delas dependesen.

A Xunta redactou tamén un regulamento moi detallado e completo. A Sociedade foi inscrita e aprobada no Rexistro correspondente   —56→   o 13 de agosto de 1928 baixo a presencia do gobernador civil da Coruña.

Unha das varias ideas da Sociedade foi a instalación dun escaparate que servise para ensina-las obras dos artistas galegos (ou non galegos pero que vivisen en Galicia). O primeiro escaparate e local da Sociedade instalouse no número 13 da rúa Xelmírez. Máis tarde utilizáronse outros inmobles, mesmo na Alameda, para celebra-las súas exposicións.

Un dos desexos da Sociedade foi a súa relación coa Arxentina e outras nacións hispanoamericanas onde se pensaba que podería ter unha continuación.

Como detalle anecdótico cabe sinalar que a cota para un membro entre os fundadores era de dúas pesetas ó mes. E como lles pareceu un pouco caro, acordouse, nunha Xunta, reducilo a 50 céntimos para os aprendices e oficiais artistas que traballaban en talleres.

O primeiro Presidente da Sociedade foi o doutor Puente Castro -meu pai- que por razóns profesionais contaba con moitos artistas amigos. E desa relación naceu o trato con don Francisco Vázquez Díaz «Compostela» que nesa época era un novo artista pero xa famoso. Xa apareceran os seus primeiros e estupendos «pingüíns».

A relación de meu pai cos artistas era dobre: ademais de amigo era o médico de moitos, que os consultaba e ás veces operaba. E eles, os artistas, sempre corresponderon ó seu traballo cirúrxico cunha xenerosidade enorme. Na casa de meus pais había   —57→   cadros, debuxos, estatuas, unha delas, talla en madeira dun xitano e dunha bailadora, que é unha das mellores obras de Asorey. Oitenta anos despois a seguimos admirando na nosa familia.

Desta relación médica con «Compostela» xurdiron os famosos debuxos; operárao dunha sinxela hernia inguinal e o artista devolveulle, en gran cantidade, os honorarios máis altos que meu pai nunca soñou recibir: a colección de debuxos con escenas compostelás. O coñecemento entre «Compostela» e meu pai prolongouse máis alá do puramente médico ata alcanza-la auténtica amizade; lembro moi ben ó artista na nosa casa da Virxe da Cerca, con meus pais e irmáns explicándonos a todos como creara os seus «pingüíns». Levara un para ensinarnos mellor como o tallaba e ó marchar, ante a estupefacción de todos nós, deixouno encima da mesa «para Vd. D. José». Aínda hoxe seguimos admirando aquela fina e elegante talla con especial agarimo. Súa filla, dona Carmen, tivo a oportunidade de a ver este verán pasado con motivo da súa visita a Santiago. Como tamén puido admira-los famosos debuxos de seu pai cando se estaban preparando para a exposición no Museo das Peregrinacións.

Fun testemuña directa de tódalas escenas que debuxa «Compostela». Asistín ós paseos da rúa do Vilar -era daquela un estudiante de Medicina-, ás misas da capela de Ánimas, viviamos daquela na Algalia de Arriba. Vin moitas veces os paseos dos seminaristas, en fileiras longuísimas, que naturalmente non cabían dentro dun debuxo, por iso o artista os representa nunha corta fileira pero coa mesma disposición e características que se fose máis longa. De feito os máis baixos van diante e os máis altos detrás; ó final tres eclesiásticos de maior categoría vixían a orde. Sería curioso facer unha ficha morfométrica das estaturas dos   —58→   seminaristas de entón e dos actuais: a diferencia en altura e desenvolvemento físico nos modernos destaca enormemente. A alimentación e o nivel de vida inflúen dun xeito espectacular na morfometría dos mozos. Igual un desfile militar hai poucos anos mostraba a diferencia. O comandante, de xeracións antigas, era de menor estatura có último dos «quintos». Vin as saídas da clase da Ensinanza, apoiados na varanda da subida á praza dos estudiantes asistimos ó desfile das mozas. Contemplei, de neno e despois de mozo, a entrada e saída dos cóengos na Catedral e no coro; os que aparecen nos debuxos de «Compostela» son os mesmos que eu vin no ano 35. Cos seus mesmos xestos, e actitudes, co mesmo manteo e paraugas e a mesma tella, atributos que ningún cóengo omitiría.

Seminaristas de paseo (1935).

Por iso podo testifica-la autenticidade e exactitude con que están recollidas estas escenas pola man admirable do artista -que só pintou ocasionalmente pois era un escultor no máis exacto sentido do termo, igual que se definiu a si mesmo Goethe cando escribe sobre a súa vocación: Eigentlich bin ich zum Schriftteller geboren (Nacín para escritor), e Vázquez nacera para escultor.

En razón ó meu testemuño permítome facer algúns comentarios, breves notas, pois todo está admirablemente descrito no soberbio traballo do profesor López Vázquez.

Ó paseo da Rúa asistimos tódolos estudiantes de todo tipo: Universidade, Instituto, Escola Normal, etc., había tamén empregados de comercio, funcionarios, en fin, «señores» de todo tipo, algún militar e naturalmente mozas. No debuxo do paseo só se ve   —59→   un sombreiro, o demais son cabezas descubertas como correspondía á nosa. O paseo iniciábase cara ás oito e terminaba ás dez ou pouco antes, a hora da cea nas pensións e nas casas particulares. O ritmo da marcha era moi lento porque camiñabamos bastante apertados -como aprecia moi ben o artista- en dúas fileiras de ir e de vir. Non había parellas de mozos, salvo algún matrimonio. Os homes cos homes e as rapazas cos seus iguais en grupos de dous ou tres. Era tan «denso» o paseo que non era posible atravesa-la rúa, de xeito ningún. De vez en cando saïamos da fileira para nos arrimar a algún escaparate. Os meus compañeiros e eu elixiramos -dende sempre- o escaparate da xastrería Fernández. Famosísimo xa daquela, era o encargado de confecciona-los traxes académicos dos catedráticos e dalgunha ilustre sotana. O escaparate estaba protexido por unha barra de ferro que o cruzaba e sobre ela medio sentabamos para ve-lo desfile, atentos sobre todo ás rapazas, coas que iniciabamos algunha amizade, e mesmo en certos casos un fugaz idilio.

Paseo en la Rúa del Villar (1935) [detalle].

Na última media hora de paseo subiamos polas Orfas e Calderería ata pisa-la raia de Cervantes. Que aínda hoxe pode verse entre as lousas que separan ámbalas dúas rúas. Unha vez cruzada, volviamos á casa, como eu vivía cerca, víñame moi ben este final do paseo.

  —60→  

Nos debuxos de «Compostela» aparecen moitos eclesiásticos, cóengos penitenciarios e demais personaxes da Igrexa. Ente outras características que podían definilos, voume referir a tres que considero esenciais: o manteo, os «chanclos» e o paraugas.

Claustro de la Universidad (1935) [detalle].

Pobres de las Platerías (1935) [detalle].

O manteo -hai anos que non se ve ningún- era unha peza elegante e práctica, protexía eficazmente da chuvia e do frío, era moi longa, chegaba case ata os pés. Este detalle pode comprobarse moi ben en varios debuxos, nun deles de modo singular, no titulado Apertura de Claustro, un dos cóengos asistentes leva un ben cumprido. A orixe do manteo pertence ós estudiantes de Salamanca da época de Frei Luis de León. Deles o tomaron os eclesiásticos e foi un grande acerto.

Colegio de la Enseñanza (1935) [detalle].

Peregrinación extranjera (1935) [detalle].

Como a capa española, coa cal ten certo parecido, obriga a quen a viste a unha certa elegancia e solemnidade ó andar: co manteo non se pode correr nin facer xestos. E este porte o facían perfectamente os cóengos. Cando non chovía recollíase nun amplo pregue, perfectamente dobrado sobre o antebrazo esquerdo, e isto conferíalle ó seu dono un camiñar distinguido e, en certo modo, procesional. Nalgúns debuxos se aprecian moi ben estes pregues e mesmo se adiviña o camiñar. Nos debuxos apréciase   —61→   tamén esta disposición dos pregues do manteo. «Compostela» era un finísimo observador, entre outras destacadas calidades. Parece como se detrás dos debuxos o artista quixera facernos un aceno, sobreentendido, no sentido dunha finísima ironía que transcende máis alá da pura técnica pictórica.

O segundo elemento característico eran os «chanclos» que xa non se ven nin nas máis esixentes das exposicións de anticuarios. Eran unhas fundas, ou zapatos de goma moi forte, que se colocaban por encima do calzado normal. Absoluta e totalmente impermeables, non só á chuvia senón ós charcos, abundantes e ata profundos nas vellas lousas compostelás: auténticas lagoas das rúas. Pois ben, cos «chanclos» ben calzados podíase pasear sobre as lagoas sen que unha soa gota de auga alcanzase o calcetín. Poñíanse os «chanclos» ó saír da casa e, unha vez na Catedral, descalzábanse. Os cóengos dispoñían de pequenas celas onde se cambiaban de roupa ou se vestían para asistir ó coro. Ó volver á casa volvíanos calzar. Con eles os pés conservábanse quentes naquela fría Catedral. Lembro o ano en que instalaron a calefacción no coro para tempera-los pobres clérigos, a maioría de idade avanzada, ademais de bronquíticos crónicos (por fumadores empedernidos). Naqueles anos a maior parte das vivendas de Santiago non tiñan outra calefacción có humilde braseiro. Dos meus anos de estudiante de bacharelato lembro a mesa de braseiro no centro para quenta-las pernas aterecidas do frío das clases no Instituto.

E o paraugas. Moi grande, como xa non se fabrican, e que obrigaba a practicar unha especie de esgrima no aire, cando había que se enfrontar a bruscas e inesperadas rachas. Era, entón, de vela habilidade con que os nosos clérigos manexaban o instrumento cambiándoo de dirección no momento oportuno, ou subíndoo ou inclinándoo cara a un ou outro lado cando se cruzaban con   —62→   outro viandante, nun perfecto estilo de esgrima pacífica. Nunca lle vin un paraugas dobrado a quen portaba manteo, e si moitas veces o vin dobrarse ou saír disparado cando o seu dono era un catedrático -poño por caso.

«Compostela» deixounos, escrita nos seus debuxos, a mellor historia daqueles anos de Santiago. E gracias ó bo facer dos directivos do Museo das Peregrinacións, poderá ser gozada por moitísimos visitantes que revivirán, entre emocionados e divertidos, escenas da vida de antano da nosa cidade.

Profesor Emérito de Cirugía
Universidad de Santiago de Compostela

Hacia el año 1928, un grupo de prestigiosos artistas gallegos tuvieron la idea de fundar una Sociedad para «el engrandecimiento y desarrollo del arte en general y de las clases artísticas que en ella tienen su representación». Se llamó «Sociedad de Amigos del Arte de Compostela».

Uno de los principales promotores de la Sociedad fue el conocido pintor Mariano Tito Vázquez a quien acompañaron en su creación y desarrollo figuras muy conocidas entre los artistas gallegos, entre las que destaco a Camilo Díaz Baliño, Juan Luis López, Carlos Maside y don Manuel Garabal, padre de don J. Manuel que escribe un magnífico artículo en este catálogo, además de otras ilustres figuras que llegaron a sumar más de 250 miembros. Como dato final señalaré que en la lista de miembros fundadores figura nuestro inmortal Castelao que aparece con el nombre completo y sus títulos: Daniel Rodríguez Castelao, dibujante y pintor, Rianxo.

Se constituyó una Junta directiva que plasmó el deseo de la Sociedad que no era otro que el fomento y desarrollo de todas las artes e industrias que de ellas dependiesen.

La Junta redactó también un reglamento muy detallado y completo. La Sociedad fue inscrita y aprobada en el Registro correspondiente el 13 de agosto de 1928 bajo la presencia del gobernador civil de A Coruña.

Una de las varias ideas de la Sociedad fue la instalación de un escaparate que sirviera para enseñar las obras de los artistas gallegos (o no gallegos pero que vivieran en Galicia). El primer escaparate y local de la Sociedad se instaló en el número 13 de la calle Gelmírez. Más tarde se utilizaron otros inmuebles, incluso en la Alameda, para celebrar sus exposiciones.

Uno de los deseos de la Sociedad fue su relación con Argentina y otras naciones hispanoamericanas donde se pensaba que podría tener una continuación.

Como detalle anecdótico cabe señalar que la cuota para un miembro entre los fundadores era de dos pesetas al mes. Y como les pareció un poco caro, se acordó, en una junta, reducirlo a 50 céntimos para los aprendices y oficiales artistas que trabajaban en talleres.

El primer presidente de la Sociedad fue el doctor Puente Castro -mi padre-, que por razones profesionales contaba con muchos artistas amigos. Y de esa relación nació el trato con don Francisco Vázquez Díaz «Compostela», que en esa época era un joven artista pero ya famoso. Ya habían aparecido sus primeros y estupendos «pingüinos».

La relación de mi padre con los artistas era doble: además de amigo era el médico de muchos, que los consultaba y a veces operaba. Y ellos, los artistas, siempre correspondieron a su trabajo quirúrgico con una generosidad desbordante. En casa de mis padres había cuadros, dibujos, estatuillas, una de ellas, talla en madera de un gitano y una bailadora, que es una de las mejores obras de Asorey. Ochenta años después la seguimos admirando en nuestra familia.

De esta relación médica con «Compostela» surgieron los famosos dibujos; le había operado de una sencilla hernia inguinal y el artista le devolvió, con creces, los honorarios más altos que mi padre nunca soñó recibir: la colección de dibujos con escenas compostelanas. El conocimiento entre «Compostela» y mi padre se prolongó más allá de lo puramente médico hasta alcanzar la auténtica amistad; recuerdo muy bien al artista en nuestra casa de la Virgen de la Cerca, con mis padres y hermanos explicándonos a todos cómo había creado a sus «pingüinos». Había llevado uno para enseñarnos mejor como lo tallaba y al marchar, ante la estupefacción de todos nosotros, lo dejó encima de la mesa «para Vd. D. José». Todavía hoy seguimos admirando aquella fina y elegante talla con especial cariño. Su hija, doña Carmen, tuvo la oportunidad de verla este verano pasado con motivo de su visita a Santiago. Como también pudo admirar los famosos dibujos de su padre cuando se estaban preparando para la exposición en el Museo de las Peregrinaciones.

He sido testigo directo de todas las escenas que dibuja «Compostela». Asistí a los paseos de la rúa do Vilar -era entonces un estudiante de Medicina-, a las misas de la capilla de Ánimas, vivíamos entonces en la Algalia de Arriba. Vi muchas veces los paseos de los seminaristas, en filas larguísimas, que naturalmente no cabían dentro de un dibujo, por eso el artista los representa en una corta fila pero con la misma disposición y características que si fuera más larga. De hecho los más bajos van delante y los más altos detrás; al final tres eclesiásticos de mayor categoría vigilan el orden. Sería curioso hacer una ficha morfométrica de las estaturas de los seminaristas de entonces y de los actuales: la diferencia en altura y desarrollo físico en los modernos destaca enormemente. La alimentación y el nivel de vida influyen de un modo espectacular en la morfometría de los jóvenes. Igual un desfile militar hace pacos años mostraba la diferencia. El comandante, de generaciones antiguas, era de menor estatura que el último de las «quintos». He visto las salidas de clase de la Enseñanza, apoyados en la barandilla de la subida a la plaza los estudiantes asistimos al desfile de las jovencitas. Contemplé, de niño y luego de joven, la entrada y salida de los canónigos en la Catedral y en el coro; los que aparecen en los dibujos de «Compostela» son los mismos que yo he visto en el año 35. Con sus mismos gestos, y actitudes, con el mismo manteo y paraguas y la misma teja, atributos que ningún canónigo omitiría.

Por eso puedo atestiguar la autenticidad y exactitud con que están recogidas estas escenas por la mano admirable del artista -que sólo pintó ocasionalmente pues era un escultor en el más exacto sentido del término, igual que se definió a sí mismo Goethe cuando escribe sobre su vocación: Eigentlich bin ich zum Schriftteller geboren (He nacido para escritor), y Vázquez había nacido para escultor.

En razón a mi testimonio me permito hacer algunos comentarios, breves notas, pues todo está admirablemente descrito en el soberbio trabajo del profesor López Vázquez.

Al paseo de la Rúa asistimos todos los estudiantes de todo tipo: Universidad, Instituto, Escuela Normal, etc., había también empleados de comercio, funcionarios, en fin, «señoritos» de todo tipo, algún militar y naturalmente jovencitas. En el dibujo del paseo sólo se ve un sombrero, lo demás son cabezas descubiertas como correspondía a la nuestra. El paseo se iniciaba hacia las ocho y terminaba a las diez o poco antes, la hora de la cena en las pensiones y en las casas particulares. El ritmo de la marcha era muy lento porque caminábamos bastante apretados -como aprecia muy bien el artista- en dos filas de ir y de venir. No había parejas de jóvenes, salvo algún matrimonio. Los hombres con los hombres y las chicas con sus iguales en grupos de dos o tres. Era tan «denso» el paseo que no era posible atravesar la calle, de ninguna manera. De vez en cuando salíamos de la fila para arrimarnos a algún escaparate. Mis compañeros y yo habíamos elegido -desde siempre- el escaparate de la sastrería Fernández. Famosísimo ya entonces, era el encargado de confeccionar los trajes académicos de los catedráticos y de alguna ilustre sotana. El escaparate estaba protegido por una barra de hierro que lo cruzaba y sobre ella medio nos sentábamos para ver el desfile, atentos sobre todo a las chicas, con las que iniciábamos alguna amistad, e incluso en ciertos casos un fugaz idilio.

En la última media hora de paseo subíamos por las Orfas y Calderería hasta pisar la raya de Cervantes. Que todavía hoy puede verse entre las losas que separan ambas calles. Una vez cruzada, volvíamos a casa, como yo vivía cerca, me venía muy bien este final callejero.

En los dibujos de «Compostela» aparecen muchos eclesiásticos, canónigos penitenciarios y demás personajes de la Iglesia. Entre otras características que podían definirlos, voy a referirme a tres que considero esenciales: el manteo, los «chanclos» y el paraguas.

El manteo -hace años que no se ve ninguno- era una prenda elegante y práctica, protegía eficazmente de la lluvia y del frío, era muy larga, llegaba casi hasta los pies. Este detalle puede comprobarse muy bien en varios dibujos, en uno de ellos de modo singular, en el titulado Apertura de Curso, uno de los canónigos asistentes lleva uno bien cumplido. El origen del manteo pertenece a los estudiantes de Salamanca de la época de Fray Luis de León. De ellos lo tomaron los eclesiásticos y fue un gran acierto.

Como la capa española, con la cual tiene cierto parecido, obliga a quien la viste a una cierta elegancia y solemnidad al andar con el manteo no se puede correr ni hacer gestos. Y este porte lo hacían perfectamente los canónigos. Cuando no llovía se recogía en un amplio pliegue, perfectamente doblado sobre el antebrazo izquierdo, y esto confería a su dueño un caminar distinguido y, en cierto modo, procesional. En algunos dibujos se aprecian muy bien estos pliegues e incluso se adivina el caminar. En los dibujos se aprecia también esta disposición de los pliegues del manteo. «Compostela» era un finísimo observador, entre otras destacadas cualidades. Parece como si detrás de los dibujos el artista quisiera hacernos un guiño, sobreentendido, en el sentido de una finísima ironía que transciende más allá de la pura técnica pictórica.

El segundo elemento característico eran los «chanclos» que ya no se ven ni en las más exigentes de las exposiciones de anticuarios. Eran unas fundas, o zapatos de goma muy fuerte, que se colocaban por encima del calzado normal. Absoluta y totalmente impermeables, no sólo a la lluvia sino a los charcos, abundantes y hasta profundos en las viejas losas compostelanas: auténticas lagunitas callejeras. Pues bien, con los «chanclos» bien calzados se podía pasear sobre las lagunas sin que una sola gota de agua alcanzara el calcetín. Se ponían los «chanclos» al salir de casa y, una vez en la Catedral, se descalzaban. Los canónigos disponían de pequeñas celdas donde se cambiaban de ropa o se vestían para asistir al coro. Al volver a casa se los volvían a calzar. Con ellos los pies se conservaban calientes en aquella fría Catedral. Recuerdo el año en que instalaron la calefacción en el coro para atemperar a los pobres clérigos, la mayoría de edad avanzada, amén de bronquíticos crónicos (por fumadores empedernidos). En aquellos años la mayor parte de las viviendas de Santiago no tenían otra calefacción que el humilde brasero. De mis años de estudiante de bachillerato recuerdo la mesa camilla con el brasero en el centro para calentar las piernas ateridas del frío de las clases en el Instituto.

Y el paraguas. Muy grande, como ya no se fabrican, y que obligaba a practicar una especie de esgrima en el aire, cuando había que enfrentarse a bruscas e inesperadas ráfagas. Era, entonces, de ver la habilidad con que nuestros clérigos manejaban el instrumento cambiándolo de dirección en el momento oportuno, o subiéndolo o inclinándolo hacia uno u otro lado cuando se cruzaban con otro viandante, en un perfecto estilo de esgrima pacífica. Nunca he visto un paraguas doblado a quien portaba manteo, y sí muchas veces verlo doblarse o salir disparado cuando su dueño era un catedrático -pongo por caso.

«Compostela» nos ha dejado, escrita en sus dibujos, la mejor historia de aquellos años de Santiago. Y gracias al buen hacer de los directivos del Museo de las Peregrinaciones, podrá ser disfrutada por muchísimos visitantes que revivirán, entre emocionados y divertidos, escenas de la vida de antaño de nuestra ciudad.

  —63→  

Universidade de Santiago

Francisco Vázquez Díaz, «Compostela», deixounos unha colección de 26 debuxos que constitúen o máis amplo repertorio de imaxes coñecido da vida compostelá nos anos finais da Segunda República. O interese histórico da serie é, neste sentido, excepcional, superando o artístico. Anque debemos ter presente, e moi en conta, que é a tradición de xéneros e clixés pictóricos a que está mediatizando a percepción que o propio «Compostela» ten das xentes e da vida da súa cidade.

Precisamente o primeiro mérito de «Compostela» foi despraza-lo foco do seu interese dende a cidade ás xentes. As vistas de Santiago ou dos seus monumentos (en definitiva, as paisaxes arqueolóxicas) eran senón abundantes, si frecuentes, na nosa arte, sobre todo a partir do triunfo da estética rexionalista.

Efectivamente: despois dos precursores que constitúen os viaxeiros barrocos e, sobre todo, os románticos, Modesto Brocos inicia, a fins do século XIX, a moda de pinta-los edificios composteláns do natural, o que chama, segundo o seu propio testemuño, poderosamente a atención entre os seus concidadáns que ata entón non viran cousa igual.

O fenómeno alcanza a súa culminación durante o primeiro tercio do século XX coas paisaxes de atmosfera rembrandtesca de Tito Vázquez e, sobre todo, xa nos anos finais dos vinte e dos primeiros   —64→   anos dos trinta, na explosión de luz e cor que son os óleos do primeiro Villafínez.

Pero, se exceptuámo-los retratos, o tema das xentes e costumes de Santiago estaban case totalmente inéditos na nosa arte. É certo que a fins do XIX aparecen os primeiros tipos, centrados fundamentalmente nos marxinados sociais, como vemos en As notabilidades do meu pobo de José Garabal Louzao ou nas representacións de Campanachoca e a Pindonga realizadas por Vicente Valderrama Mariño ou Guisasola, pero estes son exemplos moi esporádicos que non se prodigan con máis asiduidade na primeira década do século XX, na que seguimos atopando poucos exemplos, entre os que destacan A noticia do día e As rexoubeiras de don Mariano Tito Vázquez. Este pintor tamén se interesa polo tema dos berros, ilustrado a través de O neno de «El Eco de Santiago» representado voceando a súa mercancía. De feito habemos de esperar ós representantes da xeración do 17, como Juan Luis, Corredoyra, Castelao, Asorey, e posteriormente ós máis vellos «dos novos», como Eiroa, Maside..., para que o catálogo se amplíe notablemente, a finais dos anos vinte e a principios dos trinta, como froito serodio da estética rexionalista.

É, precisamente, neste mesmo ambiente en que debemos situa-los debuxos de «Compostela». A súa visión retranqueira, entronca coa de Castelao ou a dos traballos de Asorey para o Salón dos Humoristas, mentres que a «inxenuidade» do seu estilo, abandona as preocupacións de depuración estilística que atopamos tanto na arte do rianxeiro como na do cambadés durante a segunda década do século, por unha arte con menos oficio, como corresponde á renovación estilística que vivía a arte española despois do Salón dos Artistas Ibéricos, celebrado en 1925, e que   —65→   tamén encontramos na súa vertente popular nos debuxos «primitivistas» de Castelao ou en obras como o Rezo de Beatas e Beatiñas de Asorey.

O que non cabe dúbida ningunha é do carácter inxenuo destes debuxos, moi apropiado á finalidade de «divertimento» de artista que os debuxos posúen, e que non atangue só ó seu trazo infantil, acentuado pola técnica empregada no manexo dos lapis de cores, que os converte claramente en debuxos coloreados, xa que «Compostela» nunca debuxa coa cor, senón que cubre con este un debuxo previo. Non, a inxenuidade estriba xa na propia concepción da imaxe, cun punto de vista estrictamente frontal e coas figuras dispostas en paralelo ó plano do fondo, o cal, á súa vez, como se se tratase dun decorado teatral, péchase cunha representación arquitectónica. Todo o máis «Compostela» intenta move-la imaxe descentrando e rompendo a simetría da arquitectura do fondo e só no debuxo Día de visita do Hospital, o descentramento da imaxe faise máis acusado chegando a un acoutamento, ó utilizar un punto de vista alto, que permite que as figuras do primeiro termo aparezan cortadas pola cintura.

A iso debemos engadir que non só non existen liñas de forza que estructuren a composición, senón que o principio compositivo é o da mera agregación: a figuración (se exceptuamos Misa nas Ánimas) confórmase en grupos que se xustapoñen ó espacio definido a priori arquitectonicamente e que actúan totalmente independentes entre si, sen intentar integrarse no conxunto, ben sexa pola fusión ou ben pola contraposición cos outros grupos. Por outra parte, incluso recursos tradicionais para marca-la tridimensionalidade como é a diminución dos tamaños das figuras en profundidade e, xa non digamos, o manexo das liñas de fuga segundo   —66→   as regras da perspectiva renacentista (véxase por exemplo os enlousados) brillan pola súa ausencia. Neste contexto é, entonces, facilmente explicable a despreocupación total pola captación da luz. E como consecuencia de todo iso é obvio o carácter inxenuo e sen oficio que desprenden os debuxos.

O Santiago cotián, cos seus monumentos, rúas e casas, pero tamén coas súas xentes queda convertido, nestes debuxos, no escenario teatral (que nos lembra ós utilizados no momento na representación das zarzuelas ou nas escenografías de Camilo Díaz), onde se destacan os protagonistas. O trasmundo que está trasmitindo o escenario e os figurantes é o dunha cidade levítica e clasista na que o urbano convive simbioticamente, pero nitidamente diferenciado, co rural. Consecuentemente estamos ante unha cidade onde xa non as cerimonias relixiosas, senón o clero son omnipresentes, e as distintas clases sociais aparecen claramente separadas e diferenciadas principiando xa dende o mesmo modo de vestir. Nesta cidade tan estratificada, o menor cargo de representación é un honor que insufla de vaidade a quen o ostenta. Por iso, xa non os membros destacados das forzas vivas, senón os máis humildes preceptores pavonean ostentosamente o seu cargo. Pero uns e outros só se relacionan de ti a ti (anque eles non apeen nunca o vostede) cos que consideran os seus iguais. Ademais os debuxos trasmiten tamén unha cidade, que a diferencia da Compostela actual, a parte de curas, estaba chea de militares, señoritos, vendedores de todo tipo, nenos e moitos pobres⁶. Finalmente se da individualidade dos debuxos pasamos á súa visión de conxunto, tamén apreciamos que a vida da cidade, como sucedera nos séculos anteriores⁷, segue a xirar arredor de dous grandes eixes: a Catedral e a Universidade.

  —67→  

Seguindo o esquema de xéneros pictóricos, que repito media a percepción que «Compostela» ten da cidade, os debuxos poden ser clasificados como escenas de costumes, tipos, berros e cadros de historia. Neles pódense establecer ademais subxéneros. Como, por exemplo no primeiro, paseos, excursións e cerimonias.

No Santiago dos anos trinta, o esparexemento principal que goza as xentes que teñen tempo para permitilo é o paseo. O Paseo por antonomasia na Compostela de entón, era o da rúa do Vilar: dende as oito da tarde ata as nove e media ou dez da noite, familias burguesas, militares e estudiantes (obsérvese que é un dos poucos debuxos no que non figuran sacerdotes), conformaban unha riada de ida e volta indo dun cabo a outro da rúa.

Ás veces a marea de xente era tan asfixiante⁸ que era necesario buscar itinerarios alternativos. Os que podían vencer con facilidade a crecente pendente, ou simplemente tiñan ánimos para facelo, elixían daquela ir dende a entrada da Alameda ata a «raia»⁹, subindo por Bautizados (que pola súa estreitez para albergar a tanta xente chegou a ser denominado: «o tubo da risa»), Cantón do Toural, Horfas, Calderería, ata o final do Preguntoiro e volver empezar. E os que non estaban en idade de merecer e o único que pretendían eran gozar coa compaña e a conversa dun amigo mentres camiñaban deténdose a cada paso, aínda podían elixir pasear pola rúa Nova e mesmo darlle a volta á   —68→   Ferradura entrando polo Paseo dos Leóns, fuxindo, iso si, de cruzar polo Paseo das Palmeiras, se non se quería ser acusado de espantapaxaros ou de mala intención (como sinala M. Rey Busto no seu artigo «La vida en Compostela»¹⁰) polas parellas de namorados que sentaban nos seus bancos.

Nenos do coro co Botafumeiro.

Outro paseo famoso en Santiago era o dos Seminaristas, que tamén recolle «Compostela» no debuxo datado o 16 de xuño de 1935. As bondades que achegaba o paseo para os eclesiásticos que vivían en comunidade era tanta que gozaba non só dun alto predicamento, senón incluso pedigrí, xa que estaba xa prescrito na Regra de San Bieito. O desfogue que permitía o paseo, completábase coa práctica de deportes. Iso explica que do Seminario compostelán saísen extraordinarios xogadores de fútbol.

O paseo dos seminaristas era os xoves pola tarde. Filas longuísimas de futuros clérigos dispostos por cursos e estatura (como recolle tamén o debuxo de «Compostela») conducidos polo Director   —69→   de Disciplina (o que leva sotana, manteo e sombreiro de tella), baixaban pola Costa Vella ou a Costa Nova camiño de Vista Alegre e O Pedroso. Outras veces (como parece que é este caso), o itinerario era o da rúa do Vilar, Alameda e os Campos de don Mendo (que antano lle deran albergue á Exposición Rexional Galega de 1909 e que actualmente constitúen o que os composteláns seguimos a chama-la Residencia e os neófitos «O Campus sur») cara a San Lourenzo.

Seminaristas de paseo (1935).

Co seu peculiar bonete cadrado e tendo moito coidado de que as súas becas vermellas non voasen, de aí que moitos tiveran que leva-las mans a elas para suxeitalas, os seminaristas debían soportar con estoicismo a burla dos composteláns que lles berraban: «Cúa, cúa, mañá chove», como parece que están a face-los nenos do primeiro termo do debuxo. Ante tales berros, os «cúa-cúas» pasaban impertérritos, manifestando, segundo o seu carácter, máis ou menos orgullo e vaidade, e, mostrándose, polo menos aparentemente, afastados das tentacións da carne que o Mundo lles ofrecía, representadas no debuxo   —70→   na fermosa modista, que coa súa caixa de repartir á cadeira, mira con interese cara a eles, quizais tratando de recoñecer un amor. Neste senso, outras burlas eran menos metafóricas¹¹, como por exemplo, as dunha muller de orixe muradá, que á altura de San Francisco lles berraba sempre ó seu paso: «¡Canto Xudas! ¡Canto Xudas!...», pero estes eran verdadeiramente casos excepcionais e anecdóticos.

Un terceiro paseo era o das Nenas da Ensinanza, ó que nos referiremos posteriormente e o dos Nenos de coro no seu traslado dende a Catedral ó Seminario de Confesores de Raxoi, o que actualmente coñecemos como Pazo de Raxoi, onde vivían.

Peregrinación extranjera (1935).

  —71→  

O debuxo peregrinación estranxeira, datado en xullo de 1935, e no que un sacerdote con manteo lle explica a Porta Santa a un nutrido grupo conformado en realidade por individuos exóticos que funcionan como arquetipos entre os que non pode faltalo inglés de bombachos e a muller de raza negra co can, en principio, pode facer referencia, sen máis, a unha das peregrinacións estranxeiras que durante ese ano chegaron a Santiago. Así El Eco de Santiago recollía, o 7 de xuño, a noticia dunha Peregrinación Francesa, acompañada polo reverendo padre Olivier, sinalando que tras celebrar misa na Catedral:

... una vez finalizada esta prosiguieron su visita a la ciudad, recorriendo los monumentos que ayer no habían podido admirar. Esta tarde, después de almorzar en el Hotel Compostela, en donde se alojan, marcharon en el magnífico ómnibus que traían, al valle del Ulla, para contemplar las bellezas de aquellos parajes y visitar el Palacio de Oca. Regresaron al anochecer. Mañana saldrá para Vigo.

Ás veces a peregrinación confundíase simplemente con turismo. Así o mesmo xornal recollía, o 29 do mesmo mes, a noticia da visita de turistas ingleses e alemáns procedentes dos portos da Coruña (200), Vilagarcía de Arousa (500) e Vigo que

acompañados de varios guías intérpretes de los barcos en que viajaban, recorrieron todas los monumentos arquitectónicos de Compostela.

Castelao. Hogaño no hay más que peregrinos de arte.

Anque «Compostela» non pretende retrata-los personaxes. É posible que ó representa-lo sacerdote que lles explica ós peregrinos a Porta Santa tivese en mente a don Jesús Carro García, a figura clave na difusión das peregrinacións, pero tamén do turismo compostelán, nuns momentos nos que na cidade, coa marcha do   —72→   Patronato Nacional do Turismo e a laicalización proposta polos Gobernos republicanos¹², ambos conceptos eran froito de debate e controversia.

Así, nunhas datas tan temperás como as do 20 de abril de 1929, aínda baixo a monarquía, Carro publicaba en El Eco de Santiago un artigo no que non só manifestaba a importancia da industria turística por ser «la más remuneradora de todas», senón que propoñía como idea fundamental para manter esta industria a de «atraer y retener», slogan que aínda hoxe segue a ser perfectamente válido, cando vemos que os nosos turistas a penas si están un día na cidade.

Noutro artigo, publicado en El Faro de Vigo xa o 25 de xullo de 1934, Carro, aínda é máis explícito, xa que ademais de avogar pola necesidade de facer boas campañas de propaganda, mellora-las infraestructuras e evita-los abusos ós turistas, formula o problema non só de atraer e rete-lo turista, senón de recupera-lo peregrino, nun momento no que o ideal laico, propiciado pola propia República, parecía impoñerse definitivamente:

La propaganda de retener al turista no se ha hecho eficazmente. Hubo una tendencia más bien contraria. Triunfaron los partidarios de la propaganda de atracción, espejismo, sin mirar a las consecuencias del engaño. Y se atacó sañudamente la marcha del Patronato Nacional del Turismo. No servía para nada y se gastaba muchísimo. Los que opinaban así eran los mismos que se indignaban porque, queriendo limitar gastos, renunciaba a seguir sosteniendo una Exposición de arte contemporáneo. Y con estos criterios, se ha llegado al ideal de la mayoría de los organismos, no poder actuar por falta de energía. Y todos muy callados y muy contentos.   —73→   Hay, si se quiere hacer algo, que rectificar lo pasado. Poner cada cual, en su rincón un poco de trabajo y de sacrificio. No permitir que la carga sea solamente de unos cuantos, siempre los mismos, como si tuvieran ya una obligación. Los compostelanos deben velar y trabajar por el engrandecimiento y prosperidad de su ciudad, monumentalmente una de las más importantes de norte de España. Tienen que fundamentarse en su propio esfuerzo, y ya que «Santiago» no es capital de provincia y nada puede esperar de sus enemigos. Estos han sabido aprovecharse de la tan consabida apatía compostelana, fomentada por ciertos elementos de influencia sobre de «no tocar» una aspiración tan justa como la de ser una provincia más de Galicia. Por eso Santiago vive tan asfixiado, con licencia del carcelero, sin propia libertad e iniciativa. El que es inferior, en categoría, tiene siempre que someterse al superior. La mayoría de los compostelanos nunca pensaron en estas pequeñeces. No es extraño que otros sepan aprovecharse. Santiago que es un punto marcadamente turístico, le conviene propagar y sostener el turismo individual, el viajero que viene a estudiar y a saturarse de un ambiente de tantos siglos de arte y de historia. Es más: Santiago debe resucitar el movimiento de las peregrinaciones al Sepulcro del Apóstol. Volver a la devoción antigua y que su Santa Basílica sea visitada por peregrinos y romeros. Que se escuchen todas las lenguas conocidas. Venir con verdadera fe a postrarse ante el altar de Santiago y recordar la de nuestros antepasados. Hay que confesar que se ha olvidado a Santiago. La devoción religiosa se ha encaminado por otras rutas. Ha sido maniobra peligrosa. Santiago, como su granito resiste, calla y espera. Su afamado santuario, en una región como la gallega, no podía concebirse por cerebros españoles. Y hubo sus dudas. Ahora parece que la táctica se cambia. Se quiere hacer de Santiago un símbolo. Nuevo error. El Apóstol no puede tener otra significación que la que tuvo siempre y fomentaron sus romeros y peregrinos.   —74→   Hay que tener muy en cuenta esto. El santuario jacobeo ha de esforzarse, principalmente, en propagar la devoción de su Santo Apóstol. La ciudad ha de saber lo que refiere el Códice Calixtino en el capítulo XI del libro V: «... que los peregrinos de Santiago, ya pobres, ya ricos, por derecho han de ser recibidos y atendidos diligentemente». Apliquemos las mismas palabras a todas los turistas que visitan nuestra ciudad, maravilla de arte y que se debe al culto del Apóstol Santiago el Mayor13.

Como consecuencia da difusión das ideas pedagóxicas da Institución de Libre Enseñanza, durante a República fixéronse cada vez máis frecuentes as excursións de escolares para recibir directamente as ensinanzas sobre o obxecto ou a natureza. Elas estaban acompañadas doutras actividades que buscaban a formación integral do alumno, como eran as dos concursos literarios, as sesións de cinematógrafo, as audicións musicais e as competicións deportivas¹⁴. A este novo clima educativo é precisamente ó que parece remiti-lo debuxo Excursión escolar, Instituto X, que «Compostela» data en 1935.

Excursión escolar, Instituto X (1935).

A prensa recolle nese ano unha excursión

formada por cerca de un centenar de alumnos de siete escuelas nacionales del ayuntamiento de Ares, El Ferrol, dirigida por sus respectivos profesores15.

  —75→  

Outra do Instituto Jovellanos de Xixón¹⁶, e ata dúas do Instituto de Segunda Ensinanza da Coruña, ámbalas dúas a cargo do profesor don Ángel del Castillo:

Anteayer domingo, llegó a esta ciudad una excursión de estudiantes de cuarto de Bachillerato del Instituto de La Coruña. Acompañaba a los escolares, el profesor de dicho centro don Ángel del Castillo. Las excursionistas visitaron durante la mañana la catedral y el Palacio de Gelmírez, escuchando ante el Pórtico de la Gloria y otras obras artísticas e históricas dignas de mención las doctas explicaciones que sobre las mismas daba el Sr. Del Castillo, sólida autoridad en la materia. Por la tarde continuaron la visita de los monumentos y de noche se improvisó en el Recreo Artístico un asalto que estuvo muy animado, quedando los excursionistas encantados de la gentileza de la sociedad que les proporcionó en sus salones un agradable momento de esparcimiento. Cerca de las nueve los escolares, entre los que predominaba el bello sexo, salieron para la ciudad herculina, llevando una magnífica impresión de la grandiosidad monumental de Compostela17.

Excursión do Instituto da Coruña con Ángel del Castillo.

  —76→  

El domingo a las diez y media de la mañana llegó a esta ciudad una excursión formada por setenta alumnos de ambos sexos, de cuarto y quinto año de bachillerato, del instituto de La Coruña, la excursión fue organizada y presidida por el profesor Ángel del Castillo, a quien acompañaba su esposa. Visitaron los principales monumentos de Santiago. A las cinco de la tarde fueron obsequiados con un baile en el Recreo Artístico y a las diez de la noche regresaron a La Coruña18.

Sen embargo, é posible que o debuxo estivese inspirado, a xulgar pola vestimenta do verán, e as dúas escenas de costumes que a acompañan: a do cóengo conversando cos dous señores e a da criada cortexada polos soldados (claramente diferenciable dun oficial porque leva a borla vermella)¹⁹, noutra excursión como a que o 31 de maio, realizaron os alumnos do Instituto de Ribadeo:

Ayer estuvieron en Santiago 28 alumnos del Instituto de Ribadeo que verifican una excursión docente por toda Galicia dirigidos por los profesores D. Román Sarto, S.ª Manuela Molina Arboredo y D. Aniceto Covelo. Esta excursión procede de La Coruña. Después de recorrer los monumentos compostelanos y después de ver funcionar el botafumeiro siguieron viaje a Vigo. Continuaron a Santa Tecla. Orense y Lugo, para regresar a Ribadeo20.

Pero o debuxo de «Compostela» dinos moito máis. En vez de representa-lo profesor explicando un monumento, como puntualmente recollen que facían as gacetas periodísticas, o artista figúrao disertando ante a estatua de Rosalía que había uns poucos anos se colocara no paseo da Ferradura. Iso estanos a falar dun tipo de profesor non só defensor dun coñecemento integral para os seus alumnos, senón que ademais trata de lles inculcar un profundo amor a Galicia, daquela plenamente vixente gracias ó clima   —77→   autonomista que se respiraba nunha parte da sociedade galega, e que a miúdo se simbolizaba paradigmaticamente na figura da poetisa compostelá. É dicir un tipo de profesor como os que arquetipicamente se aunaban no Seminario de Estudos Galegos e cunhas ideas que non serían moi distintas ás do sacerdote Carro García, tamén membro deste Seminario, quen o primeiro de xaneiro de 1936 avogaba pola necesidade de preparar non só o vindeiro ano santo de 1937, senón tamén de celebrar como se merecían os centenarios de dous insignes santiagueses, como eran Rosalía de Castro e Antonio López Ferreiro:

Rosalía de Castro, la cantora de Galicia, nació el 21 de febrero de 1837. S. Antonio López Ferreiro, literato, historiador y arqueólogo, el 9 de noviembre del mismo año. Esas dos fechas no pueden pasar inadvertidas, para los que se estiman como verdaderos gallegos, Rosalía de Castro y López Ferreiro, dos símbolos, expresan un mismo ideal de libertad para su tierra. La canta Rosalía en hermosos versos, mientras el canónigo compostelano la da a conocer en sus concienzudos estudios históricos. Galicia, por lo tanto, tiene que celebrar con toda pompa los dos referidos centenarios. El de Rosalía poetisa del alma gallega; y el de don Antonio López Ferreiro, arqueólogo eminente y el autor más autorizado de nuestra historia regional21.

Os alumnos de segunda ensinanza son substituídos por adultos no debuxo que «Compostela» rotula como Cursillistas. Santiago era daquela, coma agora, unha cidade de cursos. Nos xornais da época anúncianse con frecuencia cursos de todo tipo²². Sen embargo, o feito de que estes asistentes a cursos estean retratados ante o Colexio de San Xerome, onde dende a súa creación en 1829, se albergaba a Escola Normal, lévame a pensar que estamos ante mestres e particularmente ante os desgraciadamente   —78→   famosos asistentes do 36. O debuxo de «Compostela» adquire así un contido ideolóxico moito máis profundo, xa que máis alá dunha mera escena de costumes, está incidindo nun dos temas cruciais do momento, como é o da reforma da Ensinanza.

Cursillistas (1936).

Claustro de profesores da Escola Normal. Década de 1940.

E é que, dende un primeiro momento, a República baseara o seu programa de cambio social e implantación dunha nova sociedade, nunha ambiciosa reforma do sistema educativo. Para iso vía como imprescindible non só eleva-lo nivel cultural do país, senón tamén rescatar das mans da Igrexa a ensinanza. O cal levou a un enorme esforzo dirixido tanto á creación e dotación de numerosas escolas como á dignificación e formación do mestre como se recolle nas consideracións do Decreto de 29 de setembro de 1931:

  —79→  

Urgía crear Escuelas, pero urgía más crear Maestros, urgía dotar a las Escuelas de medios para que cumpliera la función social que le está encomendada, pero urgía más capacitar al Maestro para convertirlo en sacerdote de esta función; urgía elevar la jerarquía de la Escuela, pero urgía igualmente dar al Maestro de la nueva sociedad democrática la jerarquía que merece y merecerá haciéndole merecedor de ella23.

As consecuencias prácticas será a implantación do «Plan Profesional» de 1931, desenvolvido no Regulamento de 1933 que establecía a formación do maxisterio en tres períodos: un de formación cultural nos institutos de segunda ensinanza (o que entrañaba xa unha novidade, xa que agora se esixía o título de bacharelato para acceder a unha Escola Normal); un segundo período, a partir dos 16 anos, de capacitación profesional nas Escolas Normais, e un terceiro, dun ano de duración, exercendo como alumnos-mestres en prácticas. Superadas estas fases, e sen ter que realizar oposición ningunha, eran nomeados mestres en propiedade, cun salario de entrada de 4.000 pesetas.

Como solución transitoria, mentres os mestres procedentes do novo plan non fosen suficientes, os mestres procedentes do plan anterior (1914) foron seleccionados, substituíndose as antigas oposicións -que, recordemos, foran suprimidas- precisamente por uns cursos de selección profesional. Estes mestres son os representados no debuxo, o que explica a súa idade e mesmo a incipiente calvicie de moitos deles. Estes cursos de selección realizáronse en 1931, 1933 e 1936. Obviamente os representados no debuxo son os do Curso do 36. Eles tiveron a desgracia de que os collera a guerra sen ter tomado posesión da súa praza e como o proceso de selección foi anulado polo franquismo, moitos tiveron   —80→   que esperar a poder facelo coa restauración da democracia²⁴, que lles recoñeceu os seus dereitos.

Nunha cidade como Santiago na que, como dixemos, a Universidade e a Catedral constituían o motor da súa vida, dúas cerimonias destacaban anualmente sobre todas: a inauguración do Curso Académico e a Ofrenda ó Apóstolo.

O debuxo que «Compostela» rotula como Apertura de Curso figura precisamente a primeira. En vez do paraninfo, o artista elixiu o momento da recepción no Salón Rectoral, quizais porque nese ano de 1935 se suprimira a lección inaugural como recolle a prensa do momento:

La apertura del curso académico: En la Universidad facilitaron la siguiente nota «en conformidad con la Orden comunicada del Ministerio de Instrucción Pública fecha 9 de septiembre del año actual, el Rectorado ha dispuesta omitir la celebración de la sesión solemne de apertura de curso, si bien declaró no lectivo el día 1 de octubre. En consecuencia, las clases comenzarán el miércoles día 2. El notable discurso que con motivo del nuevo curso académico ha escrito el ilustre catedrático de la Facultad de Medicina don Valentín Pérez Argiles acerca de "La esterilización sexual" se hará llegar a la Prensa, a los estudiantes y a todas las personas y entidades»25.

A visión que «Compostela» dá do Salón Rectoral é froito máis dunha impresión ca dunha representación veraz. Anque trala reforma de fins dos 60 levada a cabo no edificio central da Universidade, o Salón Rectoral representado por «Compostela» xa   —81→   non existe, podemos asegurar que isto é así, tanto polos testemuños dos profesores que coñeceron este salón, coma polo feito de que estean colgados na parede dous retratos nos que os personaxes aparecen representados con muceta e barrete dos que non hai referencia ningunha da súa existencia nos inventarios da Universidade.

A mesma suxestión de conxunto máis que de detalle témola nos personaxes representados. En ningún caso estamos ante un auténtico retrato, nin tan sequera ante unha caricatura. Anque podería haber, iso si, suxestións inspiradas en tal ou cal personaxe (por exemplo, a corpulencia do profesor de Medicina no lado esquerdo da composición puidera remitirnos ó doutor Novo Campelo ou o profesor de Ciencias que dialoga animadamente co de Farmacia no centro do debuxo, ante a atenta mirada do garda civil, puidera recordarnos a don Tomás Batuecas²⁶), o que realmente lle interesa a «Compostela» é retrata-los distintos estamentos que están representados no acto. Xa dixen anteriormente que, a visión que constantemente nos remite «Compostela» nestes debuxos é a dunha sociedade profundamente xerarquizada e máis có individuo, o que importa é o cargo ou a representación que ostenta.

«Compostela» representa daquela os profesores universitarios presididos polo seu rector Montequi, definido polo seu traxe académico de cor negra. As cores das mucetas remiten ás facultades daquela existentes na Universidade: amarela Medicina, morada Farmacia, vermella Dereito e azul Ciencias e Filosofía e Letras. Dentro deste clima de mera impresión, «Compostela» non se parou a diferencia-las dúas tonalidades de azul, escuro e claro, que distinguen ás dúas últimas facultades.

  —82→  

O rector aparece collendo das mans ó alcalde compostelán (nestes momentos o radical socialista Vázquez Enríquez), caracterizado polo traxe civil e o bastón de mando, e a un cóengo, que sen dúbida ostentaba neste caso a representación arcebispal ou do Cabido, e está, ademais, acompañado por un militar de infantería, o comandante en praza. No centro da composición, totalmente de espaldas aparece representando un garda civil, facilmente recoñecible polo tricornio que sostén coa súa man dereita, e anque non vexámo-los seus galóns, podemos supoñer que se trata do capitán que tiña ás súas ordes o destacamento de Santiago. Finalmente, mesturado entre os profesores represéntase un padre franciscano, posiblemente o superior do convento, a súa presencia como cargo de representación era daquela obrigada.

A outra cerimonia, a ofrenda ó Apóstolo, aparece recollida no debuxo que «Compostela» identifica como Saída da comitiva da Ofrenda e data tamén en 1935. Esta ofrenda, instaurada en 1643 polo rei Felipe IV, celebrábase e aínda se celebra na mañá do 25 de xullo. Ata a República a Ofrenda era presentada polo rei ou persoa na que el delegara, pero co novo réxime, na pugna que manteñen os representantes do Estado por se desligar da Igrexa, o poder público, non sen disensións entre os membros da corporación compostelá, decaeu dos seus dereitos a partir de 1934 e será a Arquiconfraría do Apóstolo quen a partir de entón a encargada da cerimonia invitando a unha institución a presenta-la ofrenda, converténdose o acto nunha manifestación do catolicismo máis vehemente fronte a un ambiente que sente como cada vez máis hostil. En 1934 a ofrenda realizárona os Cabaleiros da Orde Militar de Santiago, e no seu nome o bispo de Ciudad Real, prior das Ordes Militares, e neste ano de 1935 a encargada foi a   —83→   Congregación de Cabaleiros de Nosa Señora do Pilar, como recolle El Compostelano:

UN ENCARGO HONROSÍSIMO PARA LOS CATÓLICOS DE ARAGÓN SE TRATA DE LA OFRENDA AL APÓSTOL SANTIAGO LA HARÁN ESTE AÑO LOS CABALLEROS DEL PILAR Con los anteriores títulos y en gruesos caracteres publica el importante diario de Zaragoza El Noticiero el siguiente suelto que con gusto reproducimos: «La Archicofradía del glorioso Apóstol Santiago canónicamente erigida en la Catedral Basílica de Compostela, en el deseo de dar este año la mayor solemnidad posible a las fiestas patronales de dicha ciudad, se dirigió recientemente a la Congregación de Caballeros de Nuestra Señora del Pilar, de Zaragoza, invitando a éstos para que fueran en colectividad a la ciudad del Apóstol durante los días 24, 25, 26 y 27 del próximo mes de julio y ser ellos los encargados de hacer la tradicional Ofrenda llamada del Voto, en la festividad del día 25, pronunciando la invocación del Santo Patrón de España el presidente de los "caballeros" D. Manuel Gómez Arroyo. A tan insigne invitación contestó la congregación de "caballeros" con el siguiente telegrama: "Con satisfacción plena le comunico (al señor presidente de la Archicofradía de Santiago) acuerdo unánime de la Junta Directiva Caballeros Nuestra Señora del Pilar, aceptar con honda emoción honroso cometido Ofrenda Santiago Apóstol. Ante Santo Pilar pediremos que Dios nos bendiga para que sepamos corresponder singular distinción. Fraternal saludo, Junta de la insigne Archicofradía. Manuel Gómez Arroyo". Nuestro venerable Prelado el excelentísimo señor arzobispo de Zaragoza, ha acogido también la idea con el mayor entusiasmo ya que su realización será un acto muy trascendental de afirmación de fe católica.   —84→   Nos consta que con tal motivo los santiagueses prestarán la mayor cooperación a la Archicofradía para poder alojar y hacer grata la estancia en aquella ciudad a cuantos aragoneses y devotos de la Virgen del Pilar vayan allá el día 25 de julio, estrechando así los lazos de unión entre Zaragoza y Santiago, ciudades hermanas por sus fervorosas tradiciones...»27.

«Compostela» representa daquela o que indubidablemente era para el unha cerimonia devaluada. Ante a atenta mirada de só dous nenos, tralo pendón da Arquiconfraría do Apóstolo, camiñan os cargos de representación entre os que se inclúen no lugar de honor, o superior dos franciscanos (tocado, agora, con sombreiro) e, sorprendentemente, o capitán da Garda Civil. Despois os sete personaxes que forman a presidencia e dos que o do centro sería Manuel Gómez Arroyo, o encargado de presenta-la ofrenda, acompañado pola directiva en pleno da Liga de Amigos cos Cabaleiros do Pilar de Zaragoza. A pouca importancia que dende os poderes públicos se lle concede á comitiva vén resaltada, polo feito de que esta apareza pechada por dous simples gardas de seguridade en traxe de diario.

O testemuño que El Compostelano nos ofrece da comitiva é moito máis completo:

A las diez hicieron su entrada por la puerta del Obradoiro las Comisiones. Caballeros de Santiago Sres. Marques de Santa Cruz de Rivadulla, Vizconde de San Alberto, Conde Outrán, barones de Caricova, Campillos de Azara, Saenz de la Revilla, duques de Medina de las Torres y de Soma, con la mayoría de los concejales del Ayuntamiento y la directiva en pleno de la Liga de Amigos con los Caballeros del Pilar de Zaragoza, presididos por el encargado de pronunciar la ofrenda, D. Manuel Gómez Arroyo.   —85→   En esa entrada una Comisión de Canónigos recibió a dichas representaciones dirigiéndose al altar mayor y colocándose el Delegado encargado de pronunciar la Ofrenda del lado del Evangelio. Seguidamente organizóse la procesión en la que funcionó el botafumeiro, que fue la admiración de los zaragozanos, lo mismo que la solemnidad de los cultos celebrados en nuestra basílica28.

Salida de la comitiva de la Ofrenda (1935).

Coma nos tempos das peregrinacións.

O testemuño de Vida Gallega e pola foto de Ksado que publica baixo o epígrafe «Como en el tiempo de las peregrinaciones»²⁹, demostran ademais que a chamada do Arcebispo maño de converte-lo acto en «muy trascendental de manifestación de fe católica» tivo unha excepcional acollida. Centos de aragoneses peregrinaron a Santiago acompañando ós oferentes o día 25, e a entrada da Catedral pola Porta de Praterías foi presenciada por   —86→   centos de persoas e resaltada, mesmo, ós sons dunha banda de música.

O bispo de Tui, administrador apostólico da sede compostelá vacante dende a morte de frei Zacarías, non desaproveitou a ocasión para facer na súa homilía de contestación á ofrenda unha «manifestación de fe católica», denunciando o ateísmo e a depravación que ameazaban á sociedade española. A mensaxe última do seu discurso, que non era outra cá dos nostálxicos do antigo réxime, resultaba obvio: a liberdade mal entendida á que levaba o novo réxime non era senón libertinaxe, impiedade e rebeldía aniquiladora e as súas consecuencias de seguir así serían un novo castigo divino en forma de sangue e de lume:

¡Ah miradla sobre el Pilar bendita entre todas las mujeres; y en sus brazos Jesucristo! De los labios de Jesucristo brotaron las palabras de Fe divina, consignadas en el Evangelio, dirigidas a sus Apóstoles y entre ellos a Santiago: «Tened por cierto que yo estoy con vosotros todos los días hasta la consumación de los siglos». Y de los labios de la Virgen, según piadosa y sólida tradición, salieron palabras semejantes, enderezadas a España. Y Jesús cumplió su promesa y María también ha cumplido la suya, y la Fe de Cristo y su vida de esperanza y amor no se ha extinguido ni cuando en los primeros siglos el poder romano quiso anegarla en sangre de mártires; ni cuando en la edad media quisieron segarla las cimitarras de Mahoma; ni cuando quisieron apagarla el huracán helado de la seudo-reforma protestante y los extravíos alocados y lujuriantes renacentistas, ni tampoco pudieron ahogar la Fe y vida de Cristo las polvaredas seudo-científicas del filosofismo enciclopédico, ni más tarde el culto idolátrico, o casi, de la libertad mal comprendida y falseada; ni posteriormente en nuestros días la inundación horrenda de ateísmo, mezcla espantosa de rebeldías aniquiladoras y de   —87→   lubricidades indignas del cristiano y en pugna con los prestigios más rudimentarios de la personalidad humana. [...] Y concretando: vivamos vida cristiana viviendo crucificados con Cristo, enamorados de la Cruz y de la mortificación cristiana, en lucha con las pasiones abyectas de la carnalidad como nos lo amonesta San Pablo inculcando enseñanzas y preceptos del Maestro y Legislados divino. Crucifiquémonos todos para la gran cruzada recientemente emprendida contra la pública inmoralidad, que en forma tan asquerosa y terrible se manifiesta en las modas del vestir y en los salones de espectáculos y en las playas y en todo género de publicaciones de prensa. ¡Cuán horrendo es este diluvio de placeres obscenos que está descargando sobre la humanidad y sobre España! Tras de este diluvio de aguas podridas, pestenciales... ¡ay! no permita Dios que venga sobre nosotros un diluvio de sangre y de fuego...30

Mentres que oficialmente se desligaban da Ofrenda (anque a maioría dos concelleiros composteláns a título particular seguiron asistindo á comitiva), as institucións republicanas puxeron o acento en converte-lo día da festividade do Apóstolo no día de Galicia. Con tal motivo o Concello realizaba unha procesión cívica que partindo do Obradoiro se dirixía á estatua de Rosalía na Alameda. Esta é a procesión que «Compostela» representa no debuxo Fuerzas Vivas; Procesión cívica, datándoo no ano 1935. Desta procesión dá noticia El Compostelano dicindo:

LA PROCESIÓN CÍVICA Ésta salió pasada la una. No tuvo la concurrencia de años anteriores. Las representaciones que acompañaron al Ayuntamiento fueron también pocas. Redújose este acto a un discurso del alcalde accidental Sr. Méndez Bartolomé, expresando su amor a esta región31.

  —88→  

A razón da menor afluencia atopámola na noticia publicada en El Eco de Santiago:

EL DÍA DE GALICIA En Santiago Organizados por el Partido Galleguista, se celebrarán en nuestra ciudad, el próximo día 25 diversos actos de exaltación de Galicia. Entendiendo el grupo compostelano que la procesión cívica a la estatua de Rosalía Castro ha llegado a degenerar en un acto frío de rutina oficial determinaron conmemorar el día de Galicia en una ceremonia de emotiva sencillez, que consistirá en visitar las tumbas de la dulce cantora del Sar -cuyo quincuagésimo aniversario de su muerte cumplióse el día 15 del actual- y de Alfredo Brañas. El Grupo Galleguista de Santiago agradece a todos los ciudadanos sin distinción de matices políticos y religiosos, acudan el citado día 25, de nueve a diez de la mañana, al templo de Santo Domingo para ofrendar a la excelsa mujer compostelana y al fervoroso Brañas el homenaje de un pensamiento, de una alegoría o de una flor, según los sentimientos de cada oferente32.

Se para os galeguistas a procesión cívica se convertera nun acto rutineiro, e polo tanto, rexeitable, para outros sectores da sociedade compostelá posuía, indubidablemente, un claro matiz político sectario, polo que tamén o rexeitaban. De aí que nun momento en que a sociedade está bipolarizándose as «representacións» que acudan á procesión sexan menos.

As «representacións» constitúen as «Forzas Vivas» da cidade. Estas estaban formadas por tódalas institucións públicas e privadas, sociedades e asociacións residentes nela e eran convocadas ben polo alcalde ou ben polo presidente dunha destas institucións ou sociedades cando había que tratar temas que atinguisen   —89→   ó ben xeral, como negociar en Madrid servicios³³, opoñerse á paralización da construcción do ferrocarril Zamora-A Coruña³⁴ ou, simplemente, organizar homenaxes³⁵.

No debuxo de «Compostela», a diferencia do que ocorría no de Saída da comitiva da Ofrenda, a procesión ten un carácter institucional de aí que a abran os maceiros e a peche a garda municipal en traxe de gala. Tralos maceiros vai o pendón da cidade caracterizado pola súa heráldica cor granate. Á esquerda deste, como marca o protocolo, camiña o secretario do Concello, que daquela era don Manuel Rey Gacio. Anque xa dixen anteriormente que «Compostela» non se detén en facer retratos, nin tan sequera caricaturas dos personaxes, ás veces chega a caracterizalos a través de mínimas suxestións, como ocorre nesta ocasión, na que se define ó secretario pola súa baixa estatura e pola súa barba, a cal, precisamente, lle valerá entre os seus alumnos da Facultade de Dereito o alcume de «O Cristo de Limpias». Despois presiden a procesión tres personaxes con dereito a bastón de mando. No centro o alcalde (neste caso o accidental señor Méndez Bartolomé), á dereita o coronel que ostentaba o mando da praza e á esquerda o rector da Universidade, Montequi³⁶, ou persoa na que el delegara. Curiosamente falta o capitán da Garda Civil que si estaba na procesión da Ofrenda e, loxicamente dado o cariz político que tiña a comitiva, non hai nin un só representante das institucións eclesiásticas.

A cruzada de recristianización, levada a cabo polas institucións e sociedades católicas, e de converter cada acto relixioso nunha manifestación de fe, chegou a tódalas ordes da vida e, loxicamente, a tódalas cerimonias relixiosas. A do Corpus Christi retomou, se cabe con máis forza, o vello carácter reivindicativo de   —90→   catolicismo con que a dotara a Contrarreforma, que a propugnou para defender, contra a tese dos protestantes, a presencia real de Xesucristo baixo as especies sacramentais. Nas parroquias galegas nunca se perdera a solemnidade da festividade e o día do «Santísimo» era, máis alá do día do Patrón, o da gran festividade parroquial e o día por excelencia de manifestación de fe católica co pretexto da adoración de Xesús Sacramentado. A esta celebración alude, precisamente, o debuxo que «Compostela» rotula como Octava parroquial datándoo en 1936.

Ós oito días da festividade do Corpus, celebrada solemnemente na Catedral, cada unha das parroquias compostelás, celebraban, seguindo quenda de antigüidade, a súa oitava parroquial. No debuxo de «Compostela» a procesión acompañando ó Santísimo xa se formou no interior dun templo parroquial que non fun quen de identificar. Abre a procesión a cruz parroquial entre ciriais portados polo sacristán e os monaguillos. Detrás camiñan dúas fileiras formadas por algúns laicos portando candeas e sacerdotes, sendo os últimos dous turiferarios aireando senllos incensarios. No medio das dúas fileiras van dous pendóns. O de diante, portado por un mozo, é o das xuventudes de Acción Católica, caracterizado pola súa cor branca e a súa cruz verde. O de atrás (vermello, símbolo do amor divino, e cun guión no que se adiviña un ostensorio) seguramente que é o pendón da confraría parroquial de Santísimo Sacramento. Despois, seis homes notables vestidos de chaqué portan o palio, baixo o cal o párroco, flanqueado polo diácono (obsérvese a dalmática) e o subdiácono, leva o viril co Santísimo asíndoo co pano umeral, anque este, nun erro de percepción de «Compostela», non apareza volteado sobre os ombreiros do oficiante. Finalmente unha inmensa comitiva de mulleres pecha a procesión.

  —91→  

Máis alá das simples aparencias hai dous feitos que chaman a atención. Primeiro a importancia que a «Acción Católica» ten nos actos. Segundo a descompensación entre mulleres e homes asistentes á cerimonia. Quizais con iso «Compostela» nos estea trasmitindo, non sei se consciente ou inconscientemente, a idea, moi difundida entón na esquerda española, que a relixión era fundamentalmente algo de curas e mulleres.

Sen embargo, no debuxo Misa nas Ánimas, datado en 1935, concibido como unha mera escena de costumes, «Compostela» móstrase moito menos interpretativo e posiblemente máis veraz dando testemuño da afluencia de xente de toda condición social e sexo que os cultos católicos seguían mantendo durante a República.

A Capela das Ánimas era un dos lugares comúns ós composteláns e máis característicos da vida cotiá da cidade, xa que o feito de que houbese unha misa cada media hora e a súa proximidade ó mercado a convertían nun auténtico punto de encontro onde a diario se mesturaban os máis diversos tipos que constituían a sociedade compostelá do momento. De feito sabemos que Castelao, Juan Luis e Maside se acercaban ó seu adro para disimuladamente tomar apuntamentos para os seus debuxos. Tamén «Compostela» coñecía moi ben o lugar, á fin e ó cabo, nacera nunha casa moi próxima á igrexa, no número 5 da rúa da Algalia de Abaixo.

A súa visión da saída de misa é daquela a dunha babel de xentes e conversas. Na súa inxenuidade os debuxos de «Compostela»   —92→   carecen do oficio necesario para trasmiti-la captación da xesticulación dos personaxes, que tan desenvolvida estaba na pintura realista e anecdótica decimonónica. Sen embargo, Santiago aparece verazmente representada na triple faceta dos seus habitantes que poden ser: de cidade, de barrio e de campo. Anque a xente de barrio tende a confundirse coa do campo, non hei ningunha confusión entre cidadáns e campesiños. As súas formas de vestir son completamente distintas independentemente da súa condición social. Así ó «fidalgo» do primeiro termo, caracterizado polo seu sombreiro (distinto tanto do chapeo circular e de á ancha dos labregos -véxase o que porta a figura que está ás súas costas acompañado por unha muller que colle un cesto e un neno- como da boina que portan os labregos e artesáns) e o seu pantalón curto con medias e zapatos con acicates, nunca o confundiriamos cun «señor» da cidade, como o dandi que está ó lado da xamba dereita da porta ou o rapaz, que acompañado por unha muller, aparece no extremo esquerdo do debuxo. En cambio si poderiamos confundi-la lavandeira do primeiro termo (coa súa cesta da roupa sobre a cabeza e levando da man a unha nena), sen dúbida procedente dun dos barrios composteláns, cunha labrega, pois a súa forma de vestir, con pano á cabeza, mantilla, cruzada sobre o peito e atada ás costas, e mandil, é a mesma que a campesiña co cesto na man á que me acabo de referir, e semellante á outra que portando unha cesta sobre a cabeza está cruzando o lintel da porta. Pero neste momento todo o mundo distinguiría, como fai «Compostela», a cesta de roupa que porta a lavandeira, moito máis estreita e de vimbio, da cesta que porta a campesiña, moito máis ancha e de cintas de madeira.

Aínda «Compostela» nos reflicte un costume relixioso máis dos composteláns no debuxo que o rotula como Bendición das casas.   —93→   Era un costume que permaneceu ata o Concilio Vaticano II. Na semana seguinte ó domingo de Pascua, o párroco ía visitando unha por unha as casas da súa freguesía para bendicilas. «Compostela» escolle o momento en que o sacerdote se está desprazando dunha casa a outra. Vai acompañado polo sacristán que porta a cruz parroquial e o monaguillo que leva o acetre co hisopo coa man dereita e sostén unha bolsa coa esquerda. El só leva o libro de oracións na man esquerda, mentres que coa dereita sostén un paraugas. Ó parecer estamos ante o típico día malo de primavera, a xulgar non só polos paraugas que porta non só o párroco e outros personaxes, senón polo home que no último termo se envolve na súa capa.

A cambio da bendición o párroco recibía unha esmola, o que explica a bolsa que porta o monaguillo. Atrás, anque quizais subliminalmente recordado por «Compostela», quedaba o tema dos décimos á Igrexa. Nas casas do centro de Santiago, a esmola adoitaba ser en metálico, pero nos barrios e no campo adoitaba darse en ovos. A iso parece aludir «Compostela» no seu debuxo ó colocar detrás do sacerdote a unha familia de barrio, en que a muller leva un cesto de ovos. Este costume facía que nas semanas seguintes na Praza de Abastos de Santiago houbese unha inflación de ovos, debidos precisamente «ós ovos do cura».

Pola numeración das casas, seguindo unha ordenación crecente de esquerda a dereita (3, 5...) sabemos que estamos no Santiago norte, na que as grandes freguesías como San Miguel dos Agros, San Xoán, etc., xuntaban veciños do centro, cos dos barrios e mesmo os do campo. De feito no debuxo «Compostela» contrapón a familia da zona vella á esquerda, á familia de barrio da dereita, do mesmo modo que a bolsa do monaguillo se contrapón   —94→   ó cesto da muller, para manifesta-las dúas formas da esmola: en metálico ou en especie. Finalmente «Compostela» non desaproveita a ocasión para dárno-la representación doutro tipo popular, como é un carteiro.

Día de visita del Hospital (1935).

Outras dúas escenas de costumes sérvenlle a «Compostela» para manifesta-las enormes desigualdades da sociedade santiaguesa. No Día de Visita do Hospital, os campesiños esperan, un xoves ou un domingo, para entrar no edificio. Na porta unha monxa das irmás da Caridade, ó seu cargo estaba toda a intendencia do establecemento, parece estar dándolles ordes ó subalterno. Este, estamos xa na República, non porta xa a alabarda distintiva de que aquela era unha casa Real. O tema do Hospital Real fora explotado pola arte compostelá finisecular, acorde cos gustos da pintura española do   —95→   momento de expoñe-la marxinación social, realizando unha pintura con mensaxe social. Mesmo Jenaro Carrero obtivera o recoñecemento oficial en dúas Exposicións Nacionais con obras como Caridade ou Víctima do Traballo.

Alabardeiro do Hospital Real.

A imaxe do reverso da medalla na vida santiaguesa era a feira de vaidades do máis importante da sociedade compostelá que eran os bailes do Casino. Estes constituían o acto social por excelencia³⁷ e, consecuentemente, aparecían mesmo anunciado nos programas de Festas do Apóstolo. A concorrencia era tanta que era preciso apuntarse³⁸ e, ó baile podían asistir non só os socios, senón tamén as persoas a quen estivera aquel dedicado. O das festas patronais adoitaba dedicarse ós forasteiros. O celebrado en 1935 tivo grande éxito como sinala a gaceta de El Compostelano:

EL BAILE DEL CASINO El celebrado esa noche a favor de los forasteros resultó brillante. En él se demostró el interés de esa Sociedad de que todos sus actos tengan la mayor atracción posible para los socios y las personas a favor de quien se realizan. Duró ese espectáculo, hasta cerca de la madrugada39.

En vez de representa-lo baile no Salón Amarelo, «Compostela» elixe o momento en que os participantes se dispoñen   —96→   a entrar no edificio, como no Día de Visita do Hospital tamén representara o momento de espera na rúa dos visitadores. Nesta ocasión, baixo a atenta mirada do conserxe en traxe de gala e algúns miróns, as mulleres formando grupos, vestindo vaporosos traxes adornados con gornición de flores como esixía a moda do momento⁴⁰, diríxense decididamente cara á entrada da sede social. Parece como se nada cambiara dende a descrición que fai Pérez Lugín en La Casa de la Troya:

Baile del Casino (1936).

Castelao. Cousas do Casino (1935).

-Figúrate, Gerardo, que aquí ninguna muchacha quiere ser la primera en presentarse en el baile, para que no digan si tiene o no ganas de bailar. ¡Y sí que las tienen, señor! De otro modo no irían. ¿Hay algo malo en ello? Pues para no caer en tan grave falta, todas envían al Casino o a los soportales de enfrente al papá, al tío, al hermanito, o a la criada, cuando carecen   —97→   de aquellos otros adminículos, para que las avisen en cuanto hayan entrado dos o tres familias. -Y aquella noche, por no ser ninguna la primera... -Justo. Se quedaron todas en casita. Pero hoy no ocurrirá así, porque, para que no se vuelva a repetir el caso, van a reunirse en grupos unas cuantas muchachas e irán juntas, las primeras o las últimas. Así entre muchas, se reparte mejor la vergüenza41.

Casino de Santiago (1935).

Moitas veces, «Compostela» máis que escenas de costumes está retratando tipos populares. Así, a mesma contraposición que viamos entre o Día de Visita e o Baile do Casino volvémola atopar entre os debuxos que «Compostela» rotula como Pobres de Praterías e Casino de   —98→   Santiago. En principio dúas escenas de costumes máis, que habitualmente se repetían en Santiago. Os pobres pedindo en Praterías e a alta sociedade gozando do lugar de privilexio que supoñía a terraza diante do seu edificio social. Esta podería ser unha lectura dos debuxos. Sen embargo, ó estar ámbolos dous debuxos relacionados a través da parella de nenos pedindo, parece que hai unha contraposición conscientemente buscada polo artista entre dous tipos diferentes que daquela era frecuente ver confrontados nas viñetas de humor: os «desherdados da fortuna» e a «boa sociedade»⁴².

Os debuxos de «Compostela» adquiren baixo esta perspectiva unha carga social que alcanza todo o seu sentido á luz do debate xurdido durante a tramitación no Congreso dos Deputados da «Lei de Orde Pública» ó longo do mes de xuño de 1933. Xa daquela, Maside lle dedicara polo menos dúas viñetas ó tema. Baixo o epígrafe «Viñetas da Revolución española» nunha representaba a dos desherdados na que un lle dicía ó outro:

-Si somos unha república de traballadores ¿para quen fixeron esa Ley de Vagos?43

Maside. Viñetas da Revolución Española.

No outro, un señor estirado nunha cadeira con brazos no salón dunha sociedade recreativa, dedícase a facer aros co fume do cigarro puro que se está a fumar, mentres sostén na man esquerda un xornal no que se le: «PROYECTO DE LEY DE VAGOS» e, indolentemente, pensa:

-Non é contra nós. Xa me parecía a min que a revolución respectaría-nos44.

Maside. Proxecto de Lei de Vagos.

  —99→  

En apoio desta interpretación abonda dicir que o tema dos pobres composteláns como tipos populares fora tratado pola nosa arte decimonónica como xa dixen anteriormente. En canto á interpretación dos desocupados do Casino como «os vagos» viría xustificada non só pola viñeta de Maside, senón polo testemuño dun octoxenario profesor da Universidade compostelá que ó lle ensina-lo debuxo de «Compostela» exclamou:

-¡Anda, los vagos!

Claustro de la Universidad (1935).

Tamén os debuxos rotulados como Claustro da Universidade e Antes do coro, máis ca dúas escenas de costumes na que os protagonistas esperan nos corredores do claustro (universitario ou catedralicio) para cumpri-las súas obrigas: uns de asistir á clase e   —100→   outros ó coro, son pretexto para mostrar dous tipos fundamentais na vida compostelá (recordemos aínda dominada pola Universidade e a Catedral) como son a fauna universitaria e catedralicia.

No primeiro debuxo vemos como no claustro do vello edificio universitario, diante as aulas 3 e 4 nas que daquela se impartía a Licenciatura de Dereito, están representados dende os profesores, ó bedel, pasando por todo tipo de alumnos, sacerdote e oficial militar incluídos, así como xa un gran número de mulleres. Que «Compostela» elixira para representa-los universitarios no corredor do claustro, na zona dedicada a Dereito, mesturando os alumnos, co saúdo respectuoso ós profesores e a pregunta ó bedel, contaba, polo menos co precedente da descrición literaria recollida en La Casa de la Troya:

Los claustros de la Universidad estaban animadísimos aquella mañana, primera del curso académico. Formando corrillos al pie de las columnas, sentados en los bancos de piedra que hay a lo largo de las paredes o paseando por el claustro o el patio, charlaban alegremente los estudiantes. A la puerta del aula destinada a las clases del primer año agrupábanse, un poco asustados, los novatos, formando peñas por provincias -las viejas amistades del Instituto- observando con cierto envidioso respeto a los escolares de los otros cursos, sobre todo a los de segundo año, a quienes tomaban por alumnos del último, según el despectivo aire de superioridad con que los miraban. Los catedráticos eran saludados con cumplidos sombrerazos al pasar camino del cuarto de profesores, donde, hasta que sonaba la hora de ponerse la toga, se reunían, según la filiación político-universitaria de cada cual, en grupos que se miraban soslayadamente con recelo. Sobre Rivas, el bedel, caían infinidad de preguntas, a las cuales contestaba secamente, dándose un tono atroz, con que sin duda quería sostener una   —101→   superioridad necesaria para conservar el orden que allí nunca pensó nadie alterar45.

Estudiantes de Filosofía e Letras no claustro da Universidade.

Na película muda baseada na novela, realizada en 1924, a escena desdobrouse, sacando ó exterior do edificio «o sombreirazo ó profesor» e deixando para o interior, a entrada dos alumnos na aula. A partir de entón sobreveu a duplicidade de imaxe e nas fotografías que fai Ksado para as orlas, os estudiantes adoitan aparecer fotografados nas escaleiras de entrada ó edificio e falando animadamente no claustro. Nin máis nin menos que como o debuxo de «Compostela».

Estudiantes de Filosofía e Letras na fachada da Universidade.

En canto á fauna catedralicia contaba co precedente, para o caso dos cóengos, da escultura humorística Cabaleiros Negros realizada por Asorey. Aquí aparecen representados, ataviados co traxe coral, no centro do debuxo (é dicir: no lugar principal como corresponde ó seu cargo e é que neste debuxo quizais mellor que en ningún outro encontrámo-la xerarquización social á que xa me referín anteriormente⁴⁶) no momento de acende-lo último cigarro antes de se dirixir ó coro. Nin don Jesús Precedo nin don Ángel Rodríguez González⁴⁷ foron quen de identificar a ningún⁴⁸, polo que unha vez máis parece claro que «Compostela» retrataba tipos, máis que individuos. No extremo esquerdo do debuxo, represéntanse os nenos de coro, coa súa sotana e bonete vermellos e roquete branco, acompañados polo seu monitor ou preceptor que podía ser un seminarista ordenado ou un sacerdote beneficiado da Catedral. Detrás un sochantre (un dos «trompas» que conformaban o conxunto das chirimías) fala animadamente cun dos   —102→   gardiáns da Catedral que porta as chaves. No outro extremo o diálogo é entre un sacerdote beneficiado (non viste traxe coral como os cóengos e a borla do seu bonete é negra e non verde coma a daqueles) e o pincerna, que ademais de vestirse con damasco e tisú e de cubrirse con perruca de rizos, porta un sombreiro de tella e a pértega coa que chama ó público, durante a procesión coral, a gardar compostura e silencio.

Pero a sociedade compostelá non estaba formada só por universitarios e catedralinos, senón por moitos máis estamentos. «Compostela» representa no debuxo que titula Limpeza pública, ó que gozaba da consideración social máis baixa, que non era outro có que formaban os varredores.

Anque o de varredor era un oficio desprestixiado, a limpeza e hixiene das rúas constituía, pola contra, un síntoma inequívoco do desenvolvemento e progreso dunha cidade. De aí que xa 1873 o Concello compostelán creara un servicio público de limpeza, servicio que pasou por diversos avatares, mesmo o da súa privatización en 1908, e a súa posterior volta á esfera pública, en 1918⁴⁹.

Ata a República, o punto máximo da modernización do servicio constituíuno en 1930, a adquisición por 10.000 pesetas, dun Ford T, acondicionado para tal fin con «la carrocería de limpieza completamente cerrada... dos puertas cerradizas sobre carriles para abrir a uno y otro lado según convenga. Cabina de madera de haya forma americana, con dos puertas, asientos y respaldo guarnecidos en semi-cuero, parabrisas articulado en una sola pieza», que substituíu ós antigos carros do lixo tirados por cabalos. Este coche que levaba a matrícula C-6074 é o que pode   —103→   verse cortado á esquerda do debuxo, acompañado por unha patrulla formada por tres peóns equipados coas súas ferramentas: pala, vasoira de «xesta», escoba con desatascador e caldeiro.

O garda que aparece en segundo termo lémbrano-los servicios prestados habitualmente pola garda municipal para a boa conservación da limpeza e hixiene da cidade multando, como recolle a prensa do momento: os propietarios das casas con desaugadoiros e canos en mal estado, os que botaban auga sucia pola ventá, os que facían augas menores en lugares inapropiados e os que tiñan animais domésticos abandonados na vía pública. Obsérvese neste senso o can, no extremo dereito cheirando unha deposición.

Só nunha ocasión «Compostela» individualiza nunha persoa a un tipo, o dos ganchos, e faino no debuxo que titula Sancho recomendando un médico a un gancho. Este Sancho era en realidade un maleteiro que ó ver á baixada de autobús unha parella de campesiños, el con aspecto enfermizo e ela só co cesto da comida na man (síntoma inequívoco do que viñan facer á cidade), diríxese a eles para recomendarlles un médico, do mesmo xeito que tamén se recomendaban as pensións ou os hoteis.

O problema principal presentábaselles ós ganchos cando o enfermo viña decidido a ir a un médico determinado, distinto ó que para el actuaba de gancho. A picaresca daquela era variada, para torce-la vontade do enfermo. Para establecer contacto co enfermo o gancho preguntaralle a que médico ía. Se este lle respondía que ó doutor tal. O gancho sentenciaba: «Élle moi bo médico» e ofrecíase a acompañalo, para lle facilita-las cousas. Ó chegar ó portal da casa do médico elixido polo enfermo, o gancho   —104→   dicíalle a este que esperara un momento alí, que ía ver se conseguía metelo, co que el subía só ata o piso da consulta. Ó cabo dun momento baixaba dicindo que o médico non estaba na cidade, levando deste xeito o enfermo ó médico para o que actuaba de gancho.

Anque posterior ó debuxo, era, neste senso, moi difundida pola cidade a anécdota dun gancho ó que o enfermo lle dixo que ía á consulta do doutor Moreu. Ó chegar á casa da rúa do Hórreo na que este doutor consultaba, o gancho sinalando a placa do galeno, díxolle: «-Mire o que lle pon aquí: o doutor morreu», co que xa puido desvia-lo enfermo ó médico para o que traballaba.

Tres suxestións máis ofrecidas polo debuxo. Primeira: parece que o lugar representado é a rúa da Senra e concretamente a casa na que hoxe está o banco de BBVA. No interior do portal o que se ve é precisamente o garito do despacho de billetes. Segunda: datado en 1936, o debuxo está dando testemuño da precariedade da paz cidadá, xa que no seu lado dereito, xusto detrás do coche, represéntase a un garda de seguridade sostendo unha «tercerola» (mosquetón curto), o que era inusual a no ser en época de disturbios. Terceira: volven aparece-los nenos pedindo e o cura.

O tema dos vendedores que voceaban as súas mercancías polas rúas tiña un longo desenvolvemento na historia da arte e alcanzara gran difusión xa no século XVIII onde non había gran cidade que non tivese polo menos unha serie de gravados dedicados   —105→   a tal fin. É nesta tradición na que habemos de situa-los protagonistas dos debuxos que «Compostela» rotula como ¿Quen merca o leite?, ¿Quen merca lampreas? e Venda de piñas⁵⁰.

¿Quen merca o leite? (1936).

O tema das leiteiras (como o das augadoras⁵¹ portando a sella que podemos ver no debuxo da venda de lampreas) chama a atención dos artistas do rexionalismo (fotógrafos incluídos) sendo constantemente repetido. Neste sentido, ademais de numerosas fotografías cabe cita-los bosquexos de Eiroa que se atopan actualmente no Instituto Padre Sarmiento e no Concello reproducido despois por Fernando Blanco no monumento á Leiteira levantado no paseo da Ferradura. «Compostela» representa a súa leiteira levando, ademais do paraugas, o caldeiro do leite e un pequeno tanque que era a «medida». Ó seu lado un garda observa atentamente o labor dun varredor e detrás un churreiro ofrece, tamén a súa mercancía. Popularmente se lles achacou sempre ás leiteiras a súa facilidade para multiplica-la cantidade de leite engadíndolle auga ou outros productos, anque «naturais» menos hixiénicos, que pola contra si posuían unha densidade máis parecida á do soro lácteo. Por iso, como recollen as gacetas da época, eran frecuentes as análises para determina-la calidade do leite e tamén as multas por adulteración do producto. De aí a importancia que para tódolos composteláns tiña poder contar «cunha leiteira de   —106→   confianza». Xeralmente as leiteiras procedían da zona de Santiago sur, no arco que vai dende Marrozos a Figueiras, zona que sempre estivo máis desenvolvida cá a zona de Santiago norte.

Leiteiras no Cantón do Toural.

Coa primavera era tamén frecuente oír en Santiago a voz das vendedoras de lampreas ofrecendo a súa mercancía. Procedentes de Cesures e Padrón, as vendedoras adoitaban pararse a oferta-la súa mercancía diante da Farmacia do Cantón do Toural ou en tránsito da Calderería á Universidade. Fanáticos da lamprea (así como denostadores), hóuboos sempre en Santiago, pero ningún outro como o perruqueiro da rúa Nova, que ó oí-lo berro da vendedora, deixaba inmediatamente o labor que estaba a facer e o cliente empantanado, e saía á rúa a axusta-lo prezo da peza, que despois lle remetía á súa señora. Don Julio Tojo lémbrase como   —107→   seu pai, cando oía as primeiras vendedoras de lampreas, saía a lles comprar, para enviárllelas a súa nai a Touro.

As piñas eran imprescindibles para acende-lo lume nas cociñas «económicas» e, xa non digamos, cando á cheminea se lle daba por non tirar, o que poñía definitivamente dos nervios ás mulleres da casa. Anque se vendían na Praza da Leña⁵², os «piñeiros»⁵³ percorrían toda a cidade ofertando a súa mercancía traída principalmente dende Cacheiras ou Calo.

En Santiago cando se quería poñe-lo exemplo dunha persoa cursi, contábase a anécdota da irmá dun rector da Universidade que vivía na rúa do Hórreo, a cal se dirixía ó vendedor dende a súa galería dicíndolle:

-Hombre rústico, ¿cuánto quiere por los desperdicios monteriles que lleva sobre los lomos de su cuadrúpedo? -¿Que di señorita? -preguntaba el Piñeiro. Repetía la mujer: -¿Que cuánto quiere por los desperdicios monteriles que lleva sobre los lomos de su cuadrúpedo? Desesperado el vendedor, se dirigía al asno diciendo: -Arre burro, que se non fala en cristián non nos entendemos.

  —108→  

Dous acontecementos no Santiago de 1936 chamaron a atención a «Compostela» ata o punto de lles dedicar un debuxo. Un é unha manifestación de mulleres na praza do Obradoiro, que el rotula como Sen nome, datándoo o 30 de maio e outro a saída para Madrid de Os delegados do Estatuto, como o propio autor recolle no seu título.

Sin nombre (1936).

A manifestación de mulleres non ten nome, porque realmente, para moitas delas, non «tivo nome» o que lles fixo o alcalde, neste momento xa Ánxel Casal, que, para evitar de males maiores tras ter noticia que se estaba organizando unha contramanifestación, mandou disolvelas a mangueirazos⁵⁴. De feito esta manifestación «sen nome» quedaría totalmente esquecida para a historia, senón fose por este debuxo, pois ningún xornal do momento a recolleu, tal sería a vergonza que pasaran as señoras.

E digo as señoras porque a manifestación estivo organizada polas señoras ben de Santiago, anque as líderes que a idearon e prepararon, non se manifestaron nela. Segundo don Manuel Pereiro Miguens a manifestación era contra a política educativa do Goberno e don Isaac Díaz Pardo concretou que o motivo da manifestación foi a protesta contra a   —109→   retirada do cristo das aulas das escolas ordenada polo Goberno. Realmente no contexto de reforma da ensinanza que emprendera o Frente Popular, incluso con moitas vacilacións e cambios de ideas respecto do ritmo con que debía impoñerse a substitución da ensinanza impartida polos relixiosos⁵⁵, a retirada do cristo das escolas foi a gota que rebordou o vaso, para os que interpretaban as accións do goberno cunha clara aposta pola descatolización de España, agravada pola desafortunada manifestación de Azaña, ó día seguinte de gaña-las eleccións, de que España deixara de ser católica. Iso, no contexto da España do momento que xa sinalamos ó comenta-lo debuxo da Saída da comitiva da Ofrenda, para a maior parte do clero, así como para moitos dos seus fieis partidarios do antigo réxime, levaba irremediablemente ó ateísmo e a unha liberdade mal entendida que desembocaba indefectiblemente no libertinaxe.

Entrega do Estatuto nas Cortes.

Neste contexto do debate sobre a supresión da ensinanza relixiosa o aparentemente costumista debuxo en que «Compostela» recolle o paseo das nenas do Colexio da Ensinanza, ten un profundo   —110→   trasfondo político que explica claramente o por que do debuxo anterior. Ámbalas dúas pezas conforman unha parella que sen dúbida «Compostela» dirixía nun aceno intencionado ó seu mecenas o Dr. Puente Castro.

Os delegados do Estatuto (1936).

O outro debuxo, Os delegados do Estatuto, representa a saída para Madrid da Comisión que debía entregar, o 15 de xullo de 1936

al Excmo. Sr. Presidente del Congreso, el Proyecto de la Carta Regional, las certificaciones, resúmenes de los escrutinios celebrados en las Juntas provinciales del Censo Electoral y toda la demás documentación justificativa de que en la elaboración del proyecto se han seguido los requisitos que exige la Constitución en los apartados a) y b) del artículo 1256.

  —111→  

Na mesma acta se recolle que a Comisión estaría formada polos

Sres. Presidente y Vicepresidentes de las Diputaciones provinciales, Alcaldes de las capitales de Provincia, Tesorero y Secretario57.

«Compostela» unha vez máis non retrata os personaxes⁵⁸, senón un costume ou un suceso que acaparara o interese da sociedade galega e que de feito abría un futuro prometedor de liberdade para Galicia, como unha e outra vez repetían tódolos que puxera en marcha o proceso. Un proceso que tivera un longo camiño dende 1931, pois ó impulso dado pola convocatoria do Concello de Santiago e a Asemblea de Municipios no ano 1932, seguiron os atrancos postos polo Goberno republicano central ó longo de 1933 que atrasou o decreto necesario para a realización do plebiscito ata o 27 de maio. Iso levou a que o plebiscito, tralo cambio político habido en España despois das eleccións de 1933, se suspendese sine die. O triunfo do Frente Popular en 1936 puxo en marcha novamente o proceso, que alcanzaba, como recollía «Compostela» no seu debuxo, a recta final.