Selecciona una palabra y presiona la tecla d para obtener su definición.
Anterior Indice Siguiente



  —530→  

ArribaAbajoVariedades


ArribaAbajoI. Primera legación del cardenal Jacinto en España. Bulas inéditas de Anastasio IV. Nuevas luces sobre el concilio nacional de Valladolid (1155) y otros datos inéditos

Fidel Fita



1

En el palacio de Letrán á 31 de Diciembre de 1153 despachó Anastasio IV un breve, que dirigió á D. Juan arzobispo de Toledo. Dícele que ha nombrado por Legado a látere en España á Jacinto, Cardenal diácono702, cuyos méritos y misión le encomienda. Este breve se encuentra original en el archivo capitular de la catedral de Toledo; mide 7 cm. de alto por 12 de ancho; conserva el sello de plomo; lleva al respaldo por signatura A. 6. 1. 2. Lo ha descubierto, no há mucho, el sabio correspondiente de nuestra Academia, D. Ramón Riu y Cabanes, canónigo Doctoral de aquella Santa Iglesia; y ha sacado, poniéndola á mi disposición, la siguiente copia:

Anastasius episcopus, servus servorum dei, Venerabili fratri J[ohanni] Toletano Archiepiscopo Salutem et apostolicam benedictionem.

De quorum devotione et honestate magis confidimus, eos qui nostri sunt et quos tanquam speciales beati Petri filios sincere   —531→   diligimus, ipsis securius commendamus. Idcirco dilectum filium nostrum J[acinctum] diaconum cardinalem, sapientem siquidem et discretum virum, quem, de nostro latere delegantes, in hyspaniam legatum sedis apostolice constituimus, fraternitati tue attentius commendamus, Rogantes ut eum per beati Petri et nostram reverentiam benigne ac reverenter suscipias, et in quibus opportunum fuerit, consilii et auxilii tui opem et solatium impendas.

Dat[um] Laterani II kal[endas] Jan[uarii].

La reducción de la fecha es indubitable. Anastasio IV fué consagrado Papa en 12 de Julio de 1153, y murió á 3 de Diciembre de 1154. Dos bulas, fechadas respectivamente en 12 de Enero y 14 de Febrero de 1154, en las que suscribió el cardenal Jacinto703, demuestran que á la sazón no había salido de Roma. En las bulas de fecha posterior, expedidas por Anastasio IV, no se ve el nombre de su Legado en España, adonde ya de seguro había venido en Mayo del mismo año.

Hay que rectificar, de consiguiente, la opinión de los señores Tejada704 y La Fuente705 acerca del concilio de Salamanca, que suponen fué celebrado en 1153 y presidido por el cardenal Jacinto. De las actas, que nos han quedado de este concilio706, aparece que se juntó en 2 de Enero de 1154, y fué presidido por el arzobispo de Toledo D. Juan, con asistencia é influjo positivo del emperador Alfonso VII. El cual para obrar, como obró, no alega la presencia del Legado, sino el mandato especial707 que para ello tenía de la Santa Sede.

Un documento de alta importancia histórica, que, á ser exacta su fecha, derramaría no poca luz sobre la cuestión pendiente, es el que alega nuestra Real Academia en su Catálogo de las Cortes de los antiguos reinos de España708:

«SORIA. Nuñez de Castro en la Crónica de D. Sancho el Deseado,   —532→   página 21, cita un privilegio, otorgado por este Príncipe en Marzo de 1154, á favor del monasterio de Santa María de Aguilar, estando celebrando Cortes en Soria. Facta carta in Soria, cum ego curiam celebravi, et pater meus imperator Alphonsus colloquium habebat in Naiera cum Hiacintho Legato.» Desgraciadamente la fuente ni se cita por Núñez de Castro709, ni comparece entre las escrituras de Santa María de Aguilar, que han venido al Archivo histórico nacional.

Sobre esta cuestión alguna luz se desprende del diploma imperial, cuya fecha (21 Marzo, 1154) Colmenares710 trocó en 1155. La fuente, de la que sacó un breve extracto el preclaro historiador de Segovia, permanece en el archivo de aquella catedral711. Es un códice de pergamino, rotulado Libro de memorias de algunos privillegios, concedidos por los Reyes á esta sancta Iglesia; consta de 28 folios en 4.º; fué autorizado en las Cortes de Burgos de 1307 por el rey D. Fernando IV, y en el fol. 19 r. y v. dice así:

De Baguylafonte.

In nomine domini, amen. Quoniam racio exigu ut ea que a regibus, sive ab imperatoribus, fiunt, scripto firmentur ne temporum diuturnitate oblivioni tradantur; Idcirco, ego Adefonsus hyspanie imperator, una cum uxore mea imperatrice domna Rica et cum filiis meis Sançio et Fernando regibus, vobis domno Vinçençio Secobiensi episcopo omnibusque successoribus vestris facio cartam concambiationis de illa villa, que est in termino Secobie, et vocatur bauilafunt, et de illa alia que est in termino toleti et vocatur buadela. Has duas villas supranominatas dono vobis pro concambio de villa elesches, quam vos michi datis; et concedo eas vobis cum sus senris et cum omnibus suis terminis et pertinençiis et cum omnibus suis directuris, ut ab hac die habe[a]tis   —533→   et possideatis vos eas et omnes successores vestri jure hereditario in perpetuum.

Si vero aliquis homo ex meo genere vel alieno hoc meum factum rumpere temptaverit, sit maledictus et excomunicatus, et cum Juda proditore domini in inferno damnatus, et pectet regie parti mille morabitinos.

Facta carta Toleti, Era M.ª C.ª LXII, et quoto XII.º kalendas Aprilis, imperante ipso Adefonso imperatore Toleti, Legione, Galeçia, Castella, Naiara, Saragoçia, Baeçia et Almaria, Comes barchilonie vassallus imperatoris, Sancius rex navarre vassallus imperatoris.

Ego Adefonsus imperator hyspanie hanc cartam, quam fieri jussi, propria manu roboro atque confirmo.

Rex Sancius filius imperatoris conf.-Comes poncius majordomus imperatoris conf.-Garzia Garzias de Aza conf.-Nunus petris alferiz imperatoris conf.

Johannes toletanus Archiepiscopus et hyspanie primas conf.-Victorius burgensis episcopus conf.-Raymundus palentinus episcopus conf.-Johannes oxomensis episcopus conf.-Petrus seguntinus episcopus conf.-Rodericus naiarensis episcopus conf.-Ennigus avilensis episcopus conf.

Rex fernandus filius imperatoris conf.-Johannes legionensis episcopus conf.-Martinus Ovetensis episcopus conf.-Stephanus Zamorensis episcopus conf.-Comes fernandus galeçie conf.-Comes franemirus froilez conf.-Comes [Gu]terius Adefonsi conf.

Johannes fernandiz ecclesie toletane et ecclesie beati Jacobi canonicus et imperatoris cancellarius hanc cartam scribere jussit.

La villa de Illescas, cedida por D. Vicente, obispo de Segovia, al señorío imperial en cambio de Aguilafuente y las Bobadillas, obtuvo tres semanas después (6 Abril, 1154), su carta foral del Emperador712; lo que no permite abrigar la menor duda sobre el año del documento expuesto, que da manifiestamente la Era 1192.

Si el emperador hubiese tenido entrevistas, ó coloquio, en Nájera con el cardenal Jacinto durante el mes de Marzo de 1154, esto habría sido hacia los primeros días del propio més; mas ya   —534→   sabemos que el Cardenal á 14 de Febrero no había salido aún de Roma. Por otro lado, la bula «Ex quo» del 15 de Mayo, que le dirigió Anastasio IV, parece hablarle como si acabase de partir de Roma ó de entrar en España. Me inclino, por lo tanto, á creer que el documento, de que habla Núñez de Castro, es del año 1155, en cuyo mes de Marzo el cardenal Jacinto, como luego veremos, estuvo ciertamente en Nájera.




2

Letrán, 25 Marzo 1154. Á D. Bernardo Tord, arzobispo de Tarragona.-Liber privilegiorum ecclesie Toletane, fol. 121 r., v.-Otro ejemplar, ó copia, existe en la biblioteca de nuestra Real Academia, códice est. 25, grada 2.ª, C, núm. 28, fol. 134 r.-137 r. Dícese tomado de un libro antiguo de la catedral de Tarragona, signado T, fol 4. El tercer ejemplar que cita Loewenfeld713, refiriéndose á Ewald, no es tal ejemplar, sino mero apunte ó noticia; y harto defectuoso es el cuarto ejemplar que existe en la Biblioteca Nacional de París (colección de Baluze, tomo 238, fol. 173).

Anastasius episcopus, servus servorum dei, venerabili fratri Bernardo Terraconensi archiepiscopo, eiusque successoribus canonice substituendis, in perpetuum.

Terraconensem Metropolim, famosam et insignem quondam fuisse atque in yspaniarum Regno, multis et dignitatis et glorie titulis, claruisse, tam ipsius antique nobilitatis inducia quam veterum scriptorum testimonia manifestant. Verum, quia consistentis in ea populi corrigere peccata divine miserationi complacuit, irruentibus mauris seu moabitis et civitas ipsa in solitudinem redacta et metropolis dignitas imminuta est, atque parrochiarum termini sunt confusi. Sane post longa temporum interstitia714, divina rursus miseratio ipsam metropolim restituere atque parrochias715 eius ex parte maxima per studium et laborem illustrium Aragon[ensium] regum et Barchinon[ensium] comitum dignata est ab infidelium tirannide liberare.   —535→   Ad cuius profecto restitutionem predecessores nostri, Romani pontifices sollicite impendisse et plurimum laborasse noscuntur; venerabilis etiam Urbanus papa secundus Berengario Ausonensi716, Gelasius Allegario Barchinonensi717 episcopis, Lucius Gregorio archiepiscopo decessori tuo718, et Eugenius papa tertius tibi719, ex Apostolice sedis liberalitate pallia concesserunt, et pristinam eidem metropoli dignitatem reintegrantes, ipsam Sedis apostolice privilegiis munierunt.

Eorum itaque nos vestigia subsequentes, dilecte in Christo frater Bernarde archiepiscope, rationabilibus tuis postulationibus benignum impertimur assensum, et predictam Terraconensem ecclesiam, cui, Deo auctore, preesse dignosceris, presentis scripti privilegio communimus, statuentes ut quascumque possessiones, quecumque bona eadem Ecclesia inpresentiarum iuste et quiete canonice possidet, aut in futurum concessione pontificum, largitione regum vel principum, oblatione fidelium, seu iustis modis, deo propitio, poterit adipisci, firma tibi tuisque successoribus et illibata permaneant. In quibus hec propriis duximus exprimenda vocabulis: civitatem ipsa Terracon[am] cum terminis suis, quemadmodum ab illustris memorie Raimundo comite Barchilone ipsius ecclesie rationabili providentie concessa est, et in scripti sui pagina roborata; ecclesiam sancti Michaelis, et ecclesiam sancti Salvatoris de Ciurale, ecclesiam sancti Fructuosi, ecclesiam sancte Marie de Miracula, ecclesiam de Tamarit720, ecclesias de Berano, de sancto Vincentio et de Albigana, ecclesiam de monte macello, ecclesiam de Sedina, ecclesiam de monte acuto, ecclesiam de sancta Perpetua, ecclesiam de monte claro, ecclesiam de Barbaran, ecclesiam de Fores, ecclesiam de Gimera, ecclesiam de Ameldano, ecclesiam de spelunca calva, ecclesiam de palatio de avinaia721, ecclesiam de trenres722, ecclesiam de   —536→   Sevirano, ecclesiam de Alia, ecclesiam de carra723, ecclesiam sancti Petri et sancte Crucis de Gaiano, ecclesiam de valle molli, ecclesiam de alcober, ecclesiam sancti Iohannis de concilio, ecclesiam de Cotunno, ecclesiam de centum cellis, ecclesiam de puio724 de ulmis, ecclesiam de alorba725, ecclesiam de Cambrils, ecclesias de prato, et ip726, et de Colle Jovis, ecclesiam de Maicanx727, cum decimis et omnibus earum pertinentiis. Episcopalium preterea cathedrarum728 urbes, id est, Gerundam, Barchinonam, Urgellum, Auxonam, Ylerdam, Dertosam, Cesaragustam, Oscam, Pampilonam, Tirasonam et Calagurram, ipsi tamquam sue metropoli subditas esse decernimus. Reliquas vero tam sedes episcopales quam Insularum ecclesias, que antiquis ei temporibus subiacebant, cum Dominus omnipotens sua miseratione christianorum restituerit potestati, ad eamdem metropolim tamquam ad capud proprium reservandas, decreti huius auctoritate sancimus, salva in omnibus Apostolice sedis auctoritate ac privilegiis.

Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisve persona huius nostre constitutionis paginam sciens contra eam temere venire temptaverit, secundo tertiove commonita, si non satisfactione congrua emendaverit, potestatis honorisque sui dignitate careat, reamque se divino iudicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat, et a sacratissimo corpore ac sanguine dei et domini redemptoris nostri ihesu christi aliena fiat, atque in extremo examine districte ultioni subiaceat; cunctis autem eidem loco iura servantibus sit pax domini nostri ihesu christi, quatinus et hic fructum bone actionis percipiant et apud districtum iudicem premia eterne pacis inveniant, amen, amen, amen.

Ego Anastasius Catholice Ecclesie Episcopus subs[cribo].

Ego Imarus tusculanus episcopus subs.

Ego Hugo hostiensis729 episcopus subs.

  —537→  

Ego Gregorius730 presbiter cardinalis titulo sancti Calixti subs.

Ego Aubaldus731 presbiter cardinalis titulo sancte Praxedis subs.

Ego Manfredus presbiter cardinalis titulo sancte Sabine subs.

Ego Bernardus presbiter cardinalis titulo sancti Clementis subs.

Ego Jordanus [presbiter cardinalis titulo sanctarum Susanne et Felicitatis subs.]

Ego Octavianus732 presbiter cardinalis titulo sancte Cecilie subs.

Ego Joannes presbiter cardinalis sanctorum Joannis et Pauli titulo Pamaquii subs.

Ego Odo diaconus cardinalis sancti Georgii ad velum aureum subs.733.

Ego Gregorius diaconus cardinalis sancti Angeli subs.

Ego Guido diaconus cardinalis sancte Marie in porticu subs.

Ego Odo diaconus cardinalis sancti Nicolai in carcere Tulliano subs.

Datum Laterani, per manum Rolandi734 sancte Romane Ecclesie presbiteri Cardinalis et cancellarii, VIII kalendas aprilis, Indictione II, Incarnationis dominice anno M.º C.º L.º IIII.º, Pontificatus vero dompni Anastasii IIII pape, anno I.

Con esta bula trábase otra inédita de Anastasio IV, que suministra datos geográficos de no menor interés. La menciona Villanueva735, mas no indica su fecha. El códice T 4, que debió contenerla, ya no existe en la catedral de Tarragona, según aviso que recibo del Sr. Comas, actual arcipreste de aquella Santa Iglesia. El cual, de la bula que he publicado, me ha enviado á última hora un traslado, hecho sobre la copia modernísima, que á principios de este siglo insertó el Sr. Blanch en su Arquiepiscopologio, fol. 50 vuelto. En la serie geográfica escribe «Currale, Miraculo, Sedma, Barbarano, ecclesiam de Avinaixa, Terrers, Siurana, Alio Capra, Rivo de Ulmis, Alforgia, Praddip, Marsano.»



  —538→  
3

Letrán, 8 Abril 1154.-Archivo de la catedral de Santiago de Compostela, Tumbo B, fol. 265 v.-267 r.

Anastasius episcopus, servus servorum dei, venerabili fratri pelagio, compostellano archiepiscopo suisque successoribus canonice substituendis, in perpetuum.

In eminenti apostolice sedis specula, disponente domino, constituti, fratres nostros episcopos ex iniuncto nobis apostolatus officio fraterna caritate dirigere et ecclesiis sibi a deo commissis suam debemus dignitatem et iustitiam conservare. Ea propter, dilecte in christo frater pelagi archiepiscope, rationabilibus tuis postulationibus gratum impertientes assensum, ad exemplum predecessoris nostri, felicis memorie, pape Calixti736, sanctam compostellanam beati iacobi ecclesiam, cuius in ea venerandissimum corpus est positum, apostolice sedis privilegio communimus, et ob ipsius a deo electi apostoli reverentiam archiepiscopalis cathedre dignitatem, quam opulentissima quondam et famosi nominis emeritana civitas, priusquam peccatis exigentibus ab impia sarracenorum tyrannide possideretur, habuisse dignoscitur, presentis scripti pagina in perpetuum confirmamus, ut eadem emeritana civitas compostellane civitati, sicut sue metropoli perpetuis maneat subiecta temporibus. Omnem quoque pontificalis officii plenitudinem, quam ipsius emeritane ecclesie antistites antiquitus habuerunt, compostellane presul ecclesie integre semper quieteque obtineat. Suffraganei vero episcopi emeritane metropolis, salamanticensis videlicet, avilensis, cauriensis, ulixbonensis, et ceteri qui eidem emerite olim subiecti fuisse noscuntur, compostellano archiepiscopo, cuius consecratio tantum spectat ad romanam ecclesiam, obedientiam et reverentiam tanquam proprio metropolitano prorsus exhibeant. Ipse autem illos consecrandi, ad sua concilia convocandi, cum ipsis etiam ecclesiastica   —539→   negotia terminaturus, et eorum ecclesias disponendi, auctoritate sedis apostolice, liberam omnino habeat facultatem.

Ad hec, predecessoris nostri sancte recordationis Eugenii pape737 vestigiis inherentes, ad maiorem ipsius ecclesie dignitatem et persone reverentiam vexillum vivifice crucis per subditam tibi provinciam ante te deferendi tam tibi quam tuis successoribus ex apostolice sedis benignitate licentiam indulgemus; ita tamen ut, quandiu sedis apostolice legatus in provincia illa fuerit, minime hac dignitate utaris.

Prohibemus autem ut nulli canonicorum eiusdem ecclesie beati iacobi, qui ad aliarum ecclesiarum prelationem [sunt] assumpti vel in posterum assumentur, honorem vel prebendam seu canonicatum in ipsa ecclesia liceat retinere. Illud etiam omnimodo interdicimus ut nulli umquam persone facultas sit beati iacobi ecclesie illum censum qualibet occasione subtrahere, quem hispanorum catholici reges ex singulis boum paribus a flumine pisorgo usque ad mare occidentale annuatim persolvendum, sicut in scriptis eiusdem ecclesie continetur, pro salute totius provincie statuerunt. Obeunte vero te nunc eiusdem loci archiepiscopo vel tuorum quolibet successorum, nullus ibi qualibet subrectionis astutia seu violentia preponatur, nisi quem fratres communi consensu vel pars consilii sanioris secundum deum providerit eligendum.

Preterea, quascumque possessiones, quecumque bona, eadem compostellana ecclesia in presentiarum iuxte738 et canonice possidet, aut in futurum concessione pontificum, largitione Regum vel principum, oblatione fidelium seu aliis iustis modis, deo propitio, poterit adipisci, firma tibi tuisque successoribus et illibata permaneant. In quibus hec propriis duximus exprimenda vocabulis: civitatem ipsam compostellanam cum cauto suo et ipsius episcopatu; monasterium sancti pelagii de ante altario; monasterium   —540→   sancti martini de foris; ecclesiam beate marie de saris; monasterium sancti petri de foris; monasterium sancti iusti in lania739; monasteria de superato, de azineto, de cobeseta, de mosonzo, de cinis, de montefertis, de borgendo, de nogaria, de solandres, de calaveria, de seaia, de rivomalo, de morame, de ozon, de savardes, de portu orii, de vomino, de cuitres, de cologio, de brivis, de meens, de dormiana, de calago, de podio, de lerze, de armenteera, de arcos; et monasteria sancti iohannis in fovea, sancti christofori, sancti vereximi, sancti georgii, sancti thome de pignario et sancti iacobi de rivello. Preterea regalem capellaniam et cancellariam, quam dilectus filius noster adefonsus, illustris et gloriosus hispanie rex ecclesie vestre concessit et scripti sue pagina confirmavit. Castrum quoque quod vocant honestum, et iriam cum servis et omnibus appenditiis suis; castrum, quod vocatur sancta maria de lanzada, cum ecclesiis et omnibus pertinentiis suis; territorium, quod vocatur amaea, cum omnibus possessionibus quas ibi habetis; pistomarchos cum servis et possessionibus quas in eo habetis; duuria740 cum possessionibus, quas ibi habetis; laias cum pertinentiis suis; ludosam cum servis et pertinentiis suis; montanos cum ecclesiis et possessionibus quas ibi habetis; couratum cum ecclesiis et possessionibus quas ibi habetis; ventosam cum insula de laonio; montes quos suarius froilet quandoque a vestra ecclesia tenuit; tabeirolos cum ecclesiis et possessionibus quas ibi habetis; ripam ulie cum ecclesiis et possessionibus quas ibi habetis; villam de corneliana cum ecclesiis notis et omnibus aliis possessionibus, quas in terra portugalensium ducis741 habetis; ecclesias cum possessionibus, quas habetis in mendos et ultrathamar742; ecclesias cum possessionibus, quas habetis in salnes; ecclesias quas habetis in bracarensi, legionensi, asturicensi et aliis episcopatibus hispanie, quemadmodum in autenticis romanorum pontificum privilegiis, ecclesie vestre indultis, habetur; hospitale, quod est situm ante vestram   —541→   ecclesiam cum ecclesiis et possessionibus suis; et villam, que vocatur condominia cum omnibus servis suis.

Decernimus ergo ut nulli omnino hominum liceat prefatam ecclesiam temere perturbare, aut eius possessiones auferre, vel ablata retinere, minuere, aut aliquibus vexationibus fatigare; sed omnia integra conserventur vestris et aliorum, pro quorum gubernatione et sustentatione concessa sunt, usibus omnimodis profutura, salva in omnibus apostolice sedis auctoritate. Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisve persona hanc nostre constitutionis paginam sciens contra eam temere venire temptaverit, secundo tertiove commonita si non satisfactione congrua emendaverit, potestatis honorisque sui dignitate careat, reamque se divino iudicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat, et a sacratissimo corpore ac sanguine dei et domini redemptoris nostri iesu christi aliena fiat, atque in extremo examine districte ultioni subiaceat. Cunctis autem eidem loco iusta servantibus sit pax domini nostri iesu christi, quatenus et hic fructum bone actionis percipiant, et apud districtum iudicem premia eterne pacis inveniant. Amen, amen, amen.

Ego Anastasius catholice ecclesie episcopus.

(Sello.) Sanctus Petrus. Sanctus Paulus. Anastasius papa IIII. Custodi me, Domine, ut pupillam oculi.

+ Ego ymarus tusculanus743 episcopus.

+ Ego Odo diaconus cardinalis sancti Georgii ad velum aureum744.

+ Ego GG.745 presbyter cardinalis tituli Calixti.

+ Ego Guido presbyter cardinalis tituli sancti Crisogoni.

+ Ego Cobaldus presbyter cardinalis tituli sancte praxedis.

+ Ego Arbertus presbyter cardinalis tituli sancte auastasie.

+ Ego Guido presbyter cardinalis tituli pastoris.

+ Ego Octavianus presbyter cardinalis tituli sancte cecilie.

+ Ego Johannes presbyter cardinalis tituli sanctorum silvestris et martini [tit. Equitii].

  —542→  

+ Ego Johannes presbyter cardinalis sanctorum Johannis et Pauli, tituli Pamachii.

+ Ego Johannes diaconus cardinalis sanctorum sergii et bachi.

+ Ego Odo diaconus cardinalis sancti Nicolay in carcere tulliano.

+ Ego GG. diaconus cardinalis sancti angeli.

Datum Laterani per manum Rolandi, sancte Romane ecclesie presbyteri cardinalis et cancellarii, VI idus aprilis, indictione II, Incarnationis dominico Anno MCLLIIII, Pontificatus vero domini Anastasii IIII pape anno I.

En el libro Monumentos antiguos de la Iglesia Compostelana746 he descrito el Tumbo B. Su bulario es uno de los más ricos é interesantes que las catedrales españolas poseen747, y suministra abundante luz así para el estudio general de nuestra historia eclesiástica como en particular por lo tocante al culto y devoción del Santo Apóstol, Patrón de España, cuyo venerandísimo cuerpo, como lo llama Anastasio IV, amplios privilegios é irrefragables declaraciones ha merecido y sigue mereciendo de los romanos pontífices desde San León III hasta León XIII.




4

Letrán, 8 Abril 1154. Al arzobispo de Braga.-Archivo capitular de Toledo, cód. 42-21, fol. 46 y 47. Notaré las variantes de la edición vulgar748.

In regesto domini Anastasii quarti, in secundo libro. Bracharensi Archiepiscopo.

Quanti criminis habeatur apostolice sedis contemptus ex propheticis   —543→   libris ostenditur, ubi scriptum est749: Peccatum ariolandi est repugnare et quasi scelus ido[lo]latrie nolle acquiescere. Item beatus Gregorius de inobedientibus, et apostolice sedis mandatis dura cervice resistentibus, ait: Sue ruine debet dolore prostitui750, quisquis apostolicis noluerit obedire mandatis, nec locum inter sacerdotes habeat, sed exsors a sancto ministerio fiat.

Quam frequenter et quam districte a predecessore nostro, sancte memorie papa Eugenio, fueris monitus ut Toletano Archiepiscopo tanquam primati tuo debitam reverentiam et obedientiam exhiberes et qualiter ei obedieris751 unde etiam, priusquam ipsius mandatis752 obtemperares, secundo suspensionis sententiam incurristi753, a tua memoria non debuit excidisse. Sed sicut ex venerabilis754 fratris nostri I[ohannis] nunc Toletani Archiepiscopi conquestione accepimus, postquam de obitu755 eiusdem predecessoris nostri certus fuisti, obedientiam quam R[aimundo] predecessori eiusdem archiepiscopi exhibueras sibi deferre756 nullatenus voluisti, non attendens quod unius morte apostolice sedis757 soliditas nec refrangitur758 nec mutatur. Quocirca, per presentia tibi scripta mandamus atque precipimus quatenus ad predictum fratrem nostrum I. Toletanum Archiepiscopum seposita excusatione accedas, et tanquam primati tuo obedientiam759 debitam sibi exhibeas. Quod si infra XXX760 dies post harum acceptionem adimplere neglexeris, ex tune a pontificali officio te noveris esse suspensum.

  —544→  

Dat[um] Lateran[i], VI idus Aprilis.

En el folio 35 del códice, donde se inserta esta bula, está el acta de sumisión, ó de reconocimiento prestado por el arzobispo de Braga en la sala capitular de Toledo, á 16 de Mayo de 1150.

«Sub Era millesima centesima octogesima octava, decimo septimo kalendas Junii, Iohannes Bracarensis Metropolitanus domino Raimundo Toletano archiepiscopo et hyspaniarum primati canonicam obedientiam et debitam reverentiam in Toletano capitulo, tanquam primati suo exhibuit, Presentibus episcopis Bernardo Segontino761 et Berengario Salamantino; Presentibus etiam Rege ferrando imperatoris filio et nutricio suo comite ferrando; Presente insuper domino henrico Portugalensi qui tunc a Rege portugalensium762 ad imperatorem missus, causa pacis reformande inter eos763, Toletum venerat; Presentibus quoque Godino Bracharensi canonico, et Melendo canonico regulari monasterii sancte crucis de Coimbra, et alio Melendo Canonico regulari monasterii de Erdiola; et aliis quoque pluribus tam clericis quam militibus, quorum nomina longum esset enumerare.

Murió, á lo que parece, el arzobispo D. Raimundo en miércoles 19 de Noviembre de 1152. De seguro vivía y se hallaba en Toledo el día 1.º de Mayo de este año764, en el cual la coincidencia del miércoles con el 19 del mes importa los de Febrero, Marzo y Noviembre.




5

Letrán, 8 Abril, 1154. Á D. Bernardo, arzobispo de Tarragona.-Archivo capitular de Toledo, cód. 42-21, fol. 47.

In eodem libro765. Tarraconensi Archiepiscopo.

  —545→  

Reprehensibile nimis, et pastorali humilitati omnino contrarium prelatis suis honorem debitum et reverentiam non deferre. Qui enim cognoscit se aliis esse prepositum, moleste ferre non debet aliquem sibi esse prelatum, sed obedientiam quam a suis minoribus exigit, et ipse maiori et prelato suo cum humilitate dependat; discipuli namque sumus humilis et mitis magistri, dicentis766: discite a me, quia mitis sum et humilis corde.

Miramur, atque et mirando adversus fraternitatem tuam non indignari non possumus, quod iuxta mandatum predecessoris nostri, felicis memorie pape Eugenii767, venerabilem fratrem nostrum I. Toletanum Archiepiscopum, primatem768 tuum recognoscere usque modo nec voluisti, nec excusationem canonicam pretendere studuisti. Et quum in sede iusticie positi, omnibus ecclesiis et ecclesiarum prelatis ius et dignitatem suam conservare debemus, memorati predecessoris nostri vestigiis inherentes, per presentia tibi scripta mandamus atque precipimus quod ad predictum fratrem nostrum Toletanum Archiepiscopum cum humilitate accedas et tanquam primati tuo reverentiam et debitam obedienciam sibi exhibeas. Quod si infra quadraginta dies post harum acceptionem adimplere neglexeris, ab usu pallei769 te noveris esse suspensum. Si vero, nec sic usque ad proximum festum sancte Lucie770 obedieris, vel ad nostram presentiam ei, per te vel per sufficientes responsales tuos, super hoc responsurus venire nolueris, ex tunc te ab officio episcopali suspendimus.

Dat[um] Lateran[i], VI idus Aprilis771.

  —546→  

Este breve, de gran valor histórico, ha sido indicado por Loewenfeld (9942) sin fecha y con referencia á la reciente obra, Iter Italicum, de Pflugk-Harttung772, cuyos datos son escasísimos. Se limitan á lo siguiente:

«1153-1154.

Anastasius mandat Tarraconensi archiepiscopo, ut archiepiscopo Toletano tanquam primati obediat sub poena suspensionis ab usu pallii.-Reprehensibile est.

Cop. Cod. c. 23, fol. 87 in der Bibl. Vallicelliana zu Rom.»

El códice de la biblioteca Valiceliana que manejó en Roma Pflugk-Harttung, tan pobre anda que por lo visto no solo omite la fecha, sino la segunda parte de la pena con que amenazó el Papa al arzobispo de Tarragona.




6

Letrán, 15 Mayo 1154. Al cardenal Jacinto.-Archivo de la catedral de Toledo, códice 42-21, fol. 48773.

«In Regesto Anastasii IIII, lib. II.

[Anastasius episcopus, servus servorum dei, dilecto in Christo filio Jacinto, diacono cardinali, apostolice sedis legato, salutem et apostolicam benedictionem.]

Ex quo prudentie tue partem sollicitudinis nostre [iam] commisimus et ad hyspaniarum partes pro ecclesiasticis negociis delegavimus provehendis, oportet te ad illas precipue causas terminandas intendere, que nisi competentem finem acceperint, et maiorem inferunt ecclesie dei turbationem, et diucius ventilate nondum litigandi terminum invenerunt.

Venerabilis autem fratris nostri, Toletani Archiepiscopi querelam nuper accepimus, asserentis venerabiles fratres nostros   —547→   Bracarensem, Terraconensem et Compostellanum Archiepiscopos nolle ipsi tanquam primati suo debitam obedientiam exhibere, cum tamen nos Bracarensi et Terraconensi nostris olim litteris mandavimus, ut Bracarensis illam exhiberet ei obedientiam, quam774 antecessori eius suus exhibuerat antecessor775; et si forte hoc infra quadraginta dies post susceptionem litterarum nostrarum adimplere differret, ex tum a pontificali officio abstineret; Terraconensi autem776 vel obedientiam ei tamquam primati suo impenderet, vel si infra quadraginta dies post scripta nostra recepta non faceret, ex tunc a pallei usu cessaret, aut si partem suam vellet aliqua exceptione tueri, proxima tunc777 festivitate beate Lucie778 nostro se conspectui presentaret, eam ipsam exequi et super ea iudicium nostrum adimplere paratus. Quocirca, ne idem frater noster de subtracta sibi obediencia conqueri diucius779 compellatur, per presentia tibi scripta mandamus, quatenus, sicut nos alia vice supradictis fratribus nostris, apostolicis scriptis iniunximus et in precedentibus denotatur, ita firmiter ab eis facias adimplere780. Preterea781 quum supradicto fratri nostro Compostellano mandavimus782 ut vel ei tamquam suo primati obediat, vel sub tuo iudicio ipsi exhibeat iusticie complementum, nihilominus caritati tue mandamus, ut si idem frater noster ambiguitatem voluerit subire iudicii, utramque partem   —548→   ante tuam presentiam advoces; et rationibus utriusque partis plenarie auditis et cognitis, quod equitati et rationi congruat, inde censeas observandum; alias, eum sicut primati suo illi facias humiliter obedire.

[Datum Laterani, Idus Mai.]

El día 17 de Junio el arzobispo de Compostela, D. Pelayo, aquejado de grave enfermedad (gravi morbo detentus), hizo testamento, que obra en el archivo de aquella catedral, según me lo avisa D. Antonio López Ferreiro.

En los días 6 y 7 de Julio el cardenal Jacinto se hallaba con el Emperador en Segovia783.




7

Letrán, 19 Setiembre 1154. Al arzobispo de Braga.-Archivo capitular de Toledo, cód. 42-21, fol. 47 v.

Idem in eodem libro. Bracharensi Archiepiscopo.

Plurimum admiramur quod felicis memorie pape Eugenii predecessoris nostri, et litteris et viva voce mandato suscepto, venerabili fratri nostro I. Toletano Archiepiscopo, sicut ex litteris ipsius nuper accepimus, obedientiam tanquam primati tuo facere usque nunc distulisti. Ne igitur contumacia notandus et superbia videaris, per presentia tibi scripta mandamus quatenus, omni excusatione et occasione postposita, predicto fratri tuo tanquam primati tuo debitam non omittas obedientiam exhibere. Alioquin, te iuxta tenorem aliarum litterarum784, quas tibi pro hac causa transmisimus, et ab officio pontificali suspensum, et dilecto filio nostro J[acinto] diacono Cardinali, apostolice sedis Legato, datum noveris in mandatis ut te ad obediendum ei compellere non omittat785.

Dat[um] Lateran[i], XIII kalendas octobris.

Acerca de este breve solamente ha conocido Loewenfeld (9795)   —549→   lo que nota Pflugk-Harttung786. Sin embargo este último autor en el tomo III de su obra, Acta pontificum Romanorum787, da buena parte del texto, omitiendo la más importante para fijar el tiempo, esto es la cláusula referente al cardenal Jacinto, que decide el año.

En 31 de Octubre de 1154 se hallaba el cardenal Jacinto en Tarragona788 confirmando los estatutos, ó regla canónica de aquella catedral.

Á mediados de Noviembre se encontraba en Tuy.

Tuy, 15 Noviembre, 1154.-Archivo histórico nacional. Cartulario del monasterio benedictino de Sobrado, tomo II, núm.º XLV, fol. 32 r.

Karta quam fecit iohannes guimaraz de hereditate sancti laurentii de bunal.

Notum sit omnibus tam posteris quam presentibus quod ego dnus iohannes gimarez locum heremi qui dicitur sanctus laurentius, quem a comité fernando acconparavi, ecclesie sancte marie de superado libere acc quieto imperpetuum possidendum concessi. Siquis autem in posterum carte huius firmitatem quolibet modo violare temptaverit anathema sit et mille persolvat solidos; Abbas autem egidius supra dicti monasterii et fratres eius susceperunt me in societatem et fraternitatem suam ut in spiritualibus pro me facerent quantum pro uno de fratribus suis et in temporalibus consilio et auxilio eorum fruerer in oportunitatibus meis; et ego eis semper et in omnibus fidelis existerem et utilitatibus eorum pro posse deservirem.

Facta carta era millesima C.ª XC.ª II.ª apud tudam, XVII kalendas decembris, constituto in eodem loco romane ecclesie cardinale Jacincto.

Ego iohannes manu mea roboro.

  —550→  

Testes sunt Johannes; Pelagius, Ordonius.

Ego Giraldus abbas melonis scripsi.

Poco antes ó después del día marcado por este instrumento, se había llegado el legado á Santiago de Compostela, donde parece que hubo de examinar y apoyar las preces del arzobispo D. Pelayo y de su Cabildo que motivaron la bula siguiente, no posterior ciertamente al día de la defunción (3 Diciembre) de Anastasio IV, ni anterior al 16 de Mayo789.




8

(Noviembre?) 1154. Bula de Anastasio IV eximiendo al arzobispo Compostelano de la sujeción al de Toledo.-Archivo del Cabildo de Toledo, cód. 42-22, fol. 34 v.

In regesto domini Anastassi pape. Compostellano archiepiscopo eiusque successoribus canonice substituendis in perpetuum.

Et iusticie ratio exigit et consulte sedis apostolice benignitas et mansuetudo deposcit et cum [etc.]

Tuas igitur et commisse tibi a deo ecclesie preces, venerabilis in christo frater P[elagi] a[rchiepiscope], debita v[oluntate] su[scipimus]; et ob reverentiam beati iacobi, cuius venerandum corpus in eadem ecclesia requiescere creditur, integrum ius libertatis auctoritate apostolica ipsi ecclesie indulgemus. Constituimus ergo, et mansuro in perpetuum decreto firmamus [atque] sancimus ut tam tu quam tui deinceps successores nulli metropolitano, seu primati, preter [quam] Romano pontifici subditi sitis, vel obedientiam exhibere cogamini. Ad maiorem quoque ecclesie ipsius venustatem et pro tui decore, cum per tuam provinciam de loco ad locum te ire contin[ge]rit, et pertransire alienas provincias seu loca necesse habebis, crucem, quam ex apostolice sedis permissione ante te baiulas790, tibi tuisque successoribus continue deferendi licentiam indulgemus.

  —551→  

Nulli ergo homini fas sit, etc.

Ad inditium autem percepte huius a sede apostolica libertatis, unam auri marcham nobis nostrisque succesoribus annis singulis persolvatis.

Si quis igitur, etc.

Desgraciadamente el códice Toledano suprime la fecha. En el archivo de la catedral de Compostela la bula no se encuentra.

Del breve, fechado en 15 de Mayo y dirigido al cardenal Jacinto, se desprende que no estaba otorgada, pero que la solicitud estaba pendiente y en estado muy diverso de la situación que alcanzaban las pretensiones de los arzobispos de Braga y de Tarragona. Como quiera que sea, es un dato histórico que explica satisfactoriamente la presencia del arzobispo Compostelano en el concilio nacional de Valladolid791. No concurrió el de Braga, por la razón que explica el Legado en la carta siguiente inédita.

Nájera, 3 Marzo 1155.-Códice 42-21792, fol. 43 r.

Jacintus legatus J[ohanni] Toletano Archiepiscopo.

Jacintus, dei gratia sancte Romane ecclesie diaconus Cardinalis, apostolice sedis legatus, Venerabili dilectoque fratri, eadem gratia Toletane Sedis Archiepiscopo, Salutem et veram in christo dilectionem.

Officii nostri debitum nos admonet et affectio paterna compellit ecclesiarun tranquillitati satagere et earum lites ac omnimodas vexationes de medio tollere. Quas autem alterutrius partis diffugio seu malitia prorsus extirpare non possumus, ne lapsu temporis altera pars ex ignorantia jus suum perdat, litterarum monimentis quod ad nostram pervenit notitiam committere decernimus.

Cum igitur a Romanis pontificibus litteras impetraveris793 ad   —552→   venerabilem fratrem nostrum I[ohannem] Braccarensem Archiepiscopum794 ut vel tibi usque ad terminum assignatum obediret, vel deinceps suspensus maneret, et nos sibi tradi nollemus ante concilium, quod celebraturi eramus apud Vallisoletum, ne a suspensione occasionem non veniendi sumeret, viva voce ei iniunximus ut, omni occasione remota, ad predictum concilium nostrum veniret795, tam tibi satisfacturus, quam Archiepiscopo compostellano super quibusdan querimoniis suis responsurus, et mandata Romanorum Pontificum effectui mancipaturus. Ipse autem, sicut contumax et rebellis, nec venit nec canonicam excusationen pretendit. Nos itaque, de rigore canonum procedentes, eum a pontificali officio suspendimus, et suffraganeos suos a persone sue obedientia absolvimus, usquequo tam nostri quam patrum nostrorum Romanorum pontificum mandata effectui manciparet, et tibi de contemptu condigne satisfaceret.

Dat[um] Naiare per manum Roberti, cappellani domini Jacinti diaconi Cardinalis atque legati, Incarnationis dominice anno M. C. L. [I] V796 Indictione III, V Nonas Marcii, Pontificatus domini Adriani pape IIII. anno primo.

De la sentencia que le suspendía hubo de apelar al arzobispo de Braga. Conocida es la bula «Si quanta sit» que Adriano IV le dirigió desde Benevento el día 19 de Enero de 1156, donde le dice797: «Mandamus quatenus predicto fratri nostro Toletano archiepiscopo, cui in toto Hispaniarum regno confirmavimus apostolica auctoritate primatum, debitam reverentiam tanquam primati tuo et omnimodam subjectionem impendas. Alioquin, suspensionis sententiam, quam dilectus filius noster Jacintus diaconus cardinalis, apostolice sedis legatus, in te noscitur promulgasse, ratam et firmam habemus, et eam robur perpetue firmitatis statuimus obtinere. Nos enim predecessorum nostrorum felicis memorie Eugenii et Anastasii Romanorum pontificum vestigiis insistentes,   —553→   secundum sententiam memorati filii Jacinti cardinalis798, nisi ad prefatum archiepiscopum cum omni humilitate accesseris et ei de cetero curaveris obedire, ab omni pontificali officio te jubemus esse suspensum, et omnes suffraganeos tuos ab obedientia persone tue absolvimus.

Nuestro Mariana, aunque poco y mal informado sobre la primera legación del cardenal Jacinto en España, mencionó esta sentencia ignorando la relación que tiene con el concilio de Valladolid. Sobre el año 1155 se expresa así799: «En el mismo tiempo el Cardenal Jacinto, Legado en España, sosegaba las contiendas y daba asiento en el estado de las Iglesias; en particular á instancia de Juan arzobispo de Toledo800 pronunció sentencia en Nájera en favor del primado de Toledo contra los arzobispos de Santiago y de Braga. Fué esta legacía muy señalada y famosa en esta era. Envióle Anastasio cuarto; pero llegó á España en tiempo que ya era pontífice el que le sucedió que fué Adriano IV.»

En este último punto, como en otros muchos, el P. Juan de Mariana anduvo escasísimo de noticias. Hemos visto cómo el cardenal Jacinto estuvo en España durante el pontificado de Anastasio IV.

Réstame añadir que el arzobispo de Tarragona tampoco asistió al concilio de Valladolid; probablemente por la misma razón que tuvo el de Braga, conviene á saber, la de no querer sujetarse á la primacía del Toledano.

De Nájera pasó el Legado á Logroño, donde expidió el diploma siguiente:

Logroño 5 Marzo 1155.-Biblioteca de la Real Academia de la Historia, códice (estante 25, grada 1.ª) C. 4, sección II (Valladolid), folios 24 r.-25 r.

«Un breve del Cardenal Jacinto, año de 1155; por el que confirma   —554→   la donación del S.or Conde D. Pedro801 de la Iglesia de S.ª María de Valladolid á la de Palencia, con la carga de pagar á la Iglesia de S.n Pedro de Roma el censo de cien sueldos de la moneda pictaviense.

Jacintus Dei gratia Sancte Romane Ecclesie Cardinalis, Apostolice Sedis Legatus, venerabili fratri Raymundo Palentine Ecclesie episcopo [eiusque] subces[s]oribus canonice substituendis in perpetuum.

Sicut iniusta poscentibus nullus est tribuendus assensus, ita iusta postulantium non est diferenda petitio. Eapropter, venerabilis frater Raymunde, episcope Palentine Ecclesie, sui au[c]tore Deo preesse dignosceris, salubriter providentes, et tam vestigiis Patrum nostrorum Romanorum Pontificum felicis memorie Innocentii, Eugenii802, quam sacrosancte Romane Ecclesie Legatorum Bosonis et Guidonis, firmiter inherentes, ecclesiam Valleoleti cum omnibus pertinentiis suis eo tenore que Ecclesie tue a primis eius fundatoribus803, videlicet sub annuo sensu centum solidorum pictaviensis monete, vel tantum valentis, collata, et a Romana Ecclesia deinceps diiudicata esse dignoscitur, tibi tuisque successoribus perpetuo possidendam confirmamus et presentis scripti privilegio communimus, Statuentes nequis ibi contra statuta predictorum Patrum quodcumque disponere vel ordinare presumat. Nos itaque pro censu unius anni, XXV morabetinos de te, frater episcope, in capitulo Palentino sumentes, decernimus ut nulli omnino hominum liceat hoc nostrum decretum infringere; sed ratum semper et inviolatum permaneat.

Siqua igitur in futurum ecclesiastica secularisve persona hanc nostre constitutionis paginam sciens contra eam temere venire temptaverit, secundo tertiove commonita si non satisfactione congrua reatus suos correxerit, potestatis honorisque sui potestate careat, reamque se divino iudicio de perpetrata iniquitate esse   —555→   cognoscat, et a sanctissimo corpore ac sanguine Dei ac Domini Redemptoris nostri Iesu christi aliena fiat; cunctis autem eidem loco sua iura servantibus sit pax Domini nostri Iesu christi, quatenus hic fructum bone actionis percipiant et in futuro premia eterne pacis inveniant. Amen, amen.

Data apud Lucronium per manum Roberti, capellani Domini Jacinti diaconi Cardinalis atque Legati, incarnationis Dominice anno M. C. L. [I] V, Indictione III. III non[as] Marcii Pontificatus Domini Pape Adriani [IIII] anno I

De este documento naturalmente se infiere que el Legado, así que dió remate al concilio nacional de Valladolid, se fué á Palencia, desde cuya ciudad se llegó á Logroño, no sin haberse detenido en Nájera. Desde Logroño se dirigió probablemente á Tudela, y luego á Calahorra, donde celebró el concilio Calagurritano, al que asistieron por lo menos once prelados: el arzobispo de Santiago y su sufragáneo el obispo de Lisboa, el obispo de Orense sufragáneo de Braga, los obispos de Calahorra, Barcelona, Huesca, Tarazona, Zaragoza y Pamplona sufragáneos de Tarragona, y los abades de San Juan de la Peña y de Monte Aragón, como dejo apuntado en otro lugar804.

Fidel Fita





Anterior Indice Siguiente