- 14 -

	Acolá enriba
	na fresca montaña,
	que alegre se crobe
	de verde retama,
	meniña morena
	de branco vestida,
	nubiña parece
	no monte perdida,
	que xira, que corre,
	que torna, que pasa,
	que rola e, mainiña,
	serena se para.

	Xa envolta se mira
	na espuma que salta
	do chorro que ferve
	na rouca cascada.
	Xa erguida na punta
	de pena sombrisa,
	inmoble cal virxe
	de pedra se mira.
	A cofia de liño
	aos ventos soltada,
	as trenzas descoida
	que os aires espallan.
	Tendida-las puntas
	do pano de seda,
	as alas dun ánxel
	de lonxe semellan,

	si as brisas da tarde,
	xogando con elas,
	as moven ca gracia
	que un ánxel tivera.
	Eu penso, ¡coitado
	de min!, que me chaman,
	si as vexo bulindo
	na verde enramada.
	Mais, ¡ai!, que os meus ollos
	me engañan traidores,
	pois vou e, lixeira,
	na niebra se esconde;
	se esconde outras veces
	na sombra dos pinos
	e canta escondida
	cantares dulciños
	que abrasan, que firen
	ferida de amor
	que teño feitiña
	no meu corazón.

	¡Que feita, que linda,
	que fresca, que branca
	dou Dios á meniña
	da verde montaña!
	¡Que hermosa parece,
	que chore, que xima;
	cantando, sorrindo,
	disperta, dormida!
	¡Ai, si seu pai
	por regalo ma dera!,
	¡Ai, non sentira
	no mundo máis penas!
	¡Ai!, que por tela
	conmigo por dama,
	eu lla vestira,
	eu lla calzara.

- 15 -

	Adios, ríos; adios, fontes;
	adios, regatos pequenos;
	odios, vista dos meus ollos:
	non sei cando nos veremos.

	Miña terra, miña terra,
	terra donde me eu criei,
	hortiña que quero tanto,
	figueiriñas que prantei,

	prados, ríos, arboredas,
	pinares que move o vento,
	paxariños piadores,
	casiña do meu contento,

	muíño dos castañares,
	noites craras de luar,
	campaniñas trimbadoras
	da igrexiña do lugar,

	amoriñas das silveiras
	que eu lle daba ó meu amor,
	camiñiños antre o millo,
	¡adios, para sempre adios!

	¡Adios groria! ¡Adios contento!
	¡Deixo a casa onde nacín,
	deixo a aldea que conozo
	por un mundo que non vin!

	Deixo amigos por estraños,
	deixo a veiga polo mar,
	deixo, en fin, canto ben quero...
	¡Quen pudera non deixar!...

	Mais son probe e, ¡mal pecado!,
	a miña terra n'é miña,
	que hastra lle dan de prestado
	a beira por que camiña
	ó que naceu desdichado.

	Téñovos, pois, que deixar,
	hortiña que tanto amei,
	fogueiriña do meu lar,
	arboriños que prantei,
	fontiña do cabañar.

	Adios, adios, que me vou,
	herbiñas do camposanto,
	donde meu pai se enterrou,
	herbiñas que biquei tanto,
	terriña que nos criou.

	Adios Virxe da Asunción,
	branca como un serafín;
	lévovos no corazón:
	Pedídelle a Dios por min,
	miña Virxe da Asunción.

	Xa se oien lonxe, moi lonxe,
	as campanas do Pomar;
	para min, ¡ai!, coitadiño,
	nunca máis han de tocar.

	Xa se oien lonxe, máis lonxe
	Cada balada é un dolor;
	voume soio, sin arrimo...
	Miña terra, ¡adios!, ¡adios!

	¡Adios tamén, queridiña!...
	¡Adios por sempre quizais!...
	Dígoche este adios chorando
	desde a beiriña do mar.
	Non me olvides, queridiña,
	si morro de soidás...
	tantas légoas mar adentro...
	¡Miña casiña!,¡meu lar!

- 16 -

	Eu ben vin estar o moucho
	enriba daquel penedo:
	¡Non che teño medo, moucho,
	moucho, non che teño medo!

- I -
	Unha noite, noite negra,
	como os pesares que eu teño,
	noite filla das sombrisas
	alas que estenden os medos;
	hora en que cantan os galos,
	hora en que xemen os ventos,
	en que as meigas bailan, bailan,
	xuntas co demo pirmeiro,
	arrincando verdes robres,
	portas e tellas fendendo,
	todas de branco vestidas,
	tendido los brancos pelos,
	contra quen os cans oubean
	agoirando triste enterro;
	cando relumbrar se miran
	antre os toxales espesos,
	cal encendidas candeas
	ollos de lobo famento,
	e os ramallaxes dos montes
	antre sí murmuxan quedos,
	e as follas secas que espallan
	os aires da noite inquietos,
	en remuíños se xuntan
	con longo estremecemento;
	indo camiño da Igrexa,
	soia cos meus pensamentos,
	cabo da fonte da Virxe,
	pretiño do cimeterio,
	dempois de sentir un sopro
	que me deixou sin alento,
	eu ben vin estar o moucho
	enriba daquel penedo.

- II -
	Arrepuiñadas todas
	as carnes se me puñeron,
	e os cabelos no curuto
	fóronse erguendo direitos;
	gotas de sudor corrían
	a fío polo meu peito,
	e trembaba como tremban
	as auguas cando fai vento,
	na pía da fonte nova,
	que sempre está revertendo.
	Aquel moucho alí fincado,
	cal si fose o mesmo demo,
	fito a fito me miraba
	cos seus ollos rapiñeiros,
	que coidei que me roubaban
	non máis que de lonxe velos.
	De lume me paresían
	e que me queimaron penso;
	penso que eran tizós roxos
	da fogueira dos infernos,
	que polas niñas me entraron
	hastra o corazón dereitos.
	En el remorsos había
	de amoriños pecadentos...
	¡Ai, quen ten deses amores
	non pode achar bon sosiego!

	Chovía si Dios ten augua,
	ventaba en tódolos ventos,
	e ensarrapicada toda
	a camiñar non me atrevo,
	que o moucho, fita que fita,
	me aspera naquel penedo.
	Mais acordeime da Virxe
	que sempre conmigo levo,
	résolle un Ave-María,
	e cobrando novo alento,
	como os páxaros do mare,
	nadando paso o regueiro;
	corro a enriba do valado,
	brinco en baixo do portelo,
	e dende alí berro estonces
	con cantas forzas eu teño:
	¡Non che leño medo, moucho,
	moucho, non che teño medo!

- 17 -

	Airiños, airiños aires,
	airiños da miña terra;
	airiños, airiños aires,
	airiños, levaime a ela.

	Sin ela vivir non podo,
	non podo vivir contenta,
	que adonde queira que vaia,
	cróbeme unha sombra espesa.
	Cróbeme unha espesa nube,
	tal preñada de tormentas,
	tal de soidás preñada,
	que a miña vida envenena.
	Levaime, levaime, airiños,
	como unha folliña seca,
	que seca tamén me puxo
	a callentura que queima.
	¡Ai!, si non me levás pronto,
	airiños da miña terra;
	si non me levás, airiños,
	quisais xa non me conesan,
	que a frebe que de min come,
	vaime consumindo lenta,
	e no meu corazonciño
	tamén traidora se ceiba.

	Fun noutro tempo encarnada
	como a color de sireixa,
	son hoxe descolorida
	como os cirios das igrexas,
	cal si unha meiga chuchona
	a mina sangre bebera.
	Voume quedando muchiña
	como unha rosa que inverna,
	voume sin forzas quedando,
	voume quedando morena,
	cal unha mouriña moura,
	filla de moura ralea.

	Levaime, levaime, airiños,
	levaime a donde me esperan
	unha nai que por min chora,
	un pai que sin min n'alenta,
	un irmán por quen daría
	a sangre das miñas venas,
	e un amoriño a quen alma
	e vida lle prometera.
	Si pronto non me levades,
	¡ai!, morrerei de tristeza,
	soia nunha terra estraña,
	donde estraña me alomean,
	donde todo canto miro
	tomo me dice: «¡Extranxeira!»

	¡Ai, miña probe casiña!
	¡Ai, miña vaca vermella!
	Años que balás nos montes,
	pombas que arrulás nas eiras,
	mozos que atruxás bailando,
	redobre das castañetas,
	xas-co-rras-chás das cunchiñas,
	xurre-xurre das pandeiras,
	tambor do tamborileiro,
	gaitiña, gaita gallega,
	xa non me alegras dicindo:
	«¡Muiñeira, muiñeira!»
	¡Ai, quen fora paxariño
	de leves alas lixeiras!
	¡Ai, con que prisa voara,
	toliña de tan contenta,
	para cantar a alborada
	nos campos da miña terra!
	Agora mesmo partira,
	partira como unha frecha,
	sin medo ás sombras da noite,
	sin medo da noite negra;
	e que chovera ou ventara,
	e que ventara ou chovera,
	voaría e voaría
	hastra que alcansase a vela.
	Pero non son paxariño
	e irei morrendo de pena,
	xa en lágrimas convertida,
	xa en sospiriños desfeita.

	Doces galleguiños aires,
	quitadoiriños de penas,
	encantadores das auguas,
	amantes das arboredas,
	música das verdes canas
	do millo das nosas veigas,
	alegres compañeiriños,
	run-run de tódalas festas,
	levaime nas vosas alas
	como unha folliña seca.
	Non permitás que aquí morra,
	airiños da miña terra,
	que aínda penso que de morta
	hei de sospirar por ela.
	Aínda penso, airiños aires,
	que dimpois que morta sea,
	e aló polo camposanto,
	donde enterrada me teñan,
	pasés na calada noite
	runxindo antre a folla seca,
	ou murmuxando medrosos
	antre as brancas calaveras;
	inda dimpois de mortiña,
	airiños da miña terra,
	heivos de berrar: «¡Airiños,
	airiños, levaime a ela!»

- 18 -

Ao Sr. D. Camilo Álvarez e Castro, Chantre da Catedral de Salamanca


- I -
	Roxiña cal sol dourado,
	garrida cal fresca rosa,
	iba polo monte hermosa
	co branco pé descalzado...
	Copo de neve pousado,
	deslumbrando á luz do día,
	tan branco pé parecía.

	As longas trenzas caídas,
	con quen os ventos xogaban,
	ondiñas de ouro formaban
	na branca espalda tendidas;
	apertadas e bruñidas,
	que espigas eran coidara
	o que de lonxe as mirara.

	Tiñan os cores do mare
	os seus olliños dormentes;
	máis doces, máis transparentes,
	naide os poidera encontrare;
	naide velos sin amare
	o corazón sin falsía
	que por antre eles se vía.

	Levaba na frente a ialma,
	nos doces labios a risa,
	auguiña que o vento enrisa,
	pousaba no fondo en calma.
	Tal como gallarda palma
	cimbréase con folgura
	a delgadiña cintura.

	Ó par da brisa temprada
	que antre os salgueiros corría,
	ela correndo seguía
	unha veiriña encantada;
	que alí mansa e sosegada
	manaba unha fresca fonte
	cabo da falda do monte.

- II -
	Franca, pura, sin enganos,
	canta, canta, garruleira,
	ó pé da verde silveira
	lavando os seus brancos panos.
	Ó son dos romores vanos
	que nacen ca mañanciña,
	lava, lava na fontiña.

	Xunto dela os paxariños
	gorgorexan que é un contento;
	faille festiñas o vento
	cos seus hirmáns os airiños.
	Os pastores, coitadiños,
	cántanlle o doce a... la... lala...,
	que lengua de amores fala.

	Ela honesta está escoitando,
	mais con sospiros responde,
	que aló garda non sei donde
	saudades de non sei cando.
	Os paniños vai lavando,
	e a tendelos se apresura
	nun campiño de verdura.

	Dempois no rego que pasa
	verte unha bágoa serena,
	filla da escondida pena
	que o seu peitiño traspasa,
	pois que de amores se abrasa
	aquela que é fresca rosa
	tan amante como hermosa.

	Compañeiras van chegando,
	cal máis a máis ben portada,
	xarros de louza vidrada
	antre os seixos van pousando.
	Cai a auguiña mormuxando,
	brancas vinchas se levantan,
	as meniñas cantan... cantan.

	As estrelas van fuxindo,
	a espesa niebra enrarece,
	o arboriño que frorece
	por antre ela vai saíndo.
	O craro sol vai subindo
	por riba do firmamento,
	limpo, gárrulo e contento.

	Arredor todo arrescende
	a olido de primadera,
	i aló na azulada esfera
	fogax de groria se encende;
	mais a meniña n'atende
	sinón ao dor, ¡mal pecado!,
	que ten no peito encravado.

	Danlle estrañeza os cantares,
	danlle de chorar deseios,
	i, os ollos de bágoas cheios,
	pensa nos nativos lares;
	que n'hai máis tristes pesares,
	máis negra malencolía
	que a que entre estraños se cría.

	Paxariños, verde prado,
	branca lúa e sol ardente,
	todo consolo é impotente
	en mal tan desconsolado;
	todo contento é trubado
	pola peniña sin fondo
	que hai no corazón abondo.

	Por eso a meniña hermosa,
	foxe da alegre fontiña,
	tal como triste ovelliña
	que trema de dor queixosa.
	Vai sentida, vai chorosa,
	mentras lle cantan con saña:
	«¡Da montaña!, ¡da montaña!»

	I ela, que de tal se estraña,
	ferida no que máis sinte,
	que a maltraten non consinte,
	i así lles contesta huraña:
	«Anque che son da montaña,
	anque che son montañesa,
	anque che son, non me pesa.»

- 19 -

	Pasa, río, pasa, río,
	co teu maino rebulir;
	pasa, pasa antre as froliñas
	color de ouro e de marfil,
	a quen cos teus doces labios
	tan doces cousas lles dis.
	Pasa, pasa, mais non vexan
	que te vas ao mar sin fin,
	porque estonces, ¡ai, probiñas,
	canto choraran por ti!
	¡Si souperas que estrañeza,
	si souperas que sofrir
	desque del vivo apartada
	o meu corazón sentiu!
	Tal me acoden as soidades,
	tal me queren afrixir,
	que inda máis feras me afogan,
	si as quero botar de min.
	I, ¡ai, que fora das froliñas
	véndote lonxe de si
	ir pola verde ribeira,
	da ribeira do Carril!

	Pasa, pasa caladiño,
	co teu manso rebulir,
	camiño do mar salado,
	camiño do mar sin fin;
	e leva estas lagrimiñas,
	si has de chegar por alí,
	pretiño dos meus amores,
	pretiño do meu vivir.
	¡Ai, quen lagrimiña fora
	pra ir, meu ben, unda ti!...
	¡Quen fixera un camiñiño
	para pasar, ai de min!
	Si o mar tivera barandas,
	fórate ver ao Brasil;
	mais o mar non ten barandas,
	amor meuá ¿por donde hei de ir?

- 20 -

	«Ora, meu meniño, ora,
	¿quen vos ha de dar a teta,
	si túa nai vai no muíño,
	e teu pai na leña seca?
	Eu cha dera, miña xoia,
	con mil amores cha dera,
	hastra rebotar, meu santo,
	hastra que máis non quixeras,
	hastra verte dormidiño
	con esa boca tan feita,
	sorrindo todo fartiño,
	cal ubre de vaca cheia.
	Mais ¡ai, que noite che agarda!
	Mais ¡ai, que noite che espera!
	Que anque dúas fontes teño,
	estas fontiñas non deitan.
	Ora, meu meniño, ora,
	¡canto chorarás por ela!
	Sin ter con que te acalente,
	sin ter con que te adormeza,
	que soio, soio quedaches
	como unha ovelliña enferma,
	tremando, malpocadiño,
	como as ovelliñas treman.
	Sin cobirtor que te cruba
	nunhas palliñas te deitan
	e neve e chuvia en ti caen
	por antre as fendidas tellas.
	E silba o vento que pasa
	polas mal xuntadas pedras,
	e cal coitelo afilado
	no teu corpiño se ceiba.
	¡Ai, cando veña túa nai!
	¡Ai, cando che a túa nai veña!
	¡Cal te topará, meniño,
	frío como a neve mesma,
	para chorar sin alento,
	rosiña que os ventos creban!...
	¡Ai, más valera, meniño,
	que quen te dou non te dera!
	Que os fillos dos probes nacen,
	nacen para tales penas.»

	Así se espricaba Rosa
	no medio da noite negra,
	ó pé dunha negra porta,
	toda de lañas cuberta.
	Mentras tanto murmuxaban
	por antre a robreda espesa
	do río as revoltas ágoas
	e os berridos da tormenta.
	Todo era sombras no ceo,
	todo era loito na terra,
	e parece que a Compaña
	bailaba antre as arboredas
	cas chuchonas enemigas,
	e cas estricadas meigas.

	En tanto un choro soave
	sentir no espazo se deixa,
	tal como gaita tocada
	nunha alborada serena;
	tal como lexana frauta
	cando o sol no mar se deita,
	cuio son nos trai o vento
	cos cheiriños da ribeira.

	No meio da chouza escura
	que triste Rosa contempra,
	unha luz branca se mira
	como aurora que comenza.
	Olido de frescas rosas
	os aires da noite incensan,
	cal si todas se xuntaran
	as froles da primadera.
	Soan cantares estraños,
	soan músicas que alegran:
	músicas son e cantares
	nunca sentidos na terra.
	Por eso, pasmada, Rosa
	pouquiño a pouco se achega
	e por unha regandixa
	postrada no chan axexa.

	Nunca humanos ollos viron
	o que veu estonces ela,
	que si non morreu estonces
	foi porque Dios n'o quixera.
	De resplandecente groria
	raios de amor se refrexan
	do abandonado meniño,
	sobre a dourada cabeza;
	e porque esté máis contento,
	e porque mais se entretena,
	cabe os seus peíños crecen
	frescos ramos de azucenas.
	Xa non dorme en probe cuna,
	que outro berce lle fixeran
	cas alas os anxeliños
	e co seu lume as estrellas.
	Nubes de color de rosa
	fanlle branda cabeceira,
	sírvelle de cubertura
	un raio de luna cheia,
	i a Virxen santa, vestida

	con vestido de inocencia,
	porque de lame non morra
	e fartiño se adormeza,
	dálle maná do seu peito
	con que os seus labios refresca.

	Mentras o mundo esistise,
	Rosa mirando estivera,
	con tanta groria encantada,
	con tanta dicha suspensa;
	mais unha voz lonxe se oie
	por antre os olmos da veiga
	que, cantando amorosiña,
	se esprica desta maneira:
	-Ora, meu meniño, ora,
	logo che darei a teta,
	ora, meu meniño, ora,
	xa non chorarás por ela.

	Esto cantaron. En tanto
	coa Virxe despareceran
	os anxeliños, deixando
	en derredor noite espesa.
	Xa se sinten as pasadas
	por xurito da corredeira;
	xa saltaron o portelo,
	xa cerraron a cancela...
	A probe nai corre, corre,
	que o seu filliño lle espera;
	mais, cando chega, dormido
	o seu filliño contempra.
	Dille estonces, mentras tanto,
	que en bicalo se recrea:

	-Miña xoia, miña xoia,
	miña prenda, miña prenda,
	¿que fora de ti, meu santo,
	si naiciña non tiveras?
	¿Quen, meu fillo, te limpara,
	quen a mantenza che dera?

	-O que mantén ás formigas
	e ós paxariños sustenta.

	Dixo Rosa, i escondeuse
	por antre a nebrina espesa.

- 21 -

	Non che digo nada...
	¡Pero vaia!

- I -
	Pasan naquesta vida
	cousiñas tan estrañas,
	tan raros feitos vense
	neste mundo de trampa;
	tantos milagres vellos,
	tan novas insinanzas,
	e tan revoltos allos
	con nome de ensaladas,
	que non che digo nada...
	¡Pero vaia!

	Meniña ben vestida,
	meniña ben calzada,
	que ten roupa de cote,
	que ten roupa de garda;
	meniña que ben folga,
	meniña que anda maja,
	i é probe, malpecado,
	como unha triste araña.
	Non che digo nada...
	¡Pero vaia!

	Véxote aló antre os millos,
	véxote aló nas brañas,
	xa no pinar espeso,
	xa na beiriña mansa
	do río que correndo
	vai antre as verdes canas,
	e xuras que estás soia,
	que naide te acompaña...
	Non che digo nada...
	¡Pero vaia!

	Casada casadiña,
	que gustas ser falada,
	que bailas cas solteiras
	nas festas e ruadas,
	que tes na boca a risa
	e que cos ollos falas,
	e que ao falar con eles
	parece que che saltan,
	non che digo nada...
	¡Pero vaia!

	Cando mirar te miro
	tan limpa e tan peinada,
	loitar cos rapaciños
	hastra que en ti se fartan,
	e ves dimpois xurando
	que eres muller sin chata,
	e dis que as máis non teñen
	contigo comparanza,
	non che digo nada...
	¡Pero vaia!

	E ti, roxa roxiña,
	modesta e recatada,
	que falas tan mainiño,
	que tan mainiño andas,
	que ós pés dos homes miras
	para non verlle a cara,
	e fas que non entendes
	cando de amor che falan,
	non che digo nada...
	¡Pero vaia!

	Vas pola mañanciña
	a misa cas beatas;
	dempois... (por que, ti o sabes)
	de xunta delas largas;
	e si na corredoira
	xunto da verde parra,
	non sei con que xentiña,
	páraste ou non te paras,
	non che digo nada...
	¡Pero vaia!

	E ti, rapás garrido,
	de tan melosas falas,
	tan majo de monteira,
	tan rico de polainas,
	tan fino de calzado
	como de mans fidalgas,
	cando me dis que gustas
	de traballar na braña,
	non che digo nada...
	¡Pero vaia!

	Ti falarás de amores
	cousiñas ben faladas;
	ti loitarás cas nenas
	como ningún loitara;
	ti beberás do mosto
	hastra quedar sin fala,
	pero cos teus sudores
	mollar a terra ingrata...
	non che digo nada...
	¡Pero vaia!

	Mais tantas cousas vexo
	que me parecen trampa;
	tanto sol entre nubes
	e tan revoltas auguas
	que asemellarse intentan
	a unha fontiña crara,
	que por non perder tempo
	donde non quito racha,
	non che digo nada...
	¡Pero vaia!

- II -
	Pasan naquesta vida
	cousiñas tan estrañas,
	tan raros feitos vense
	neste mundo de trampa;
	tantos milagres vellos,
	tan novas insinanzas,
	e tan revoltos allos
	con nome de ensaladas,
	que non che digo nada...
	¡Pero vaia!

	E que algo deprendera,
	triste de min, coidaba;
	e que a esperencia neta
	ninguén me iba en puxanza
	por ter na frente enrugas
	e ter caniñas brancas,
	cando hai hoxe uns mociños
	mesmo dende que maman,
	que non che digo nada...
	¡Pero vaia!

	Xa non che val, Farruco,
	que vivas en compaña
	dos anos pensadores
	nin da esperencia calva,
	nin que ollo alerta vivas
	como a cordura manda;
	que donde menos penses
	tamaña lebre salta
	que non che digo nada...
	¡Pero vaia!

	Xa sendo noite oscura
	dinche que é noite crara;
	xa estando o mar sereno
	che din que fai borrasca,
	e tanto te confunden
	e tanto te acobardan,
	que anque falar quixeras
	tal coma Dios che manda,
	non che digo nada...
	¡Pero vaia!

	Si eres francés, meu vello,
	si eres da lonxe Australia,
	si aló do sol baixaches
	ou das estrelas pálidas,
	con seria gravedade
	quisais che perguntaran,
	e ti, pasmado todo,
	calado mormuraras:
	Non che digo nada...
	¡Pero vaia!

	Por eso, meu velliño,
	si de estudiar non tratas
	a cencia destos tempos,
	que é como el augua crara,
	anque ca parromeira
	tamén ten comparanza,
	que nesto a cencia estriba,
	i en ter distintas caras,
	non che digo nada...
	¡Pero vaia!

	Sin entender un ele,
	verás que ben se amañan
	honrados e sin honra,
	rameiras e beatas;
	verás como se axuntan,
	verás como se tratan,
	mentras que ti marmuras
	ca lengua dunha coarta.
	Non che digo nada...
	¡Pero vaia!

	Verás cor de sireixa
	quen foi cor de esmeralda,
	i aqueles tan azues
	que sangre azul manaban,
	manar sangre vermella
	pola moderna usanza;
	i esto con tal chistura
	e con fachenda tanta
	que non che digo nada...
	¡Pero vaia!

	Verás que revolturas,
	que ricas contradanzas,
	que gaitas con salterio,
	que pífanos con arpas,
	que dengues encarnados
	con mantilliñas brancas,
	chapurra que chapurra
	en confusión tan várea,
	que non che digo nada...
	¡Pero vaia!

	Ti pensarás que aquesto
	é todo unha antroidada,
	que aquí un levita sobra
	i unha chaqueta falta;
	que alí se comen lebres
	en vez de calabazas,
	e tocan frautas donde
	deben tocar campanas...
	Mais non che digo nada...
	¡Pero vaia!

	Deprende, meu velliño,
	a cencia ben amada,
	que saibamente insina
	tan rica misturanza,
	si queres ser sabido
	en cousas tan estrañas,
	pois antre tantas novas
	as costumiñas rancias...
	Non che digo nada...
	¡Pero vaia!

- 22 -

	Mais ó que ben quixo un día,
	si a querer ten afición,
	sempre lle queda unha mágoa
	dentro do seu corazón.

- I -
	Aló nas tardes serenas,
	aló nas tardes caladas,
	fanse ináis duras as penas
	que nas brandas alboradas.

	Aló nas tardes sombrisas,
	aló nas tardes escuras,
	fanse máis cortas as risas,
	máis negras as desventuras.

	Que non hai sera tranquila
	para quen remorsos garda,
	e máis presto se aniquila
	canto máis á noite agarda.

- II -
	Eu ben sei destos secretos
	que se esconden nas entrañas,
	que rebolen sempre inquietos
	baixo mil formas estrañas.

	Eu ben sei destes tormentos
	que consomen e devoran,
	dos que fan xemer os ventos,
	dos que morden cando choran.
	. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
	I anque ora sorrindo canto,
	anque ora canto con brío,
	tanto chorei, chorei tanto
	como as auguiñas dun río.

	Tiven en pasados días,
	fondas penas e pesares,
	e chorei bágoas tan frías
	como as auguiñas dos mares.

	Tiven tan fondos amores
	e tan fondas amarguras,
	que era fonte de dolores
	nacida entre penas duras.

- III -
	Ora río, ora contento
	vou polas eiras cantando,
	vendo de onda ven o vento
	cando vou levar o gando.

	Ora con grande sosiego
	durmo na beira das fontes,
	durmo na beira dos regos,
	durmo na punta dos montes.

	Mais ó que ben quixo un día,
	si a querer ten afición,
	sempre lle queda unha mágoa
	dentro do seu corazón.

- 23 -

	Castellana de Castilla,
	tan bonita e tan fidalga,
	mais a quen para ser fera
	ca procedensia lle abasta.
	Desíme, miña señora,
	xa que os mostrás tan ingrata,
	si o meu rendimento homilde
	bascas de enoxo vos causa,
	pois cando onda vós me achego
	cuspís con ardentes ansias,
	i ese mirar de pombiña
	volvés en fosca mirada,
	tornando en sombrisa noite
	o día que en sol se baña.
	En vano intento, señora,
	saber por que me maltrata
	dama dun alma tan nobre,
	aunque soberba por fama,
	pois n'é motivo a desprezo
	sintirse tan ben amada,
	que as mesmas pedras, señora,
	dun bon querer se folgaran.
	Din que na nobre Castilla
	así ós gallegos se trata,
	mais debe saber Castilla
	que de tan grande se alaba,
	que sempre a soberbia torpe
	foi filla de almas bastardas;
	e sendo vós tan sabida,
	nunca de vó-lo pensara,
	que de tan alto baixando
	vos emporcases na lama;
	nin que chamándovos nobre,
	tanta nobreza enfouzaras
	imitando ós que vaidosos
	no que está débil se ensañan.
	Pero máis val que enmudeza,
	pois tes condición de ingrata;
	que predicar en deserto
	na miña terra n'é usanza.
	Si fun curpabre en quereros
	coma ningún vos amara,
	por ser de terra gallega
	e serdes vós castellana,
	en paz, señora, vos deixo
	ca vosa soberba gracia,
	e voume á Galicia hermosa
	donde en xuntanza me agardan
	o que non tendes, señora,
	i o que en Castilla n'achara:
	campiños de lindas rosas,
	fontiñas de frescas auguas,
	sombra na beira dos ríos,
	sol nas alegres montañas,
	caras que nacen sorrindo
	e que sorrindo vos aman,
	e que inda mesmo morrendo
	en sonrisiñas se bañan.
	Alí, señora, contento
	cantando o doce ala lala,
	baixo a figueira frondosa,
	en baixo da verde parra,
	c'aquelas frescas meniñas
	que mel dos seus labios manan,
	cando en falar amoroso
	meigo nos din en voz maina
	con tódalas de Castilla

	nobrísimas castellanas
	olvidareivos sin pena,
	anque sos vós tan fidalga.
	Que aló saben ser altivas,
	pero non saben ser vanas,
	i é fácil con doces tomas
	olvidar tomas amargas.
	Déchesmas vós, mi señora,
	con desprezo envenenadas,
	inda con fero máis fero
	que pelica de laranxa;
	mais teño por que me pase
	aquel sarrapio que escalda,
	teño unha dama nos Portos,
	outra no Ribeiro de Avia;
	si a dos Portos é bonita
	a do Ribeiro lle gana.

- 24 -

	Queridiña dos meus ollos,
	saberás como estou vivo
	nesta vila donde adoito
	dende que chegín de Xinzo.
	Saberás como a Dios gracias
	i ó escapulario bendito
	non afogamos no mare
	como coidaba Xacinto
	que é tan valente, abofellas,
	como os alentos dun pito.
	Saberás como dempois
	me puñeron moi vestido
	con roupa azul e amarela,
	cal andan tódolos quintos,
	e logo todos xuntados,
	inda máis de vintecinco,
	nos paseamos polas calles,
	que era mesmo un adimiro
	de tan majos como ibamos,
	de tan brancos e tan limpos.
	¡Si me viras, queridiña,
	cal outras que en sei me viron!
	Cada ollada me botaban
	xa de través, xa de fito...
	I eran meniñas graciosas
	con moita salsa no pico,
	mais ningunha deste peito
	poido arrincarme un sospiro,
	que o teu retrato alí estaba
	rabuñando paseniño,
	que anque de onda ti partín,
	prendiña que tanto estimo,
	non vin soio, miña xoia,
	que ti viñeche conmigo.

	¡Si souperas canto peno,
	si souperas cal me afrixo
	cando me acordo nas noites
	daqueles teus cantariños!...
	Ora en ti penso disperto,
	ora en ti penso durmindo,
	e sempre en ti estou pensando
	coma si foses feitizo.
	Seique meigallo me deche
	na festa do San Martiño,
	amasado cos teus dedos
	nunha bola de pan trigo.
	Mais non o sinto por eso,
	que anque me deras martirio
	por vir de ti, queridiña,
	como un año recibírao.

	Nada me distrai, Rosiña,
	da pena que por ti siento.
	De día como de noite
	este meu corazonciño
	contigo decote fala,
	porque eu falar ben o sinto,
	un falar tan amoroso
	que me estremezo de oílo.
	¡Ai!, que estrañeza me causa
	e soidás e martirio,
	pois así cal el che fala,
	quixera falar contigo,
	cal outros tempos dichosos
	dos nosos amores finos.

	¡Cantas veces nos xuramos,
	cando lavabas no río
	o pé dun alto salgueiro,
	antre risas e sospiros,
	xa nunca máis separarnos,
	xa nunca máis desunirnos!
	Mais aqueles xuramentos,
	tal como rosas de espiño,
	lixeiriños se espallaron
	a un sopro dos ventos fríos.
	Ora co mar de por medio
	iadios, amantes cariños!
	Nin ti me ves, nin te vexo
	aló na beira do río,
	naquelas crariñas noites
	de folga polos domingos.
	As amoriñas maduran
	nas silveiras dos camiños,
	nacen as froriñas brancas
	por antre as canas do millo,
	o río pasa que pasa,
	cantan nas ponlas os xílgaros,
	todo está verde e frondoso,
	todo está fresco e frorido;
	solo nós, Rosa, faltamos
	naqueles verdes campiños.

	Rosiña, dáme un consolo
	para este dolor que eu sinto.
	¡Ai, que os recordos me matan!
	¡Ai, que acabarán conmigo!
	Di si inda me queres moito,
	mándamo a decir pretiño;
	dime si garda-lo pano
	que che din por San Benito,
	que o merquei na quinta feira
	por doce cartos e pico.
	Dime tamén si deprendes
	pola cartillas de Cristus
	a ler como me ofreceches
	para ler os meus escritos,
	que en sabendo algunhas letras
	dempois irás traducindo.
	Eu xa lle perdín o medo
	a escribiduras e libros,
	pois fago uns palotes netos
	de que eu mesmo me adimiro,
	tan grandes como fungueiros
	e máis gordos, si non minto.

	Adios, espresiós che mando
	polo burro de Camilo,
	que non sei cal che dirá
	estas cousas que lle esprico;
	mais sabe, miña Rosiña,
	rosiña de doce olido,
	que si ti xa ler souperas
	os palotes que eu escribo,
	escribírache unha carta
	nas alas dun paxariño.

- 25 -

A Roberto Robert redactore da Discusion, a quen lle gustan os contos i o gallego


- I -
	Aló no currunchiño máis hermoso
	que a luz do sol na terra alumeara,
	veiga frorida e prado deleitoso
	que aos campiños do Edén se acomparara;
	aló onde o Sar soberbo e caudaloso
	parece que se dorme e que se para
	(tan maino corre antre a robreda escura),
	alí naceu Vidal o sin ventura⁽¹⁾.

- II -
	¡Que reposo! ¡Que luz...! ¡Que garruleiro,
	brando cantar dos váreos paxariños
	cando ó salir do sol polo quinteiro
	douraba fontes, lagos e campiños!
	¡Que libre respirar...! ¡Que placenteiro
	ir e vir dos cabirtos xuntadiños!
	¡Que frescas, que polidas, que galanas
	iban co gando as feitas aldeanas!

- III -
	Nunca o rumor do mundo corrompido,
	nunca da louca sociedá as vaidades,
	nin brillo dos honores fementido
	foran trubar tan doces soledades.
	Ceo azul, sol de amor, campo frorido,
	santa paz sin remorso nin saudades,
	horas que van mainiñas camiñando:
	tal alí tempo e vida iban pasando.

- IV -
	¡Como o ventiño da mañán pirmeiro
	no seio das rosiñas se dormía,
	e cal dempois toliño e rebuldeiro
	polo espazo inmensísimo subía,
	e volvendo a baixar murmuradeiro
	por enriba das chouzas rebulía,
	nas aliñas levando o fumo leve
	que en trubias ondas a subir se atreve!

- V -
	¡E como ó mediodía, fasta o río,
	brisas, aires, pradiños e arborado
	pousaban calorosos e sin brío,
	cal viaxeiro sedento e fatigado!
	¡E como da serán o alento frío
	de arrulos misteriosos impregnado,
	con pasiño lixeiro se achegaba
	i aire, río e floriñas axitaba!

- VI -
	Pasiño a paso a traballada xente
	dos campos ás chousiñas se volvía,
	mentras no lar o pote sarpullente
	cas ricas berzas a cachón fervía.
	As fabas i as balocas xuntamente
	co touciño sabroso nel se vía
	en compaña amigabre e farturenta
	que alegra, que convida e que sustenta.

- VII -
	Dempois da frugal cea, ó cariñoso
	resplandor do luar claro e soave,
	iban gozar ó enxido de reposo
	co abó, que a longa historia contar sabe.
	O rosario da Virxe proveitoso
	logo rezaban con asento grave,
	i alma e corpo tranquilo se dormía
	esperando o folgor do novo día.

- VIII -
	Todo era paz e amor i augua serena,
	todo era craro azul no firmamento,
	nin houbo alí a soberba que envenena,
	nin vano goce, nin fatal tormento,
	nin louco rebuldar, nin fonda pena,
	nin baixo aborrecido pensamento,
	vidiña tan risoña adormentaba,
	pois doce e mainamente se folgaba.

- IX -
	Naide naquel lugar probe se vira,
	que uns ben i outros non mal foran vivindo,
	i un que afroxa de máis i outro que estira,
	fóranse acomodando e repartindo.
	Ningún da negra fame a man sentira
	o seu peito fortísimo oprimindo,
	nomáis que a desdichada criatura
	que se chamou Vidal o sin ventura.

- X -
	Orfo ende que nacera, a sorte triste
	déralle por herencia o desconsolo,
	coa negra soledá, que ó probe asiste;
	naide na terra se topou tan solo
	de canto en polvo terrenal se viste
	inda correndo un polo i outro polo,
	que era probe e dorido antre os doridos
	e afrixido antre os tristes afrixidos.

- XI -
	Tiña por casa un cortelliño escuro,
	tiña por leito o chan humedecido,
	por cubirtor a neve e vento duro
	que entraba polas fendas arresido.
	Tiña o sustento escaso e mal seguro
	que dan de porta en porta ó que é perdido,
	que así lle din con bulra non escasa
	ó que por probe neste mundo pasa.

- XII -
	En jamás o infeliz decir poidera
	«¡Esto que teño é meu!», que a sorte dura
	n'inda por conceder lle concedera
	un pouco de querer ou de ternura,
	nin un pouco de amor, que donde houbera
	pobreza, e soledade e desventura,
	groria, dicha e querer correndo pasan
	i a entradiña da porta non traspasan.

- XIII -
	Sempre por dicha pra Vidal había
	caldo e máis pan nalgún lariño alleo,
	i a máis a caridá non se estendía,
	que fora un mal matarlle outro deseo.
	Que si a cousas mellores se afacía
	i outro váreo comer i outro recreo,
	traballo lle custara a bon seguro
	comer dempois berciñas e pan duro.

- XIV -
	Tal conta a xente corda se botaba
	con parsimonia concenzuda e grave,
	e refráns sabios con afán buscaba
	dos que din «Nunca des do que ben sabe.»
	I o compango Vidal nunca probaba,
	porque era a sobriedá santa e saudabe,
	según a xente de poder decía,
	anque ela ben folgaba e ben comía.

- XV -
	Cando dos porcos a matanza viña
	¡que amabre chamuscar nas limpas eiras
	ó despertar da fresca mañanciña!...
	¡Que alegre fumo antre olmos e figueiras
	olendo a cocho polos aires viña!
	¡Que arremangar das nenas mondongueiras!
	¡Que ir e vir dende o banco hastra a cociña!
	I aló no lar, ¡que fogo!, ¡que larada!,
	¡que rica e que ben feita frixolada!

- XVI -
	Fígado con cebola ben frixida
	i unha folliña de laurel cheirosa,
	que inda a un morto ben morto dera vida
	de tan rica, tan tenra e tan sabrosa.
	Raxo en sorsa cun cheiro que convida,
	i a sangre das morcillas sustanciosa
	en fregada caldeira rebotando,
	a que fagan morcillas convidando.

- XVII -
	Cuadro tan agradabre e farturento
	por toda a vecindá se repetía
	con garular, e risa, e gran contento,
	que suceso tan grande o requería.
	Mais, por que lle sirvise de tormento,
	solo na chouza de Vidal n'había
	nin porco, nin mondongo, nin fartura,
	que era todo nubrado e desventura.

- XVIII -
	Nas frías pedras do seu lar sentado,
	tan váreo movemento contempraba
	de negra soledade acompañado:
	naide á festa do porco o convidaba,
	que era probe Vidal i era olvidado,
	i a presenza dun probe alí estorbaba;
	por eso entre suspiros repetía:
	«¡Ai, quen fora riquiño un soio día!»

- XIX -
	Tales eran decote os seus deseos,
	mais nunca, ¡triste sorte!, se cumprían,
	e todos, todos de miseria cheos,
	anos tras anos sin cesar corrían.
	Xa era vello Vidal, i os duros ceos
	de tan negro sufrir non se doían,
	que inda o porco Vidal nunca probara
	nin naide a tal festiña o convidara.

- XX -
	Tal como era costume, a rica proba
	veciños con veciños se trocaban
	(inda hoxe esta costume se renova),
	mais a Vidal, veciño non chamaban,
	que fora indina misturanza boba
	ir a dar donde daiva non topaban,
	e por eso Vidal, probe coitado,
	nunca catou morcilla o desdichado.

- XXI -
	Mais, ¡ai, pícaro mundo!, ¡mundo aleve!,
	¿quen de teus pasos e revoltas fía?
	¿Quen afirmar empávedo se atreve
	que non se pode a noite tornar día?
	¿Quen en tempo tan rápido e tan breve
	ós conocidos de Vidal diría
	que aquela triste homilde criatura
	iba nadar en ondas de ventura?

- XXII -
	¡I así pasou!... Que Aquel que todo mira
	aló da inmensa e trasparente esfera,
	donde cos astros sentellantes xira,
	misericordia de Vidal tivera;
	o torpe olvido dos podentes vira
	i a pena de Vidal compadecera,
	e co seu brazo misterioso e forte
	trocou dun sopro a temeraria sorte.

- XXIII -
	Tal polas portas de Vidal entrara
	como en campo sedento farto río,
	aló de Cais harencia que envidiara
	o máis encopetado señorío.
	Hucha de ouro, ós seus ollos relumbrara
	dándolle desvareo, e risa, e frío,
	sendo tamaña a dicha que sentía,
	que o corasón con ela non podía.

- XXIV -
	Dempois chorou, sorreu, bicou a terra
	inda polo seu pranto humedecida,
	e canta dicha a humanidade encerra
	verteuse do seu peito escandecida.
	Logo, volvendo en si, casi se aterra
	de ver ventura tan sin par cumprida,
	e postrado ante Dios fervente ora
	i o seu misterio portentoso adora.

- XXV -
	Cumprido este deber, Vidal, reposto
	de sorpresa tan grave e prasenteira,
	ponse limpio, amañado e ben composto,
	coa graciña de Dios por compañeira.
	Cal se adimira de o mirar tan posto,
	cal lle di que é galán por derradeira,
	i, anque calvo quedou como San Pedro,
	dinlle que ten risado pelo negro.

- XXVI -
	Chámalle aquel «amigo», ¡cousa rara!,
	que antes «¡Vidal!» con sorna lle desía,
	i outro lle volve pracenteiro a cara
	que nantronte o carís lle retorsía.
	Tal miniña de velo se trubara,
	tal outra xunta del se revolvía,
	e seica non faltou quen lle dixera
	que feito como un santo se volvera.

- XXVII -
	Que é triste o rostro da mortal pobreza
	que entre ximidos e dolores nace,
	i hastra a hermosura ven, cando riqueza
	co seu mirar risoño nos comprace;
	presta o diñeiro encanto e gentilesa,
	i un Dios o mesmo demo se tornase
	si tomando figura de banqueiro
	remexese diñeiro e máis diñeiro.

- XXVIII -
	Estos misterios son... eu me confundo
	i en vano os espricar me propuñera;
	pero Vidal, filósofo profundo,
	que anque xamáis nos libros deprendera
	a conta propia deprendeu no mundo,
	non de mudansa tal se soprendera,
	que aló no seu caletre a adiviñara
	cando en ser rico con afán soñara.

- XXIX -
	Por eso recibeu con cortesía
	recrebos, agasaxo e comprimento,
	que un tras outro homildoso lle facía,
	escoria vil do humano sentimento.
	El a baixesa deles comprendía,
	i anque vano nin torpe pensamento
	contra xentiñas tales meditaba,
	forte e seria lisión darlles pensaba.

- XXX -
	Unha mañán a un santo e bon suxeto
	un quiño lle mercou, ¡soberbo quiño!,
	tan níveo, tan plantado e tan repleto
	cal nunca o vira tal ningún veciño.
	Era curto de perna, o lombo neto,
	do rabo hastra a cabeza redondiño,
	i o coiro tan graxento relusía
	que mesmo de manteiga paresía.

- XXXI -
	«¡Alabado sea Dios!», «¡Dios cho bendiga!»,
	«¡San Antonio cho garde!», así escramaban
	mentras que o cocho a paso de formiga
	i o seu dono Vidal serios pasaban.
	A falarlle a Vidal cada un se obriga,
	que ó porco xa mortiño contempraban
	e n'era de perder tan bon bocado
	polas mans de Vidal morto e salgado.

- XXXII -
	Logo o berrido do infeliz pasente
	que sofre co coitelo morte dura
	fender os aires no lugar se sente,
	pouco a pouco a gorxiña queda muda,
	o suspiro postrer soa estredente,
	a sangre corre, o matachín xa suda,
	e naquel grave e quírtico momento
	é o porco vida e mundo e pensamento.

- XXXIII -
	O difunto alí está repantrigado,
	cunha cebola na antraberta boca
	(que inda parés que a come o desdichado);
	pero non o chorés, que a el solo toca
	dormir sono tan triste descuidado,
	pois as iras do inferno non provoca,
	nin groria ten nin porgatorio ardente;
	el dormirá insensible eternamente.

- XXXIV -
	Non cabe en si Vidal de tan contento,
	o cheiriño do porco lle enlouquece,
	que antre os porcos nacidos é un portento
	aquel que ante seus ollos aparece.
	Certa satisfación, certo contento
	no rostro dos presentes resplandece,
	que mesmo quer decir en lenguax mudo:
	«¡Este si que che é un porco repoludo!»

- XXXV -
	Mais co cocho Vidal soio se encerra,
	mentras que a xente aturrullada mira...
	Cal se pasma, cal bufa, cal se aterra,
	que nunca tan naquel lugar se vira,
	cal outro lle xurando eterna guerra,
	das voltas que dá o mundo se adimira,
	pois que nunca en xamais nengún veciño
	lle batera ca porta no fociño.

- XXXVI -
	Era aquel un rifar desesperado,
	pero Vidal o xordo se facía;
	a noite enteira se pasou cerrado,
	i ó arbor primeiro do siguente día,
	cun varal de morcillas ben cargado,
	que a pouco de cargado se rompía,
	apareceu lavado e reverendo,
	a todos co seu porte sorprendendo.

- XXXVII -
	El direitiño ó seu facer marchaba
	con paso despacioso camiñando,
	e un sorrir nos seus labios se atopaba
	que antroido iba decindo ou contrabando.
	Dempois, con voz que ás xentes atroaba,
	foise de porta en porta perguntando:
	-¿Déronlle aquí morcillas a Vidal?
	-¡¡¡Aquí non!!! -¡Pois adiante co varal!

- XXXVIII -
	Así as chousas corren unha por unha
	i o varal inteiriño inda se vía;
	que un triste si non respondeu ningunha
	de cantas en redondo requería.
	Ríndose en tanto a falsa de fertunha
	con sonsa voz de bulra repetía:
	-¿Déronlle aquí morcillas a Vidal?
	-¡¡¡Aquí non!!! -¡Pois adiante co varal!
	. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

- XXXIX -
	Vidal morreu, i o tempo foi pasando,
	braso que os duros mármores arrasa,
	antre helados escombros enterrando
	do bon Vidal a solitaria casa.
	Mais sempre esta historiña foi quedando;
	inda hoxe mesmo por proverbio pasa,
	e cando o nome de Vidal se invoca,
	muda sole quedar máis dunha boca.