Selecciona una palabra y presiona la tecla d para obtener su definición.


ArribaAbajoIV. Bula inédita de Honorio II

Fidel Fita


No la menciona Jaffé365. Está fechada en Letrán, á 12 de Marzo de 1127.

FUENTES. Archivo histórico nacional. Bula original, sin el sello de plomo, que fué arrancado de la presilla de hilos de seda encarnada y verde. Está guardada en el cajón rotulado Catedral de Toledo, 1 Bulas; y lleva al dorso por signatura Almoxarifazgo, A, 4ª, 1º, 1º. - Copia del siglo XIII, que trae el Liber privilegiorum ecelesie Toletane, fol. 101 vuelto.

Biblioteca nacional. Copia del siglo XVIII, continuada en el fol. 65   —336→   del códice Dd, 112. De esta copia han hecho mérito los Sres Ewald366 y Loewenfeld367 citando la data y desfigurando el encabezamiento.



Honorius episcopus, servus servorum dei, Dilecto R. Toletano Archiepiscopo368eiusque successoribus canonice promovendis in perpetuum.

Iusticiae est369 unicuique conservare quod suum esi. Eapropter, karissime in christo frater, Raimunde venerande370 archiepiscope, Toletanae ecelesiae cuius tibi a domino cura commissa est salubriter providentes, statuimus ut universi parroechiae tuae371 fines, qui iam deo auctore a christicolis inhabitantur, vel qui in futurum auxiliante domino sarracenis372eripientur, omnino integri tam tibi quam tuis successoribus in perpetuum conserventur.

In finibus itaque tuae dioceseos373, que a christianis incoluntur, hec sunt oppida: Talavera, Alfamim374, Maqueda, Sancta Eulalia, Ulmus, Canales, Mageritum, Alkala, Godelfaiara, Fita, Pennafora, Belegna375, Uzeda, Talamanca et Butracum. Confirmamus etiam tibi et ecclesiae tuae domum reginae in toleto376 cum hereditate sibi pertinente, quam predecessoris tui377 probitas ab urraca regina adquisivit378, et decimas omnium regalium   —337→   reddituum in toleto379, Talavera, Magerito et Godelfaiara, qua[s] rex Adefonsus iunior eidem antecessori tuo et prefatae ecclesiae, genitrice sua regina Urraca favente, liberaliter donavit et testamenti sui serie confirmavit. Porro quecumque predia, quascumque possessiones gloriosissimi Hyspaniarum reges et alii fideles eidem ecelesiae contulerunt, illibata tam tibi quam tuis successoribus in perpetuum confirmari sancimus et conservari.

Decernimus ergo ut nulli omnino hominum liceat toletanam ecclesiam temere perturbare, aut eius possessiones auferre, vel ablatas retinere, minuere, vol temoradis vexationibus fatigare; sed omnia integra conserventur tam tibi quam clericorum, et pauperum usibus profutura. Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisve persona hanc nostrae constitutionis paginam sciens, contra eam temere venire temptaverit, secundo tertiove commonita si non satisfacione380 congrua emendaverit, potestatis honorisque sui potestate careat, reamque se divino iudicio381 existere de perpetrata iniquitate cognoscat, et a sacratissimo corpore ac sanguine dei et domini redemptoris nostri ihesu christi aliena fiat, atque in extremo examine districte ulcioni subiaceat. Cunctis autem eidem ecclesie iusta servantibus sit pax domini nostri ihesu christi, quatenus et hic fructum bonae accionis percipiant, et apud districtum iudicem premia eternae pacis inveniant. Amen. Amen. Amen. BENE VALETE.

Oculi domini super iustos. Sanctus Petrus. Sanctus Paulus. Honorius papa II.

Ego Honorius Catolice Ecclesie Episcopus subscribo.

Datum Laterani per manum Imerici diaconi cardinalis et cancellarii, IIII idus Marcii, Indictione VIª, Incarnacionis dominice Mº Cº XXº VIIº, Pontificatus autem domni382 Honorii Pape Secundi Anno Tercio383.

  —338→  

Quince poblaciones fortificadas (oppida), cabezas de jurisdicción eclesiástica y civil, señala esta bula, que radicaban libres del yugo musulmán en territorio de la diócesis de Toledo: Talavera, Alhamín384, Maqueda, Santa Olalla, Olmos385, Canales386, Madrid, Alcalá de Henares, Guadalajara, Hita, Peñahora, Beleña, Uceda, Talamaca y Buitrago.

Heredera de Peñahora (Pennafora) entre Hita y Boleña ha sido Mohernando, extendiendo su jurisdicción como vicaría eclesiástica á los pueblos de Cerezo, Humanes, Razbona y Robledillo. En el artículo acerca de Humanes de Mohernando, apunta Madoz que dentro del término de esta villa de Humanes, confinante con el de Torrebeleña, hay tres ermitas dedicadas á la Virgen de Peñaora, la Soledad y Santa Maria Magdalena. No me extraña que el sabio geógrafo haya pasado así de corrida sobre un sitio tan digno de atención para nuestra Geografía. Los vecinos de Mohernando, requeridos (17 Diciembre, 1580), á nombre del rey D. Felipe II para que digan los edificios señalados que en el pueblo hubiere, y los rastros de edificios antiguos de su comarca, epitafios, letreros y antiguallas de que hubiere noticia, respondieron387 que en esta juridicion no hay cosa alguna de lo que el capítulo dice, eceto que donde dizen Peñahora, ribera del rio de Sorbel, hay algunas paredes viejas, donde parece hubo edificio. Este castillo en el siglo IX restauró el califa Mohamad I388.

El punto es altamente estratégico. Guarnece la confluencia del Sorbe con el Henares. Á sus piés, remontando este río y cruzando aquél, humea la vía férrea de Madrid á Zaragoza.

A fines del siglo XII dos escrituras, firmadas por el comendador D. Fernando Martínez de Hita, una en 26 de Enero de 1196, y   —339→   otra por Mayo de 1198, que estampa el bulario de la orden de Santiago389, declaran bien como Peñahora (Pennafora) y Guadalajara partían lindes al Sur y al Norte de sus respectivos distritos.

La bula de Honorio II, que ha motivado estas observaciones, fué dirigida, según hemos visto, al arzobispo D. Raimundo en 12 de Marzo de 1127. La que Eugenio III390 enderezó al mismo arzobispo (16 Abril, 1148) enumera á continuación de los quince grandes municipios (oppida), otros cuatro: Calatalifa391, Escalona, Zorita y Calatrava. Confirma además á D. Raimundo el señorío feudal que le había otorgado el rey sobre los castros, ó castillos, de Alcalá y de Canales.

Cuatro documentos, que nos brinda el Liber privilegiorum, ecclesie Toletane, ilustrarán la cuestión pendiente.

10 Febrero, 1129. - Fol. 4 vuelto, 5 recto392.

Privilegium de Alcala et de suis terminis concessum domno Raymundo Archiepiscopo Toletano et eius successoribus.

Regie magestatis interesse etiam minus eruditis certum est ecclesias et sacra loca non solum ab iniuria tueri et defendere, verum etiam helemosinarum et beneficiorum [ope] in dei obsequium et suorum excessuum remissionem pie et religiose visitare fovere et honorare. Unde ego rex Adefonsus, una cum coniunge393 mea regina domina Berengaria, meorum antecessorum consuetudinem non irrationabiliter sequ[u]tus, facio cartam donationis sancte Marie toletane ecclesie et vobis dompno Raymundo eiusdem sedis archiepiscopo omnibusque canonicis ibidem deo servientibus de castro, quod nunc dicitur alcala, antiquitus vero complutum, cum omnibus suis terminis antiquis quos habuit   —340→   buit quomodo melius extitit, tam in tempore sarracenorum, quam in tempore avi mei bone memorie regis A[defonsi], videlicet cum terris, pratis, aquis, piscariis, vineis, almuniis, montibus, arboribus fructuosis et infructuosis, villis, aldeis. Sicut ad regale ius pertinet, sic dono totum. vobis omnibusque successoribus vestris pro animabus parentum meorum394 et in remissione delictorum meorum, ut habeatis illud et populetis et possideatis iure heredilatis in perpetuum. Si vero aliquis tam de mea progenie quam de extranea, cuiuscunque professionis sit, hoc meum pactum infregerit vel frangere temptaverit, sit excommunicatus, et cum iuda traditore in inferno dampnatus; et insuper exsolvat ad partem regis Centum libras auri, et quod invaserit dupplet dompno Archiepiscopo et supradicte ecclesie.

Facta carta Era M.ª C.ª LX.ª VII.ª395, et quoto IIIIer idus febroarii. Ego A[defonsus] dei gratia Hyspanie imperator396 quod fieri mandavi proprio robore confirmo.

Raymundus toletanus archiepiscopus confirmo. - Bernardus zamorensis episcopus conf. Bertrandus397 oxomensis episcopus conf.

Comes petrus de lara conf. - Comes gomez conf. - Comes bertrandus conf. - Ramirus floraci conf. - Rodericus vermundez maiordomus regis conf. - Exemeno enequici conf. - Garcia garciaz conf. - Petrus didaci conf. - Guterre elmildez398 conf. - Menendo bofino conf. - Lopo lopez conf. - Ordonius gudesteiz conf. - Rudericus fernandez conf. - Aluazil iulian conf. - Garcia moniz conf. - Aben lampader conf. - Dominico armentariz conf. - Dominico dominiquiz conf. - Rudericus lupiz conf. - Rave conf. - Petrus velidiz conf. - Cidi conf. - Velidi conf. - Anaya conf. - Pelagius ariz notarius regis scripsit et conf.

El instrumento es anterior á la coronación imperial de Alfonso   —341→   VII en la catedral de León (26 Mayo, 1135), y posterior al casamiento del rey con Doña Berenguela, que tuvo lugar, como refiere su Crónica contemporánea399, en el mes de Noviembre de 1128. Bajo este supuesto cabe poner el diploma entre los años 1129 y 1135. Ni es óbice la firma del obispo D. Bernardo; el cual lo era de Zamora antes que D. Raimundo fuese trasladado desde Osma á Toledo.

Tampoco se hizo la escritura después del año 1129; porque, desde el fin del mes de Enero del año siguiente no há lugar400 á las firmas del conde D. Pedro de Lara y de su yerno D. Beltrán.

Año 1136401. - Fol. 76 r.

Ego Petrus, gratia dei Secobiensis ecclesie episcopus, recognosco castellum, quod dicitur calatalipha, esse in diocesi toletane ecclesie; quod castellum dedit dominus imperator nobis et ecclesie nostre secobiensi, hereditario iure cum terminis suis. Qua de causa petivi a domino nostro Archiepiscopo ut concederet michi vicem suam in ecclesiis et in clericis qui ibi fuerint. Quod ipse concessit michi in capitulo suo in diebus meis tantum. Interim ipse decimarum terciam, partem archiepiscopus accipiat; et post discessum meum402 ipse vel successores sui vices suas et episcopale ius recuperent.

Ego petrus episcopus confirmo.

Sin esta declaración difícilmente se comprendería una cláusula del fuero (23 Febrero, 1141), concedido por el emperador á los pobladores de Calatalifa403. «Preterea concedo eisdem populatoribus de Calatalifa ut quem forum habent illi de Magerito el de Maqueda pro suis ecclesiis cum archiepiscopo, talem habeant ipsi pro suis cum eodem archiepiscopo et Secoviensi episcopo

  —342→  

Del 5 de Enero de 1130 arrancan los fueros de la población que por orden del rey acababan de establecer en Escalona404 los hermanos Diego y Domingo Alvarez, cuya suerte desastrada á manos de los sarracenos es harto conocida405.

23 Agosto, 1143. - Fol. 5 r., v.

Privilegium de Canales et de eius aldeis ab imperatore ecclesie Toletane concessum.

In nomine domini, patris et filii et spiritus sancti, amen. Quanto diviciis et possessionibus habundancius quisque videtur afluere, tanto largius de hiis que possidet deo et veris dei cultoribus pro salute anime sue et peccatorum remissione debet impendere, iuxta illud apostoli: Facite bonum ad omnes, maxime ad domesticos fidei. Eapropter, ego Adefonsus Hyspanie imperator, una cum uxore mea Berengaria, grato animo, voluntate spontanea, pro nostra parentumque nostrorum salute et amore filiorum nostrorum fredenandi et adefonsi406, quí in Toleto nati et in ecclesia beate marie pontificali baptizati et deo super altare ibidem oblati fuere, castrum meum Canales, inter ulmos et toletum super Goderramam situm, prefate ecclesie beate marie pontificali et domino Raymundo eiusdem ecclesie Archiepiscopo, successoribusque illius canonice substituendis dono hereditarium, dono liberam, et in perpetaum. concedo habendum. Ita, inquam, liberum et hereditarium eis dono, quod nufins alcaedorum, qui usque nunc ibi fuere, nullusque alius homo hereditatem, nisi quam deinceps sors ei dederit, infra eius terminos habeat nec eam ibi requirat; hoc excepto quod si aliquis iuste, ut terre consuetudo est, aliquam ibi hereditatem comparavit et quasi unus populator pro ea servierit, eam libere possideat; quod si noluerit, sorte dividatur communi, et alteri detur qui pro ea serviat. Dono etiam iamdictum castellum Canales ecclesie sancte   —343→   marie predicte et domino Raymundo iamdicto Archiepiscopo suisque successoribus cum terminís quos ab antiquo ipsum habuisse probatur, el quos ei modo concedo et afirmo habendos. Concedo videlicet habendum ei terminum ex parte urbis toleti illam villulam, quam dicunt Recas407, et illam aliam quam dicunt Borgelauager, id est Bovedellam408, cum omnibus earum terminis et possessionibus, quecunque vel ubicunque sint. Ex parte ulmis concedo habendum ei terminum Racachiol409. Ex altera parte goderame Zedonium410 usque ad maiorem carreram qua itur de magerido ad toletum411. Dono quoque idem castellum cum ingressibus et egressibus suis, cum montibus el vallibus, cum terris et vineis, cum aquis et molinis, pratis, pascuis, solaribus, ortis, et cum omnibus aliis rebus ad ipsum, quocunque loco sint, pertinentibus. Si autem de mea vel aliena progenie aliquis hoc meum factum et meam donationem in posterum diruperit, a deo maledictus in inferno cum iuda proditore et datan et abiron sine fine dampnetur nisi resipuerit; pectet insuper pro temerario ausu regie potestati mille marchas argenti, et ecclesie beate marie hereditatem dupplatam restituat.

Facta carta Toleto, Xº kalendas Septembris, Era M.ª C.ª LXXX.ª I.ª, predicio imperatore adefonso imperante in Toleto, Legione, Saragoria, Naiara, Castella, Gallecia.

Ego Adefonsus imperator hanc cartam, quam iussi fieri anno VIIIIº mei imperii412, confirmo et manu mea roboro.

Ego Berengaria imperatrix confirmo. - Petrus Segobiensis episcopus conf. - Bernardus Segontinus episcopus conf. - Stephanus Oxomensis episcopus conf. - Petrus Palentinus episcopus conf. - Enego Avilensis episcopus conf. - Bernardus cemorensis episcopus conf.

Rodericus gomez comes conf. - Comes fernandus de galecia   —344→   confirmo. - Ramirius frolez conf. - Rodericus fernandez alcaedus in toleto conf. - Didacus munio maiordomus imperatoris conf. - Poncius de minerva alferiz conf. - Guterrius fernandez potestas conf. - Ferrandus iohannis de galecia conf. - Almalricus conf. - Lop lopez de carrione conf. - Petrus adefonsi de asturiis conf. - Julianus pedrez de sancto romano conf. - Julianus de capello alcaldo in toleto conf. - Habit zahalmedina conf. - Michael midez conf. - Geraldus scriptor imperatoris, per manum magistri Hugonis eius cancellarii, scripsit.

13 Febrero, 1147. - Fol. 37, r., v.

Privilegium imperatoris de decima de Calatrava.

In nomine sancte et individue trinitatis, patris et filii et spiritus sancti amen.

Quanta mala quanteque persecutiones per calatrava, dum in potestate sarracenorum maneret, toletane civitati et populo christiano assidue evenissent, omnibus hominibus per hyspaniam constitutis satis est manifestum. Divina autem pietas civitatem ipsam et ibi fundatam beate marie semper virginis ecclesiam, que inter omnes hyspanie ecclesias primatus obtinet dignitatem, suumque populum a tanta oppressione tantoque periculo per me imperatorem hyspanie adefonsum volens per suam misericordiam liberare, de eius acquisitione nunc michi concessit gloriam et triumphum habendum.

Propter tantam itaque gloriam et propter tantam, quam inter omnes antecessores meos reges hyspanie michi dominus reservavit, victoriam, vobis dompno Raimundo toletano Archiepiscopo et hispanie primati, successoribusque vestris, et per vos toletane beate marie pontificali videlicet et omnibus eiusdem ecclesie presentibus et futuris canonicis, maiorem et digniorem mesquitam de calatrava cum suis tendis et vineis suis et cum omnibus hereditatibus, quas in tempore maurorum possedit et habuit maximeque pro salute anime mee et parentum meorum, et peceatorum meorum remissione, una cum uxore mea imperatrice Berengaria filioque meo Sancio, hereditariam dono;ut sicut fuit usque modo mesquita maurorum, vos etiam faciatis domum dei et ecclesiam fidelium, et maneatis ibi et procuretis decem clericos   —345→   inter presbiteros et diacones et clericos ad dei servicium faciendum. Quicquid vero iam facte ecclesie, vel a me vel ab aliis, preter eas quas iam habet hereditates, datum fuerit deinceps, sive in hereditatibus sive in aliis rebus, in iure toletane, ecclesie libere, sicut ipsa mesquita facia ecclesia, semper permaneat.

Item pro remedio anime mee et pro retributione eterna dono vobis decimam omnium regalium redituum de ipso calatrava, tam de presentibus quam de illis quos ibi in posterum acquisiero, vel heredes mei vel proheredes acquisierint; de portatico videlicet, de quintis, de tendis, de balneis, de furnis, de pane et vino, de calumpniis, ac insuper de omnibus molinis et piscariis, ac de universis rebus que ad regium fiscum pertinent. Ita tamen istam vobis, dompno Raimundo prenominato Archiepiscopo, et per vos toletane ecclesie et canonicis vestrisque successoribus, decimam dono, quod si forte alicui de regiis hereditatibus aliquam dedero de iure hereditario, vel aliquo modo alio, aut meus dederit heres, semper vos et toletana ecclesia eam libere habeatis. Et si forte alicui comiti, vel principi, vel alchaedo, eam villam tenendam comisero, nichil propter mutationem dominorum de decima ammittatis. Eo quoque modo et foro, quo decimam toleti habetis regiam, istam vobis concedo habendam; videlicet ut vestri homines eant cum meis pariter; et ubicunque mei acceperint aliquid, vestri ibidem que sui iuris fuerint accipiant. Supra memoratam mesquitam et omnium regaluim reddituum decimam eo tenore, eo modo vobis, dompno Raimundo archiepiscopo iamdicto et per vos toletane ecclesie pontificati et canonicis vestrisque successoribus dono, quatenus eas in perpetuum iure hereditario habeatis libere, et quiete sine omnium hominum contradictione et aliqua diminutione teneatis.

Si qua vero ecclesiastica secularisve persona huius mee donationis paginam, sciens eam in posterum ausu temerario ruperit vel diminuerit, vel ei contraria venerit, gravi anathemate feriatur, quecunque sit sive de meo genere sive de alio; et insuper dampnetur semper in inferno cum iuda proditore, nisi digne emendaverit; et pectet regie parti et ecclesie toletane mille marcas argenti, unicuique medietatem attribuens; et restituat duplatum eidem ecclesie quicquid invaserit; et hec carta rata postea permaneat.

  —346→  

Facta carta salamantice, Idus februarii, Era M.ª C.ª LXXX.ª V.ª, Anno quo prenominatus imperator acquisivit cordubam et post cordubam Calatrava mense ianuario, et submisit illud iuri christianorum; ipsomet tunc imperante in toleto, Legione, Saragocia, Naiara, Castella, Galecia.

Ego adefonsus imperator hanc cartam quam iussi fieri manu mea roboro et confirmo simul cum uxore mea imperatrice Berengaria et filio meo Sancio.

Ego Berengarius Salamantinus episcopus confirmo. - Ego Petrus Secobiensis episcopus conf. - Ego Bernardus segontinus episcopus conf. - Ego Enegus Avilensis episcopus conf. - Ego navarro cauriensis episcopus conf.

Ego Comes poncius maiordomus conf. - Ego Almaricus tenens medietatem toleti conf. - Ego Comes Urgelli ermegaudus conf. - Ego Comes fernandus de gallecia conf. - Ego comes Rodericus pedrez conf. - Nunio pedrez alferez imperatoris conf. - Guterrins fernandez conf. - Martinus fernandez de fita conf. - Poncius de minerva conf. - Lop Lopici de carrione conf. - Martinus munioz de mon mogrion conf.

Guiraldus scriptor imperatoris por manum magistri Hugonis cancellarii scripsit.

Este inapreciable diploma tuvieron á la vista el arzobispo Don Rodrigo413 y el autor anónimo de los Anales toledanos primeros414 Desde Salamanca el Emperador, con ánimo de aprestar la empresa contra Almería, pasó á Zamora, donde firmó (1.º Marzo 1147) la donación de Vamba415, expresando asimismo la data histórica del año, que empieza desde la rendición de Córdoba (Mayo 1146), y discurre con la de Calatrava (Enero 1147).

FIDEL FITA.