TURIAE MARMOR || NUPER EFFOSUM: || SIVE || DISSERTATIO || CRITICA || DE || VALENTINO SODALICIO || VERNARUM COLENTIUM || ISIDEM. || AUCTORE || AUGUSTINO SALESIO, || Sac. Theol. Doctore, Sacerdote Valentino, || Urbis, Regnique Historiographo. || VALENTIAE. || Apud Josephum Thomam Lucas, in platea || Comoediar. Ann. M.DCC.LX¹

[Pág. 2] Ceterum accusator fatetur... ut Pompejus in Hispaniam venerit... acerrimis illis proeliis, et maximis Sucronensi et DURIENSI interfuisse. (Cicero, pro L. Cornelio Balbo Gaditano.)

Inter laeva moenium et dextrum flumem TURIAM, quod Valentiam parvo intervallo praeterfluit... Proelium apud flumem DURIUM, et Dux hostium C. Herennius cum Urbe Valentia et Exercitu deleti, satis clara vobis sunt. (Sallustius in fracm. lib. ii et iii.)

Regio Aedetana amoeno praetendente se stagno ad Celtiberos recedens, Valentia COLONIA, III. M pass. a mari remota: flumem DURIAS. (Plin. Histor. lib. iii, cap. iii.) Eruditissimus Andreas Straneus in laboriosissimis Annotationibus ad Plinium apud celeberrimum Majansium, et in Bibliotheca Collegii Corporis Christi, ita scripsit: Durias, forte TVRIA. Decepit Librarium in eadem Hispania flumen Durias Lusitaniae.

Floribus, et roseis formosus TURIA ripis. (Claudian. de laud. Serenae.)

[Pág. 3] Excellentissimo Domino, D. Leopoldo Gregorio Marchioni in Squilacio, cet. Summi castrorum Ducis Vicario honorario; Catholici Hispaniarum Regis publicis Rationibus Praefecto, Ipsi a Secretis, intimisque Status Consiliis; Supremaeque Curiae Regiae Administro, cet. cet. Augustinus Salesius, Sac. Theolog. Doctor, et Sacerdos Valentinus, Urbis, Regnique Historiographus S. P. D.

Ignoro, Marchio Excellentissime, cur Dissertationes meas Criticas pro Venerabili Joanne Ribera, circa res omnium gravissi[Pág. 4]mas; de Hispaniae Valentinis praesertim Conciliis nondum editis; de Ducatu Valentino, cet. Roma doctissima magnopere extulerit, atque etiam Lutetia Parisiorum, alias, de nostri Regni Inscriptionibus ineditis², quas urgente Excellentissimo Cailucio hujus Regni summo Duce, non ita pridem extincto, diligenter confeceram; cum tamen paucissimi nostrum hoc disserendi genus, nempe criticam et eruditionem profiteantur, caeteris acerbe insultantibus. Vereor ne sit, propterea quod vetustatis perscrutationem vulgus non capiat, quaestuariis solis litteris (quae in pretio sunt) et propria secta contentum; aut quod utilitate et lucro studia metiens inanes putet artes (ut sunt eruditae) quae in hac Urbe proventu carent. Quod profecto maxime dolendum esset: nam Mariana vir insignis, qui tamen fuit Carpetaniae regionis, hoc tulit de gente nostra testimonium: Valentinis prae caeteris Hispaniae populis ingenium acre et vi[Pág. 5]vidum coelo datum agnoscimus. Sed quantum intersit Critices et antiquitatis studia fovere sat nosti, Excellentissime Marchio, cum quod in medio Latio tanti videris haec facta studia, uti Raphaelis Fabretti, Philippi a Turre, Muratorii aliorumque commentaria produnt, tum quod, te impellente, Cl. Antonius Franciscus Gorius, Basilicae Florentinae Praepositus et Lycei Florentinae Historiae Professor, aliique viri eruditissimi Herculani ruderibus, quae anno MDCCXLVIII apparuerunt, ex praescripto sapientissimi Regis nostri Caroli III tantum lucis et splendoris attulerint et complere pergant.

Iccirco, cum Isidis marmor effosum fuerit, quo die Rex noster invictus Hispaniam suam tenuit; illustratum a me, qui sine proventu, genio indulgens et publico muneri, severioribus litteris incumbo, hoc Commentarium, Marchio nobilissime et ornatissime, ad te mittere constitui hisce studiis addictum, qui cum Rege nostro, [Pág. 6] Potentissimo juxta ac Clementissimo, gaudia socians, iter in Hispaniam, cujus adventum gratulamur, una exequutus es. Exiguum hoc munus. Non diffiteor. Sed illud pulcherrimum et   —117→   humanissimum censendum est, quod Principes, prout Tu, acutissimi supra captum ingenii, qui summis generibus natus es, totque disciplinis excultus, munificentiam, non oblatae rei pretio et dignitate, sed offerentis affectu et facultate metiuntur. Nec vero par erat diutius te morari, qui animum adeo occupas in studiis publicis, quae Hispanici Imperii majestatem concernunt, ut jure possim Terentianum illud tibi aptare:

Accipe ergo, Marchio Excellentissime, hanc meae erga Te observatiae et gratulationis tesseram, facque tuo auspicio ut res publica et litteraria in optimum statum vertat; insignisque no[Pág. 7]stra Academia, dummodo Magni Ludovici Vives sui, qui Scholam componens disciplinas tradidit et causas corruptarum artium designavit; Critices praeceptis insistat, honore gloria et fulgore niteat.

Valentiae Edetanorum, VI Calend. Februar. anni MDCCLX.

—————

[Pág. 8] Gregorii Majansii, Generosi Valentini, censura ex delegatione Ordinarii Ecclesiastici.

Augustini Salesii, Doctoris Theologi, Urbis Valentiae Regnique Historici Dissertationem Criticam de Valentino Sodalicio Vernarum colentium Isidem, libenti animo legi. Argumentum est eximium; rerum varietas, et amoenitas, grata; eruditio, multiplex: uno verbo, opus, dignum, quod luce publica fruatur. Ita censeo Olivae, VII Cal. Februarias. Anni MDCCLX.

Greg. Majansius, Generosus Valentinus.

IHS. Imprim.

Dr. Albornoz, Vic. Gen.

—————

[Pág. 9] DISSERTATIO || CRITICA, || DE VALENTINO SODALICIO || VERNARUM COLENTIUM ISIDEM.

Ferdinando VI Borbonio, piissimo Hispaniarum Rege sublato, Carolus III Borbonius, frater, Neapolis et Siciliae Rex, hostium   —118→   domitor semper invictus, suffecto in ejus locum Ferdinando filio, ad obtinendum regnum, quod ei jure haereditario obtigerat, parata instructissima classe, Hispaniam cogitavit. Quo die Barcinonem appulit XVI Kal. Novembr. labentis jam anni MDCCLIX, Isis navigationibus praeposita quae, ut veteres, fabulantur, velificia primum invenit, rateque velificavit dum filium suum Harpocratem quaereret, Valentinos monere visa est (fas sit prae gaudio insanire) Regem nostrum Sapientem et Magnanimum inco[Pág. 10]lumem pervenisse. Namque ipso die, e formosi Turiae visceribus, immanis lapis ater, solidissimus is quidem, ex lapidicinis, ut ferunt, quae non procul Sagunto exstant, repertus est, longitudinis palmorum septem, altitudinis trium, cum lapicidae solitis ferramentis parva quaedam rudera ferme attrita, quae amnis, omnium amoenitatum parentis, fluenta et ripam intersunt, effoderent. Iuventum est marmor, quamvis non dubitem quin olim similis generis apud nos erutum, fere intra quartam pilam moenium, quibus flumen includitur, et quam invenias si ex cymba lapidea noviter exstructa per sinistrum cornu Urbem versus recta progrediaris. Nec merito suo fraudandus est Emmanuel Gomezius sacerdos Valentinus, sacrae Theologiae Doctor, vir doctus, qui lapidem erutum primus inspexit, requiescens, cum satis esset deambulatum; et per Ignatium Bellidum sacrae Theologiae Doctorem, sodalem me admonuit. Insignis ergo inscriptio, Idibus Novembr. seu postridie, a me accurate transcripta, haec est:

Inscriptio quidem lepidissima est; veramque servat orthographiam, quae nisi excipias Ianum Gruterum Bibliothecae Palatinae Praefectum (Ins[Pág. 11]cript. pag. 35. n. 5, pag. 111. n. 10, pag. 624. num. 8), et unum aut alterum, fere omnes Auctores hucusque latuit. Est etiam perfectissima, si sensum et grammaticam spectes; et Sodalicium colentes venustus est atque elegantissimus per syllepsim loquendi modus. Exempla, hinc inde congesta, viri sapientissimi, Brocensis, Sciopius et Vossius prodiderunt.

Quam effuse animus meus exultaverit novo hoc vetustatis thesauro, vix exprimere possum. Illud scio, incitatum me antiquitatis amore, et nescio qua perfusum dulcedine, incredibili diligentia ad domum perrexisse Illustris Viri Joannis Rato, Canonici Valentini, Archidiaconi Saguntini et hujus regni Cancellarii, qui fabricae murorum et cloacarum praefectus erat. Huic igitur, cujus propterea intererat, et scripto et verbis rem omnem aperui, simulque obsecravi, ut diguaretur projectum marmor, fatuis quibuscumque objectum, inde extrahere et in tuto locare, ne tantum antiquitatis lumen upupae ictibus, quibus jam duas litteras corraserant et ultimam expunxerant, perpetua oblivione deperiret. Nam marmor, frustratim disectum, redolabant barbari, ne hilo quidem pendentes, capsellis illis incrustandis, quae incorrupte servant herbae pulverem, qui a Tabaci insula usurpat nomen, quique cerebrum roborat per meatus narium illatus. Simul spopondi ei explicare Inscriptio[Pág. 12]nis mysteria. Annuit vir prudens et antiquitatis amantissimus. Eamque conclusit in villam Seminarii Valentini Societatis Jesu, in quo clari tirones et ex Senatus consulto juventus a sacri hujus Instituti homnibus et litteris et moribus instruuntur. Atque ita, mea curatione, inscriptio Isidis iisdem Idibus Novembris, inumbrante vespera, de stultorum feriis triumphavit, nec procul a fluminis moenibus constituta.

Nunc jam, quo fides firmior sit, servare promissa debeo, atque studio parendi clarissimo illi Viro, tantae antiquitatis conservatori, in medium proferam quicquid ad illustrandam Inscriptionem ad miraculum celeberrimam pertinere mihi videtur. Profecto in ea sum sententia Turiae, deliciarum beatissimae urbis nostrae parenti, tantum gloriae accesisse ob Isidis inscriptionem, quantum dignitatis, ob Sertorii pugnam acerrimam adversus Metellum et Pompejum; et celebritatis, ob mentionem quam ejus habuerunt Cicero, Sallustius, Plutarchus, Plinius, Claudianus. Jam quae ad rem attingunt.

Isidis igitur simulacrum muliebre est, bubulis praeditum cornibus, quemadmodum Io Graeci describunt. Est autem Isis quae graeca lingua dicitur Dhmh/thr, id est, Ceres. Apollinem et Dianam ajunt Aegyptii, Dionysi et Isidis filios esse; et Apollo aegyp[Pág. 13]tiace Orus dicitur, Ceres autem Isis, Diana vero Bubastis.In urbe   —120→   Busiri maximum erat templum Isidis, ipsa in medio Deltae Acgypti sita, quemadmodum supponit Herodotus (lib. 2. Euterp.); qui insuper addit, Cyrenaeas foeminas Isidi, quae erat in Aegypto, jejunia et dies festos sua tempestate studiose egisse (lib. IV, Melpom.)

In Bibliotheca sua historica, uberius rem nostram Diodorus Siculus declaravit, cum scribit, vetustissimos in Aegypto mortales mundum supra se contemplatos, et non sine stupore demiratos universi naturam, duos esse deos existimasse aeternos et primos, Solem quippe et Lunam, quorum istum Osiridem, hanc Isidem appellarint; quorum Eumolpus in Bacchicis carminibus meminit:

Isidem vero interpretatum fuisse antiquam, quod nomen ab aeterna et antiqua generatione est ei impositum. Cornuaque ei addunt, quia talis lunae aspectus est quando, falcis imagine, crescit et decrescit, et quia bovem apud Aegyptios consecratam habet. Hos itaque deos mundum universum gubernare statuunt, nutrientes et augentes omnia (utpote Isis terra) tripartitis anni temporibus, vere aestate autumno. Ideoque totum naturae corpus sole, qui spiritus est et ignis, lunaque, quae humor est et (terra) siccitas, consummari. Insuper Osi[Pág. 14]ridem Bacchum significare, interdum Serapin (apud Phoenices sive Chananaeos est Baal); Isidem quam proxime Cererem. Epigraphem Isidis columellae sacris litteris insculptam Nysae Arabiae oppido, ad quam plerique hujusce deae sepulchrum transtulerunt, jam subjicio³: «Ego Isis sum regina hujus regionis, a Mercurio erudita. Quae, lege per me sancita sunt nemo solvere potest. Ego Saturni, novissimi dei, filia sum natu maxima. Ego sum Osidiris regis uxor et soror. Ego sum illa quae prima fruges mortalibus reperit. Ego regis Hori mater sum. Ego sum quae in Canis sidere exoritur. Mihi Bubastis urbs aedificata. Vale, gaude, Aegypte, mea nutrix». (Diodorus, L. I cap. XI. XXIV. XXVII.) Primo et ultimo Inscriptionis   —121→   hujus verborum ambitui respondit sic canens Papinius Statius (Sylvar. 1. 3. v. 102):

Isis eadem ita loquitur apud Apulejum (Metamorph. lib. II): «Ego sum rerum natura parens, elementorum omnium domina, saeculorum progenies initialis, summa numinum, regina Manium, prima Coelitum deorum dearumque, facies uniformis, quae coeli luminosa culmina, maris salubria flamina, inferum deplorata silentia nutibus [Pág. 15] meis dispenso. Cujus numen unicum multiforme specie, ritu vario, nomine multijugo totus veneratur orbis. Inde primigenii Phryges Pessinunticam nominant deûm Matrem, hinc authoctones Attici Caecropejam Minervam, illinc fluctuantes Cyprii Paphiam Venerem, Cretes sagittiferi Dictynnam Dianam, Siculi trilingues Stygiam Proserpinam, Eleusini Vetustam deam Cererem, Junonem alii, alii Bellonam, alii Hecaten, Rhamnusiam alii; et qui nascenti diei Solis inchoantibus illustrantur radiis, Aethiopes Ariique priscaque doctrina pollentes Aegyptii, caeremoniis me propriis percolentes, appellant vero nomine reginam Isidem».

Omitto quae Plutarchus attulit in suo de Iside et Osiride, cum perspicua sint et clara omnibus. At non est praetermittendus M. Terentius Varro, eam ajens quae in Aegypto Isis apud Phoenicas vocari Astarthe (de ling. lat. l. IV). Et profecto Lucianus in dea Syria et Herodianus in Heliogabalo (lib. V.) Asthartem, Lunam existimarunt: cujus figuram Sanchoniaton deduxit, sic apud Eusebium expressit: Imposuit autem Astarthe capiti suo regale insigne, tauri caput. (Praepar. Evang. l. I, cap. VI et VII). Eamdem Astarthem capite bovino una et cornuto super indutam, tamquam regium insigne, cornua lunae exhibentem descripsit Porphyrius: quo pariter capitis ornamento decoratam vidimus deam Isidem apud [Pág. 16] Herodotum. Astarthem igitur, plurali numero Astaroth, deam Sidoniorum coluit, et infatuatus adoravit rex Salomon (3. Reg. II, v. 5, 33; et 4. Reg. 23, v. 13). Rursumque, ut divinae Scripturae profitentur, Judaei, omnipotenti Numini plerumque facti abominabiles, servientes Baalim et Astaroth. Carent illi peculiari nomine ad deam significandam; cum vero Isis pingatur   —122→   capite vel cornibus bovinis, pronum est judicare, Vituli aurei occultatam nomine Hebraeos, annuente Aarone, Isidem adorasse (Exod. cap. 32). De dea ista, ubi de diis quae sunt in Aegypto, tractavit Leo (scribit Clemens Alexandrinus), dicitque Isidem a Graecis vocari Cererem, quae fuit tempore Lyncei, undecima generatione post Mosen. (Stromatum lib. I, c. X, num. 30.)

Ciceronis aetate, ut reor, nondum Isidis cultus Romam illatus fuerat: cum ita, quin tamen Isidem nominaverit, depinxerit (De, natur. deor. 1. 2), quae eadem profecto sunt, Lunam Cereremque: «Multaque ab ea (Luna) manant et fluunt, quibus et animantes alantur, augescantque et pubescant, maturitatemque assequantur quae oriuntur a terra. Maxime vero sunt admirabiles motus earum quinque stellarum, quae falso vocantur errantes; nihil enim errat, quod in omni aeternitate conservat progressus et regressus». Pergit disserere de sideribus ac multitudine [Pág. 17] nec cesantium deorum, et subjungit: «Multae autem aliae naturae deorum ex magnis beneficiis eorum non sine causa et a Graeciae sapientibus et a majoribus nostris constitutae nominataeque sunt. Quidquid magnam utilitatem generi efferret humano, id non sine divina bonitate erga homines fieri arbitrabantur. Itaque tum illud quod erat a deo natum nomine ipsius dei nuncupabant: ut cum fruges Cererem appellamus, vinum autem Liberum; ex quo illud Terentii

Suspicor Isidem a Cicerone praetermissam quod aetate sua, anno Urbis conditae DCXCV, L. Calpurnio Pisone et A. Gabinio consulibus, curia deorum una cum Serapide et Harpocrate cum suo Cynocephalo pulsa fuerit et prohibita Capitolio inferri, ut loquitur Tertullianus (Apolog. advers. Gentes, cap. VI). Sic igitur ubi dii selecti alte insederant, peregrini rejecti et explosi. Quod autem illi coeperunt aris dictorum deorum eversis, perfectum videur anno Urbis conditae DCCIII, consulibus L. Aemilio Paulo et C. Claudio Marcello, ipso vivente Cicerone. «L. Aemilius Paulus consul, inquit Valerius Maximus, cum Senatus Isidis et Serapis fana diruenda censuisset, eaque nemo opificum attinere   —123→   auderet, posita praetexta securim arripuit, templique ejus foribus inflixit». (L. I de Peregr. Relig. rejecta, cap. 3.)

Sed et Augusti temporibus Isis Romae [Pág. 18] restituta est. Sacra ejus observabantur decem continuis diebus, continentia rite servata, capitis dolores foeminis fingentibus si viri urgerent. Iccirco Ovidius conquestus est, sic canens de Amica: (Amor. l. I, Eleg. VIII.)

Eadem solemnitatem, ad Cynthiam scribens, maledictis proscindit Propertius (lib. II).

Tiberio postea imperante, cum Romae in sacris Isidis in illustri Paulina, deae hujus cultui vehementer addicta, summa turpitudo deprehensa esset, sacrifici in crucem acti sunt; dirutoque templo statua Isidis, Principis jussu, in Tiberim mersa est, uti narrat Josephus. (Antiq. Judaic. lib. XVIII, cap. IV.) Sicque, externas cerimonias, Aegyptios ritus Tiberius compescuit, coactis qui superstitione ea tenebantur religiosas vestes cum instrumento omni comburere, ut scribit Suetonius (in Tiberio, cap. XXXVI).

Nihilominus sacra haec eadem restaurata jam erant Neronis tempore, cum ea ita expresserit Lucanus (lib. VIII) de Aegypto loquens, Pompejique fata plangens:

Otho quoque imperator sacra haec Isidis saepe in lintea religiosaque veste propalam celebrabat, testante in ejus vita Suetonio. Atque ita adeo cultus ejus dilatatus est, ut Vespasiani aetate Harpocratem statuasque Aegyptiorum numinum in digitis viri quoque portare incoeperint, ut Plinius loquitur; (Histor. natur. l. XXX.) et Domitianus latere non erubuerit Isiaci celatus habitu dum in Capitolium irrumperent Vitelliani. (Sueton. in Domit.   —124→   C. I.) Commodus etiam Antoninus sacra Isidis coluit, ut et caput raderet et Anubim portaret, uti Aelius Lampridius litteris consignavit. Sed et Antoninus Caracalla sacra Isidis Romam deportavit et templa ubique magnifice eidem deae fecit, ut prodit Spartianus; non tamen quod celebritatem primus invexerit, sed quod eidem plura addiderit. Tertulliani demum aetate, Libero, Serapidi, Isidi, Harpocrati silentii numini, cum suo Cynocephalo canini capitis deo, qui ipse erat latrator Anubis, Romani summam contulerant majestatem. (Apologet. cap. VI.)

Quibus tamen temporibus Isis coepta fuerit apud Hispanos adorari; sicuti vix dicere ausim, ita credo cum Romanorum armis victricibus, [Pag. 20] potissimum Augusti temporibus, post omnino receptas Hispanias cultum Romae restitutum per Imperii provincias coepisse propagari. Id nos ex Gallia, Hispaniae contermina provincia didicimus; quae, cum Julii Caesaris aetate deos coleret Mercurium, Apollinem, Martem, Jovem et Minervam, ut ipsemet retulit de Bello gallico; (lib. VI, cap. XVII.) non multo post, si Morello Gallo fides sit adhibenda, quod tamen suspicor, Isidem induxit. Quare ergo iisdem temporibus Isidis cultum non jam apud nostrates inductum? Praesertim, cum nostrae Inscriptionis laconismus, qui verbis paucissimis plura complectitur, necnon vetustissimi ejusdem litterarum apices referant Augusti aetatem.

Suadent quoque veteres Inscriptiones. In urbe Tarraconensi, quae a C. Caesare Colonia videtur deducta, quae nummos AVGUSTO DEO consecravit, quaeque, Melae aetate, urbs erat in Hispaniae Mediterraneis oris maritimarum opulentissima, hanc⁴ sacravit Clodia Osiana:

ISIDI AVG
S A C R V M
IN HONOREM
ET MEMORIAM
IVLIAE SABINAE
CLOD · OSIANA
M A T E R

Basim statuae Isidis puerperae, seu Io, post[Pág. 21]quam Epaphum peperit quam Hispali accurate diligenterque delineandam curaverat celeberrimus Emmanuel Martinus, Alonensis Decanus, misit hic Cl. Vir ad Bernardum Mont-fauconium, una cum inscriptione Isidis lepidissima. In illa habemus Anubidis hinc simulacrum novo gestamine, nempe clava, atque ibidem illam poluqru/llhton. Inde vero, sive Osiridem, sive numen aliud Niloticum cum subjecto Apide. Basis haec tamen cum inscriptione⁵ Acci olim advecta fuit. Ecce initium:

ISIDI VEI
IVSSV · DEI · NE
FABIA · L · F · FABIANA · AVIA
IN HONOREM AVTIAE NEPTIS
PIISSIMAE EXARG · P · CXIIS
etc.

Aliam quidem, nec minus insignem⁶, eidem deae Accitani sacrarunt, quam inventam in agro Accitano, sic damus ab erudito Thoma Legionensi, Jesuitarum sodali transcriptam.

LIVIA CHALCEDONICA
ISIDI DEAE D ·
H · S · E
ORNATA VT POTVIT
IN COLLO H MONILE
GEMMEVM · IN DIGITIS
SMARAGD · XX · DEXTR

[Pág. 22] Quin tamen praetereamus Isidis quoque cultum apud Bracarenses in Lusitania⁷ juxta Gruterianam inscriptionem (Inscrip. pag. 83, num. 7) invaluisse.

Hisce ergo temporibus putaverim a Romanis deae Isidis cultum Valentiam illatum; antea vero apud Hispanos cultam minime crediderim, quantumvis contra sentiat Henricus Floretius. Namque numismata municipiorum et coloniarum, Acinipo, Asido, Ambae, Bailo, Caurae, Cartejae, Carbulae, Gades, Ilipae, Itucci, Obulco, Orippo, Romulae, Saetabis, Uliae, Urso, insigne licet Lunae praetulerint, antequam Romani (quod falsum arbitror) Hispania potirentur; idem signum observamus in Saguntinis, in quibus non Isidem, sed Dianam dumtaxat denotari, deducas ex Plinio, ita scribente: «In Hispania Sagunti ajunt templum Dianae a Zacyntho advectae cum conditoribus, annis ducentis ante excidium Trojae, ut auctor est Bocchus; infraque oppidum ipsum id haberi. Cui pepercit religione inductus Annibal, juniperi trabibus etiam nunc durantibus (lib. XVI, cap. XL). Templi hujus, infra oppidum, sacrarii pavimentum musaico opere insigne, effosum est mense Majo ann. MDCCXLV, et a me explanatum oculato teste: Regi nostro potentissimo Philippo V explanatio tradita fuit, quamvis honores alius⁸ tulerit. Favent quae Scholani aeta[Pág. 23]te inscriptiones Dianae supererant; nunc una tantum⁹, quam cum litteris lepidissimis Baroni Schombergio misit Clar. Gregorius Majans, omnium disciplinarum, peritissimus, Musarum et Hispanorum gloria (lib. III, Epistol. XXV, pag. 148). Praeterea observatur in Caesarum monetis, Marciae Otaciliae, Salominae et Severinae Augustarum ejusdem Lunae insigne, quin Isidem unquam referant; quod jure a Floretio non erat praetermittendum.

Atque haec de Iside pro illustranda nostra Inscriptione, caeteris, ut reor, Hispaniae antiquiore; ex qua novimus, quin aliud supersit monumentum, hanc deam a Valentinis, Romanae superstitionis temporibus, cultam fuisse.

At quo demum ritu? Explicare jam conor ut tandem quid a vernis praestaretur palam fiat.

Aegyptii hanc deam, ut ante praediximus, summa veneratione coluerunt, eique maximum festum celebrabant. Ritus hujusmodi. Postea quam jejunaverant pridie diei festi, atque obdormierant, bovem immolabant eumque corio exuebant et alvo tota vacuabant. Intestina intra ventrem adipemque linquentes, crura truncabant et extremos lumbos armosque ac cervicem. His actis, reliquum bovis corpus stipabant panibus puris, et melle, et uva passa, et ficis, et thure, et myrrha aliisque odoribus. Ubi haec infarserunt, adolebant, multum vini [Pág. 24] oleique infundentes; jejuni tamen priusquam sacrificarent. Dum ardebat sacrificium, verberabantur omnes, cuncti et cunctae, multa sane hominum millia; post, dapes ex sacrificii reliquiis proponebantur. Boves quidem mares, eosdemque mundos, ac vitulos inmolabant Aegyptii; at foeminas immolare non licebat, utpote Isidi consecratas; cujus simulacrum muliebre, bubulis cornibus praeditum, eratque cornuta vacca. (Herodot. testis, lib. I, Euterp.) Alia insuper solemitate hanc deam distinxerunt ob fruges ab ea inventas. Namque pro testimonio inventarum frugum, messis tempore oblatis spicarum primitiis, incolae juxta manipulos plangebant, Isidemque invocabant sistris, reor, jubentibus luctus. In pompa, tritici et hordei vascula circumferebant ad primitus deae industria repertorum memoriam (Diodor. Sicul. Biblioth. l. I, cap. XIII); et ob medicinam ferme ab eadem inventam totius orbis fama celebrabatur. (Ibid. cap. XV.) Ex Orphei et Pythagorae disciplina, qui lanea omnia in rebus divinis ut impura et prophana damnabant, Isiaci sacrificuli lineo habitu induebantur; atque sic Domitianus, Tacito scribente, scrutantibus latuit. Sed et Juvenalis (Satyr. VI) Isiacorum gregem linigerum pariter, et ab amictu, et quod caput raderent, calvum vocat:

Decem quippe diebus sacra nocturna in templo Isidis mulieres peragebant, quin eo liceret viris accedere. Haec causa, quam praediximus, querelarum Ovidii et Propertii, et poenitudinis   —128→   quam significant Lucanus et Juvenalis. Certus insuper quo Isidis navigium celebrabatur¹⁰; quod, Apulejo teste¹¹, sacerdotes sacrificabant; quae res docet non tranasse illam sed navigasse (Lacntant. de falsa relig. lib. I), quod etiam admonuit Cornelius Tacitus de Germanis sic disserens: «Pars Suevorum et Isidi sacrificant. Unde et causa et origo peregrino sacro parum comperi; nisi quod signum ipsum, in modum liburnae figuratum, docet advectam religionem». Ideo praeesse navigationibus putabatur, et cursus in mari dirigere. Sic enim, Luciano referente, Jovis ad Mercurium: «Ipsam vero Iun per mare in Aegyptum ducito, et facito Isin; ac deinceps sit illis hominibus numen. Inducat ipsa Nilum, ventos immittat et navigantes servet». De hoc praeterea festo Apulejus (lib. XI). Circa quod adeundus est magnus meus et immortalitate [Pág. 26] dignissimus Ludovicus Vives. (Comment. l. XVIII de Civit. Dei, cap. III.) In sacris tamen Isidis reconditis et arcanis venerandis multa erant turpissima, exsecranda, flagitiorum et scelerum plena, quae ad inferna quoque, id est, Erebi arcana, sacra spectabant. Multa impiissima patrabant; mox carmina fundebant contra deos ipsos, adversus quos sacerdotes violentis minis utebantur, veluli: Ni vos ita feceritis, aut contra, coelos confringam; vel oculta Isidis patefaciam; vel arcanum in abysso reconditum divulgabo; aut sistam navim quamdam apud Aegyptios sacram, etc. Quae omnia refert Porphyrius ad Anabonem sacerdotem, quem in Civitate Dei beatus Augustinus transcripsit (lib. X, cap. XI).

An vernae arcanis illis sacris interessent? Obscurum est ex Horatio, qui postquam de puero verna, loquutus ante fuerat, sic postea sermon. 1. 2. satyr. VI. quamdam describit coenam:

Quod alii quidem luxuriose, alii pro adulatorie exponunt, quibus vivendi ars haec est. Sed tamen de vernae significatione, dubitationem non habet, in eam plerosque adduxit, ut Persius ait

Servi itaque, domi nati, [Pág. 27] vernae et vernaculi dicebantur; et procaciores plerumque erant, quia scilicet ipsis plus quam aliis indulgebatur. Plerisque tamen servi sunt domi nati ex ancilla nostra aut servo. At ego rem istam medullitus perceperam, dum juvenis Sacrae Scientiae laurea in Academia hac nostra donandus essem. Tum enim Cl. Felix Gaston, acerrimi judicii vir, sacraeque Theologiae Doctor, Professor et Censor, concessit mihi praestantis doctrinae a se elaboratum opus in Eu)agge/lia, venustissimum id quidem, prout ejus omnia. Inquirens autem, quinam ad circumcisionem servi tenerentur, sic praefatur: «Atque imprimis supponendum moneo servos alios fuisse vernaculos, qui nempe domi nascebantur ex servis; alios empticios, qui scilicet pretio empti vel in bello capti erant; alios mercenarios, qui tametsi liberi, tamen ex mercede accepta in Abrahae domo serviebant. Haec est, ut reor, penitissima vernae et vernaculi nomenclatura, quam postea praeceptorem sequutus excepit vir insignis Paschasius Sala, Praepositus Valentinus, Sacrarum Litterarum Interpres, meusque in hac scientia Institutor. Praecipuis quoque sacris Isidis praecedebat sacer apparatus, tanta schematum diversitate et ridiculis commentis instructus, quemadmodum describit Apulejus (l. XI): «Pompae magnae; [Pág. 28] anteludia votivis cujusque studiis exornata; facibus multi purpuraque ludebant; alii barbitio hircino philosophum, plerique militem, venatorem, foeminam incessu perfluo, aucupem mentiebantur, etc». Jam vero, an ista a vernis, praestarentur? Anceps profecto res atque ambigua. Putarat quispiam a vernis, cum pro scurris eos usurpaverint Thomas Farnabius, Vincentius Collessus et Jacobus Facciolatus, qui omnes Martialis illud in Caecilium: (Epigr. lib. I. Epigr. XLI.)

sumpserunt pro scurra impudenti et procaci. Et fortassis non abnuit Martialis ipse, (Epigr. l. X. ep. III.) ad Priscum:

Atque etiam Seneca, dum ita scribit de cliente puero: «apud proximum circulatorem resedit, et dum vagus atque erro vernaculis congregatur et ludit». (De Benefic. l. VI. C. XI.) Scenica haec erant, et Cereri, quae ipsa est Isis, et Libero dicata; in quibus non minor furor, turpitudo prolixior, cum mimus exponebat adulteria, etc. (Minuc. in Octavio.) Propterea sic gentes Tertullianus carpebat: «Dispicite Lentulorum et Hostiliorum venustates, utrum mimos an deos vestros in jocis et strophis ri[Pág 29]deatis moechum Anubin. Ita nihil est nobis dictu visu auditu cum insania circi, impudentia theatri, etc.». (Apologet. cap. XV.) Post solemnia sacrificia, spectacula et ludos edere, choreas agere et convivia celebrare mos fuit Isiacorum; quibus Hebraei imitati, diutinae Moysis absentiae pertaesi, idem in deserto fecerunt. (Exod. XXXII, 6.) Profecto olim servos vernas ad contumeliosas argutias erudiebant. Unde Seneca: «Cogita filiorum nos modestia delectari, vernularum licentia; illos disciplina tristiori contineri, horum ali audaciam. (De Provid. cap. I.) Idem philosophus sic proprius de vernis seu mancipiis: «Eadem causa est cur nos mancipiorum nostrorum urbanitas in Domino contumeliosa delectet; quorum audacia, ita demum sibi in convivas jus facit, si coepit a Domino. Ut quisque contemtissimus et ut maxime ludibrio est, ita solutissimae linguae est. Pueros quidem in hoc mercantur procaces, et eorum impudentiam acuunt, et sub magistro habent qui probra meditate effundant; nec has contumelias vocamus sed argutias». (libr. de Constant. Sap. cap. XI.) Videtur igitur in sacris Isidis vernas seu scurras lusisse, quod apud Virgilium (Eclog. VI) est choreas ducere, et (Eclog. I.) instrumenta pulsare; quamvis Tertullianus (lib. de jejun.) ludere de impuritatibus exponat. Si namque mancipia instituebantur, quare non in [Pág. 30] sodaliciis? De iisdem sic idem Seneca: «Transeo puerorum infelicium greges, quos post transacta convivia aliae cubiculi contumeliae expectant». (Epist. XCV.) Quae forte conveniunt cum reconditis Isidis   —131→   arcanis quibus Dea colebatur:omniaque hucusque deducta Martiali cohaerent, quemadmodum eum memorati viri intellexerunt.

At vernas non fuisse scurras omnino putamus; nec enim id lapides silerent, cum tamen nihil adferant. Inscriptio Coloniae Patriciae¹² hic sistitur:

D · M · S
M · L V C R E T I V S
V E R N A
P A T R I C I E N S ·
ANN · LV ·
PIVS · IN · SVOS ·
H · S · E ·
SIT · T · T · LEVIS ·

Neque viri illi ornatissimi aberrassent, si super Martialis epigramma Domitium Calderinum consuluissent, optimum illum Martialis interpretem.

Igitur quodnam fuerit Vernarum nunus Sodalicii Valentini, post sacrificulorum choreas inferius expendam.

In pompis ergo Isidis, choreas duxisse sacrificos prorsus compertum est. Theletusa Ovidiana, sic loquitur ad deae aram provoluta. (IX. Metamorph.)

Unde Martialis quoque:

Et Paninius Statius, Silvar. l. III. V. 103:

Aera vocat ad Deliam Tibullus, quae in castro Isidis fuerat:

Incedendi ordinem colligas ex ejusdem Ovidianae Theletusae, somnii imagine:

Quid omnia isthaec significent habes in Plutarcho, de Iside et Osiride; et, ut reor, Exod. XXII. Stultum vulgus, cum luminis defectum Luna pateretur, laborare arbitrabatur; utque laboribus ejus, consuleret, nocte sub dio aeneis ac ferreis vasis strepitum maximum edebant ne [Pág. 32] ea, veneficorum carmina audiret, quibus pati decebant. (Plin. Hist. variis loc.)

Jam a sacrificulorum choreis ad vernarum munus.

Messium tempore, a priscis aetatibus pro optatis benedictionibus coloni grates referebant Baccho et Isidi, fruges lustrantes et agros, descensum illis precantes, ut ex prioris numinis cornibus uva penderet, Ceresque spicis tempora cingeret. Luce tunc sacra, humus et arator requiem capiebant; opus cessabat; jugis vincla solvebant, et ad praesepia plena stabant boves capite coronato. Turba gaudio suffussa cernebat quemadmodum sacer agnus pergebat ad fulgentes aras sacrificio offerendus. Purgabant agros, purgabant agrestes; procabanturque deos ut mala suis limitibus pellerent, neve seges arvis fallacibus messem eluderet, neu agna tardior timeret celeres lupos. Tunc nitidus rusticus, jam confisus, plenis agris ingerebat ardenti foco grandia ligna; unaque turba vernarum, saturo colono bona signa ludebat, exque virgis arte compactis casas extruebat; quemadmodum iisdem fere verbis refert   —133→   Tibullus (lib. II. Eleg. I.) cujus habeo editionem insignis Vincentii Marinerii nostri manu notatam anno MDXCIV:

Itaque priscis hisce ritibus inserviendis ludendi bona signa vernae forte in sodaliciis instituebantur, Isidem ita colentes; quod etiam Martialis expressit, loquens de villa Faustini, lib. III. Epigr. LVIII.

Pressius. Isis est Ceres. Coloni Valentini aratro terram subigebant fissione glebarum; et ad sementem praeparabant, adhibita servorum, praesertim tamen vernarum (qui servi profecto erant infimae sortis) nec parva manu; non ergo mirum si vernae, agricolae, Isidi reverentiam deferrent in ipsa florentissima Turiae crepidine; quae ipsa erat dea, si fidem Apollodoro adhibemus, quae cum Sole, seu Libero Patre, fertilitatibus glebae et maturandis frugibus vel nocturno temperamento vel diurno calore moderabantur, ut Macrobius loquitur. (Saturnal. lib. I. C. XX.) Inde Turia formosus floribus et roseis ripis, ut Claudianus cecinit, nempe glebae vel terrae fertilitatibus. Qui tandem in Honorii panegyr., sic de Iside.

Quid tamdem si vernae sodalicium colerent [Pág. 34] Isidem conglobatim adeuntes? Quae cuncta religione celebrabatur, quod esset vel tervel natura rerum subjacens Soli, ut prosequitur Macrobius (Ib. XXV.), ita conglutinata vernarum concordia. Impedirenturne a Dominis? Imo sibi indulgentes experiebantur. Inscriptiones in urbe Roma, congestae ab Eruditiss. Antonio Francisco Gorio Florentino, anno MDCCLIII, hae sunt:

L · VI · ASIATICO · VIVIA · ASIA
VERNAE · SVO · CARISSIMO · FECIT
VIX · ANN · II · MES · III

—————

D I S · M
C · L I S S I P V S · F E C I T · S I L V A N O
V E R N A E · S V O · C A R I S S I M O
V I X · A N · V I

—————

D I S · M
C · LISIPPVS · FECIT · APHRODISIO
V E R N A E · S V O · C A R I S S I M · V I X
AN · I · M · VIII

—————

ISAVRICAE · VERNACLAE
SVAE · VAE · VIX · AN · III
DIEB · XXIIII · TI · CLAVDIVS
F O R T V N A T V S · F E C I T

Ad res istas obeundas instituta erant Sodali[Pág. 35]cia. Sodalitates, scribit Cicero, sub persona M. Catonis, me quaestore constitutae sunt, sacris Idaeis Magnae Matris acceptis. (De Senect. cap. 45.) Haec Sodalicia, seu collegia, plurima erant ad varios, fert idem Cicero, deorum honores. Sodales Titii ab Titiis avibus dicti sunt, quas in auguriis observabant: propterea extra Urbem incolebant, et in tuguriis certa auguria servabant; quoniam ad id a pontificibus erant deputati, ut innuere videtur Varro. An propterea deputati vernae casas extruebant ut signa observarent? Si Appiano praestanda fides, Collegium Corneliorum fuit servorum. Sodales Marciani, Capilolino auctore, Marci sacra curabant; Capitolinorum   —135→   collegium eorum sodalium erat qui ludos Capitolinos exercebant. Et Domitianus imperator, referente Suetonio, Minervae collegium instituerat, ex quo sorte ducti magisterio fungerentur, redderentque eximias venationes et scenicos ludos, superque oratorum ac poetarum certamina. (In vita, cap. IV.) De hisce sodaliciis sic opportune gravissimus Tertullianus: «Sed Circensium paulo pompatior suggestus, quibus proprie hoc nomen pompa praecedit... quanta praeterea sacra, quanta sacrificia praecedant, intercedant, succedant, quot collegia quot sacerdotia moveantur, sciunt homines illius verbis in qua daemoniorum conventus consedit». (De spectac. cap. VII. et XI.) Mihi tamen non est cur tantope[Pág. 36]re vernarum sodalicium extollam; cum, Cicerone auctore, «Collegia, non solum quae Senatus tulerat restituta, sed innumerabilia quaedam ex omni faece Urbis ac servitio concitata, idque ad varios deorum honores. Inde collige Valentini sodalicii antiquitatem, quam superius innuimus.

Rursum, ex Ausonio Popma planius rem dabo. Collegia erant majora, et artificum opificumque omnium genera distincta habebant, ut collegia fabrorum, figulorum, pistorum, aurificum, cerdonum, coriariorum, fictorum, viatorum et similium; in specie autem sacerdotum, praetorum et studiosorum. Sodalicia erant minora, et plerumque in re leviori, non aliter ac sodales, qui ejusmodi familiares proprie denotant, quibuscum saepissime versamur, ludimus, edimus ac bibimus. Hujusmodi ergo erant vernae sodales, qui Isidem, seu Lunam, Terram, ipsamque naturam rerum, ut Macrobius ait, colebant.

Longe majori cultu Valentini Serapin Aegyptium numen prosequebantur; quod ipse erat Osiris rex, cujus uxor et soror Isis. Osiris autem ipse Sol, Bacchus, Liber Pater, Dionysus, et Chananaeis Baal. Juliani Augusti numismata reperiuntur, in quibus vultum Imperatoris observes cum inscriptione Serapidis, cui a sinistris effigies inhaeret; quibus imaginibus apud Aegyptios Sol atque Luna [Pág, 37] repraesentari solebant. Unde Macrobius: «Eidem Aegypto adjacens civitas, quae conditorem Alexandrum Macedonem gloriatur, Serapin atque Isin cultu paene attonitae venerationis observat; omnem tamen illam venerationem Soli se sub illius nomine testatur impendere... Ex his apparet Serapis et Solis   —136→   unam esse et individuam naturam». (Saturnal. lib. I. cap. XX.) Huic numini aram Valentini sacrarunt, cujus inscriptio¹³ patrum nostrorum memoria in platea aedium, ubi inclytae nostrae urbis valetudinarii et infirmi curantur, adhuc supererat. En illam:

S E R A P I
P R O S A L V T E · P
H E R E N N I I
S E B R I G A L L I N I
V S · S E R

De Serapi plura congerere poteram ex Herodoto, Diodoro, Macrobio; praesertim ex Panegyrico Juliani Caesaris in regem Solem ad Sallustium, quem notis illustravit insignis noster Vincentius Marinerius. Sed non juvat amplus ludere.

Bacchi templum constitutum erat, ubi nunc aedes sancti Bartholomaei, in qua ecclesia ego honesto sacerdotio fungor. Anno MDCLXVII. dum terra effoderetur ad templi amplissimi, quod modo conspicimus, fundamenta jacienda, antiqua rudera inventa sunt; parietes cum ca[Pág. 38]mera; altus puteus eximiae virtutis aquae, fistulis plumbeis intra subterraneos parietes consistentibus ductae. Inter easdem macerias inventa quoque est nitidissimi marmoris columna confracta, sed ornata hederae segmentis: Bacchi insigne cui, ut Eustathius, hedera tributa est. Insuper pavimentum atris quadratisque lapidibus stratum. Quae omnia manu sua scripta reliquit oculatus testis D. Josephus Ortinus et Moles, qui fabricae praeerat, cujus apud me servo manuscriptum. Praeterea marmor inventum est venustissimum, paene confractum et attritum, in quo haec solum leguntur in exteriori templi pariete¹⁴:

D ·
M A R C I A

Quae certe, templum, sacrificia et Bacchum referunt, si Vitruvio et Julio Frontino de Aquaeductibus insistendum sit.

Hinc Urbis nostrae dignitatem perspicuam habere jam possumus, quipqe quae tempore Romanae superstitionis, dum Jesu Christi Servatoris nostri Eu)agge/lion nondum illuxerat, Aesculapio, Fatis, Herculi, Serapidi, Isidi, Baccho, Hammoni¹⁵ templa construxerat, si fas sit marmoribus credere. An item Dianae? Mihi nondum compertum est.

Igitur officio jam meo satis functus videor qui elegantissimam inscriptionem in lucem protulerim. [Pág. 39] Interea nos, nec solis nec lunae pulchritudine et utilitate commoti, neque gentium errore decepti, aeternum Deum optimum maximum adoramus, qui in ministerium et usum cunctarum gentium quae sub coelo sunt ea sidera condidit; ab eoque, ut Patre luminum, bona cuncta praestolamur.

Celebriores TURIAE, ubi inventa ISIDIS inscriptio, aquarum inundationes, quae agros occuparunt, confuderuntque, urbique VALENTIAE ruinam minitatae sunt.

Quae Romanorum temporibus contigerunt, si tamen; prorsus latent. TURIA tunc inter laeva moenium, dextrum flumen, Valentiam parvo intervallo (Sallustii sunt verba) praeterfluebat: perque forum, quod nunc conspicimus, rerum venalium ductum, moenia vetusta, nec procul, portam Sucronensem, inter meridiem et occasum positam perstringens; eâdem Romana tempestate per dextrum Urbis conspectum, sic jam sinistrum flumen, uti modo cernimus mare versus deductum fuit. Jam ad inundationes, quarum ab Urbis expugnatione¹⁶ memoria extat: aliarum enim, tametsi anni non constent, meminere Privilegia a Jaco[Pág. 40]bo I Dominicanis Valentinis concessa XIII Kal. Januar. anni MCC.LVIII. et Idib. Decemb. ann. MCC.LXXII.

I. An. MCCC.XXVIII.- IV Kal. Octobris, seu die XXVIII Septembr. Hanc indicat Marmor Turris Sanctae Catherinae juxta fluminis moenia, quod cum docto P. Francisco Martinezio, Mercedariorum   —138→   sodali una transcripsi, utinam bene¹⁷, cum hactenus Longobardicos litterarum apices quibus illud constat, nullus eruerit:

	Çaltan y lo Riu à la Ciutat die 28 Setbre
	Lany de mil trecents 28 A dihuit da
	Feb any nou comensa a puja aquesta Torra
	are ja Apellada Santa Caterina M

II. Anno M.CCC.XL. pridie Nonas Octobris, hoc est, die VI. ejusdem mensis, ita Turia auctus post horam tertiam pomeridianam, ut Sacrosanctum Jesu Christi Corpus, et Sacrum Lignum Crucis ab Ecclesia Cathedrali suppliciter per vias publicas delata fuerint, divinae indignationis placandae gratia. (Tabularium Urbis, et Adversaria ex coaevis, Francisci Diagi, et Onuphrii Esquerdo, apud Cl. Gregorium Majansium.)

III. Anno MCC.LVIII.- XV. Kal. Septembris, hoc est, die XVII. Augusti feria VI. ita flumen auctum est, ut pontes dejecerit et [Pág. 41] praeterea fere mille domus. Perierunt CCCC. Viri, atque mulieres, aut circiter. Hujus inundationis meminit Privilegium LXXXVIII. Petri II. (in corpore Privil. fol. 125.) et Adversaria Diagi et Esquerdo.

IV. Anno M.CCC.VI.- III. Non. Novembris, idest, die III. Novembris, ita flumen increvit, ut ingressum fuerit in Trinitatis Templum, et aqua supra Altare ascenderit. (Annales antiqui Valentini mss. qui extant in Bibliotheca Cl. Majansii, quorum nactus sum exemplar. Adversaria Diagi et Esquerdo, quibus addi potest Surita, Annal. X. cap. LXXXI. itemque ejusdem Indices latini, pag 398.)

V. Anno M.CCCC.XXVII.- VIII. Kal. Novembris, nempe die Sabbati XXV. Octobris, adeo auctum fuit flumen, ut everterit binos arcus pontis Serranorum, et juxta Templariorum pontem hominem arripuerit, qui supra lignum naves versus delatus: eumque   —139→   vivum navis quaedam recepit. (Praedicti Annales Valentini mss.)

VI. Anno M.DXVII.- V. Kal. Octobr. nimirum XXVII. Septembr. Hujus meminit Inscriptio quae cunctis objicitur in angulo Sacrarum Virginum SS. Trinitatis, incisa S. C.

HVCVS . SVPRA HOMINVM
MEMORIAM INVNDANS
TVRIA MAXIMA VRBI REGNO
[Pág. 42] . VALENTIAE DAMNA INTVLIT
ANN.M.D.XVII
VINTO K. OCTOB.
HORA POST MERID. III

Hac inundatione, omnium maxima, antiquus pons juxta portam Urbis praecipuam, mediam inter duas praecelsas turres, quae Serranorum, id est, Montanorum dicuntur, eversus est: magnae strages contigere, quae recensentur in Adversariis Diagi et Esquerdo, in Joannis Timonedae Memoria Valentina, et in Codice ms. Rerum antiquarum Valentiae, quem mihi dedit Illustris Vir Vicentius Frigola et Brizuela Canonicus et Archidiaconus Valentinus. Hocque anno MDXVII. cum Senatus pontem e fundamentis ante portam extruendum curaret, Joannes a Celaya Doctor Theologus Parisiensis, et Valentinae Academiae perpetuus Rector, subrusticum suum et illiberalem bonaque studia aversantem animum satis ostendit. Indigne enim ferens a Christianis hominibus cum aestimatione tractari Romana marmora, horridae vetustatis rubigine obsita, eorumque Inscriptiones consuli, Seviris Valentinis suasit ut quae hujusmodi monumenta prisci aevi tota urbe reperirentur, hujus pontis, quod et obtinuit, fundamentis substernerent: quod Viri omnes eruditissimi aegre tulerunt. (Gaspar Escolan. Hist. Valent. l. IV. C. XII. col. 773. Ni[Pág. 43]col. Anton. t. I. Bibl. nov. pag. 593. Cl. Gregor. Majansius, l. I. Epistol. in calce Epistol. XXIII, aliique). Inscriptio post absolutum infra loculum Sanctissimae Crucis posita; eamdem refert indignationem:

VVM INGENS AC PENE INCREDIB.
TVRIAE INVNDATIO ANTIVVM
PONTEM EVERTISSET HVNC E FVN-
DAMENT. EXTRVENDVM CVRAVE-
RVNT. OLF. A PROXITA. EX CLERO.
GALCERAN CARROZIVS PARDVS EX
EVIT. MICHAEL ROSIVS, EX CI-
VIB. OPERIS MVRORVM CVRATO-
RES. PROBANTIBVS. G. PH. CRVI-
LLES. F. EGIDIO. M. BOV. G. MARC.
B. BERNEGAL. M. BERENGARIO. VR-
BIS DEFENS. IVRAT.
HVMANAE SALVTIS AN. MDXVIII.

VII. Anno M.DXL.- Pridie Nonas Octobr. scilicet VI. Octobr. (Tabularium Urbis.)

VIII. Anno M.DLXXXI. (Advers. Esquerdi ex coaev.) Ad huic aliisque irruptionibus obsistendum Valentinus Senatus pontem Maris, uti vocant, inchoavit.

IX. Anno MDLXXXIX. Plurimae, Inundationes evenerunt, quas ex coaevis memorat Josephus Lupus in Statutis Murorum Cloacarumque. (pag. 401. 405. 409.) Propterea [Pág. 44] coeptum jam pontem a Maris Senatus Valentinus absolvit. Inscriptio in pontis loculo:

S. P. . V.
QVOD VETEREM ONTEM INVN-
DANS SAEPE TVRIA INTERRVPISSET,
HVNC AB ALIIS IAM PRIDEM IN-
CHOATVM, AD MAIOREM EORVM
VAE IN VRBEM A MARI COMPOR-
TANTVR COMMODITATEM, PERFI
CIENDVM CVRARVNT IACOB. SAE-
NA CONS. F. BARTHOLOM. SERRA-

NO ABBAS VALDIG. MOENI. REFI.
CVRA. PRO ECCLES. ORD. CHRIS-
TOPHOR. PEREZ DE ALMAZAN CONS.
AMBROS. ROCA DE LA SERNA EVES
MOENIVM REFI. CVR. PRO EQVES.
ORD. HIERON. SARZOLA. LVDOV.
HONOR. FORES, THOMAS THVRV-
VIO, MICHAEL. IOAN. CHAMOS CONS.
ET. GREGOR. CALAHORRA PRO
REGA. ORD. MARCVS RVIZ DE BAR-
ZENA RATIO. VRB. PRAEF. PET.
DASSIO. EVES TRIBVN. LEB. AN.
MDLXXXVI.

Ob eamdem causam moles ingens cum Inscriptione extructa est, in Urbis ipsis moenibus, e regione fluminis inter portam Trinitatis et Templariorum turrim. Ecce Marmor:

[Pág. 45] TVRIA DVM SCISSIS IRRVMPIT MOENIBVS
VRBEM EXTRVIT HANC MOLEM NOBILIS IS-
TA COHORS . SIMON ROS CONS . EGI RODA
CANONICVS ADMINISTER . CLERI . PETRVS
ANRON . MATTHEV . CONS . DON IOAN . DE
VILARAGVD ADMINISTRER . ORDIN . MILIT .
PET . CONTAN . DE SOLER . GASPAR GRANA-
DA . IOAN . BAP . COLOM . M . ANTON . GAMIR .
CONSS . FRAN . GARCIA . I . C . ADMINISTRER .
ONOPHRIVS MARTORELL UAESTOR . PETRVS
DASSIO TRIBVN . PLEBIS . ANNO MDCII .

X. Anno MDCLI. quo fames dominata est. Irruptio ingens quam descripsit oculatus testis Dr. Vicentius Maresius, qui, ut prodit, Valentiae tunc ederat. Hac inundatione illatae sunt agris oppidisque vicinis innumerabiles strages, quae late referuntur in Adversariis Onuphrii Esquerdo.

XI. Anno MDCLXXII. Similis inundatio, quam idem, ut testis, Auctor descripsit.

XII. Anno MDCXXX.- VII. Kal. Nov. seu XXVI Octobr. Hanc inundationem descripsit ut testis Don Vincentius Gazullius, J. V. Censor, in Memor. Valent. cujus habeo mss. codices.

XIII. Anno MDCCXXXI.- XVI. Kal. Octobr. nempe XVI. Septembris hora post meridiem III. inundationem celeberrimam omnes [Pág. 46] conspeximus: ingentia mala non solum intulit, agros confundens et innumerabilia averruncans, sed terrorem incutiens, cum omnes haereremus attoniti undarum murmura audientes, horrendumque timentes aquarum fragorem. In ingressu Atrii Franciscanorum Excalceatorum extra Urbem, memoria haec observatur.

Dia 16 de Setiembre 1731. de 3. á 4. de la tarde, salió el Rio de madre tan formidable qual nunca avian visto los nacidos: fueron muchos los estragos que causó su furiosa avenida, inundó el Convento: subió el agua á esta raya.

Praeter auctores coaevos, quos dedimus, ex Codicibus Manualibus qui in publico Civitatis Tabulario adservantur, memoratae inundationes constant. Et ne quid desit quod Turiam referat, (amnis, Qui roseo cursu felicem interluit oram) inscriptionem subjicio recentem, qua antiquam fluminis redundantiam, quae nullo nititur vetusto monumento, probare quidam at frustra satagunt. En illam in loculo moenium, fluminis ad laevam, non longe a porta Serranorum, si dexteram versus pergas.

[Pág. 47] S. . . V.
SISTE VIATOR, ET TVRIAM IMI-
TARE OSCVLA LIBANTEM FOELI-
CI RIPAE, VAE SACRAM COE-
LESTIS SERVATORIS IMAGINEM,
SALVTIFERI CRVORIS IN BERY-
TO VRBE PRODIGAM, ADVERSO
PELAGI, ET FLVMINIS ALVEO MI-
RABILITER APELLENTEM, DIVINI
AMORIS IGNORE RECEIT, ANNO
MCCL. POSTERIS CONSIGNAT

TAM SINGVLARIS BENEFICII GRA-
TAM MEMORIAM D. ONVPHRIVS
VINCENTIVS DE IXAR, ET ESCRI-
VA, COMES ALCVDIAE, ET GES-
TALGAR, PRIM. MILITVM COS. D.
GASPAR GVERAV DE ARELLANO,
CAN. VAL. MOENIVM PRAEFECT’.
PRO BRACCH. ECCLES. VINCEN-
TIVS FELIZES, I. CIVIVM COS. D.
XIMEN’. PEREZ MILLAN DE ARA-
GON, MARCH. ALBAYDAE, PRO
MILIT. BRACCH. PRAEF. D. PHI-
LIPP’. MARTINEZ DE LA RAGA,
II. MILIT. COS. CHRYSSOSTOM’.
[Pág. 48] PORCAR, II. CIV. COS. D. FRANC.C
LLORIS DE LA TORRETA, CA-
NONIC’. FABR. NOVAE PRAEF.
IOAN. VERDEGVER, ET HIERO-
NYM’. PACHES, III. ET IV. CIV.
COSS. IOANN. MIVEL CIVIS, I.
V. D. PRO REG. BRACCH. PRAEF.
ALEXIVS LLOBREGAT, CIVIS, RA-
TION. RAEF. IACOB’. NICOLA’.
DEONA, ET ONVPHRI’. ESQVER-
DO CC. VRB. SINDICI. MICHAEL
HIERONYM’. LOP, V. I. D. ADVOC.
VRB . ET FABR . ANNO
MDCLXXXVIII.

En inquam, ad firmandam rem antiquam, recentem praeteriti labentis saeculi Inscriptionem.

Ex Bibliotheca nostra, pridie Nonas Decembris, Anno MDCCLIX.

Valencia, y Febrero 6. de 1760.

Concedese licencia para imprimir este Papel, con la Censura de Don Gregorio Mayans.- Caro.

SISTE ANTIQVITAS AMATOR
DIV SOCII IN ALVEO SEPVLTI LAPIDES
A.D.MDCCLIX INVENTI
SEQVENTI IN PROXIMIOREM
LOCVM COMPOSITI
DIC VBI DIC QVANDO PRIMVM ERE S(VNT?)