Arnaldus Cossus dimidio suae animae Fratri Jacobo Alcalano115 salutem.
Hodie tuas mili gratissimas litteras accepi. Etsi pluribus impeditus sim negotiis, quae ab hujusmodi litterarum studio detrahunt; verumtamen nulla tanta negotia possunt milli esse impedimento quia ad te tantum virum tamque mili amicissimum —423→ quam libentissime scribam. Quamobrem te oro ut hanc a me epistolam, licet incultam, indicem tamer mei erga te amoris eo accipias animo quo accipere soles non solum ab amicis sed a sanguine conjunctissimis; quod si feceris ut spero, erit mihi pergratissimum. Caeterum, ut te certiorem reddam, paucis accipe.
Te incolumem Caesaraugustam applicuisse gratulor admodum; quum praesertim nostrum Magistrum Daguinum illic et videre, et legentem mea de te apud se commendatione meruisti audire, ut ais. Sed proh dolor! quia inter tanta regia negotia quae tunc agebat non potuit et tibi et Fratri Vadello116 satisfacere ea qua decebat diligentia ut suus ferebat animus.
Praeterea de obitu Fratris Gregorii Fortese117, nostri suavissimi amici, certum me facis; quem quam moleste tulerim scio me nee verbis nec te mente illud consequi posse. Sit igitur nobis hoc solamen quia non amisimus eum, sed praemisimus; quum praesertim incolumis ad tutissimum jam pervenit portum, relinquens nos fluctuantes in pelago hujus tam procellosi saeculi, in quo nulla fida statio est. Fluctuantes itaque nos inter Scyllam et Charybdim dicamus118: Beati omnes qui in Domino morintur. Vale.
Quum vero me efflagitas libellos mearum epistolarum, quas subito calore veluti res postulabat scripsi ad familiares amitos, libenter si possem tibi denegarem pluribus decausis; tom quia non ea cura studio ac diligentia [qua decet] eas elimavi, imo vix prae nimia, festinatione dolavi; tum etiam quia multa exprimuntur ab intimis visceribus inter amicos tectis verbis, quae apud omnes non debeni detegi. Sed quoniam tantos est amor fidesque tua erga me, quia non possum hoc tibi efflagitanti denegare; curabo igitur quamprimum mihi supererit tempus illos libellos ad te mittero. Quamquam scio meas ipsas inventiunculas, pueriles ineptiolas, nec tibi prodesse nec te legentem posse delectare; tamen ut tibi obsequar, eas qualescumque sint, mitto ad te, quas emenda[re] haud dedigneris. Vale.
—424→Lo que más interesa en esta carta es el designio que parece puso por obra Descós de hacer circular entre varios amigos la colección de sus cartas escogidas. ¿Las imprimió? No lo niega Bover; pero no cita ningún año ni otro indicio cierto y seguro de semejante edición.
Arnaldus Cossus suo Reverendo M(agistro) P(etro) Daguino salutem.
Plures ad te scripsi litteras fere in eamdem sententiam ut te ab aula regia, veluti visco tenaci, evellerem; et te tibi ipsi et tuis charis redderem amicis, qui ob tuam augendam dignitatem omni officio opera ac diligentia nituntur ut in tua ipsa senectute cum animi tranquillitate quiescas. Tu vero multas et varias laboribus agitatus ad solam anima corporisque salutem intendere debes. Quamobrem mittimus ad te D(ominum) R(afaëlem) Planum, in primis amicissimum, praestantem auxilio et doctrina virum, et ea qua decet fidelitate ac taciturnitate pollentem; cui credere ea quae tibi referet haud dubitavi. Is tandem119 te certiorem faciet de hoc negotio quod numquam ausus sum credere litteris.
Tu igitur, certior factus ab ipso, poteris tutiorem eligere partem; nam agitatis ab invicem inter vos omnibus rebus, sanctius erit vobis consilium quo magas magisque ad quodcumque propositum eligendum uterque praesens, summa cum prudentia consulens, et utilitati rea familiaris et saluti animae poterit praestare consilium. Nos autem absentes non possumus alter alteri consulere. Et quoniam tu ignoras quid hic agitur erga te, et nos etiam incerti quomodo negotia tua se habent apud regiam Majestatem; idcirco non audeo affirmare quae pars sanctior sit eligenda; an relictis tuis omnibus rebus quamprimum venias, an maneas per aliquot annos in aula regia.
—425→At in praesentiarum siquid boni consulti in me absente esse potest, affirmo hanc partem certam et tutissimam esse eligendam, ut scilicet venias huc; nisi spes tua quam in regibus habes adeo certa sit ut prae manibus jamjam habere videaris id quod spectas; secus tamen, nullomodo possum laudare propositum. Nam quum aetatem et valetudinem tuam et integritatem vitae tuae considero, venit mihi in mentem illud Christi120: Quid enim prodest homini si mundum universum lucretur, animae vero suae detrimentum patiatur? Dices fortasse quod non est tibi curae utilitas propria, sed publica et omnia quae ad Dei servitium spectant, qua de causa hos tantos excipis labores. An spectas, mi suavissime Frater, conficere aliquid boni inter aulicos ipsos? Ubi livor viget, avaritia abundat, superbia praestat, adulationes valent, mendacia praesunt et probitas alget121, ut inquit Aurelius Augustinus et Juvenalis122:
|
Legimus enim in Vitis Patrum de Arsenio qui, quum adhuc in palatio consisteret et ut ad salutem dirigeretur oraret, audivit: «Arseni fuge homines et salvaberis.» Accedens audivit: «Arseni, fuge, tace, quiesce.» Quamquam reges ipsi, quibus tu ea qua decet fidelitate servis, sint moribus praestantissimi, et omni virtute caeteris totius mandi regibus longe antecellant, praestantes ea magnificentia qua regia sublimitas praestare solet; verumtamen ipsi aulici, ut gratiores videantur, nonnumquam repugnante conscientia obsequuutur. At quam maxima sunt apud aulas regias impedimenta integris hominibus, qui dediti siudio Sacrarum Litterarum et divinae contemplationi [vacant]; sed de hujusmodi materia nolo aliquid dicere, quum tibi experto non opus sit, longa commemoratione Sacrarum Litterarum, atlthoritate quadrata.
Sed quoniam multae rationes e contra[rio] veniunt mihi in mentem, non audeo vehementer asserere, ut supra memoravi, an —426→ penitus fugias ipsam [Curiam], in qua maxima bona tum ad Dei servitium tum ob rei utilitatem tua opera posslunt fieri. Quum praesertim amici tui, qui te summo amore, maxima cum observantia prosequnntur, tua ipsa opera ac diligentia possunt adipisci multa quae ad Dei servitium et ad rei publicae utilitatem et ad tuum maxime honorem expectant. Inter quos tuos amicos fidelissimus fuit Pla; qui profecto semper forti ac constanti animo tenuit vexillum fidelitatis contra hostes tuos; qui nunc non dubitavit hos tantos subire labores ob tuam dumtaxat amplificandam dignitatem, ut relicta patria non sine jactura, invitis amicis, suis propriis expensis ad te iret, dummodo ea quae ad salutem animae tuae et honorem atque utilitatem tuam spectant ipse suo, quo solet, vigilauti studio perficiat. Quapropter justissimum mihi videtur ut si aliqua bona procurare ei potes, maximo conatu niti debes ut ea ipsa tua opera adipiscatur; ut ipse Pla123 et tui caeteri amici, qui aliquod tibi praestant servitium, te illis pro tempore eas referre gratias, quas decet, sentiant. Nam beneficiorunt recordatio et apud Deum et apud mortales gratissima est. An hi, qui in tois ipsi adversitatibus et tribulationibus participes fuerunt, numquid debent in tuis secundis rebus laetari? Et in tuis ipsis prosperitatibus esse participes? Quibus et gratissimus es et meinor eorum beneficiorum debes satisfacere, ut soles, dicens124: Vos qui sequuti estis me in tribulationibus meis quum sedebo in aliquo triumpho, sedebitis et vos juxta me. Vale.
Arnaldus Cossus dilecto in Christo Fratri Joanni Malleo[ni] salutem.
—427→Salvanus amicus noster, el aula regia veniens, mihi percontanti multa de te retulit, quibus tanta affectus sum laetitia ut nullis humanis verbis possim consequi. Quid gloriosius tibi ipsi? Quid salutarins rei publicae? Quid utilius amicis? Quid jucundius mihi ipsi quam te, quem prae caeteris amavi, et apud Regem et apud Reginam ea praestare gratia et authoritate quae ipsi aulici qui, per multos annos curiam sequentes, vix possunt praestare?
Unde hoc? dicet aliquis. Certe non ab adulatione, quae aliquando, ut volunt theologi125, peccatum mortale est, quod apud Imperatores plurimum viget Augustino authore, nec ab aliquo inhonesto obsequio; sed, ut compertum habeo, ab ipsa tuae vitae integritate et animi constantia atque mira fidelitate erga Regiam Majestatem. Hi enim qui his praestant virtutibus non solum sunt Principibus gratiosi, verum et apud Deum et apud mortales magno habentur honore.
Caeterum cnitto ad te, et ad M[agistrum] P[etrum] Daguinum, Dominum Rafaëlem Planum, ea qua decet fidelitate et taciturnitate pollentem virum, cui multa credidi ad vos referenda. Agitatis itaque ad invicem inter vos rebus, poteritis tutiorem atque sanctiorem eligere partem. Hoc enim plurimum confert.
A Fray Juan de Mauleón fueron asimismo enviadas las cartas 26 y 49, cuyo tiempo es posterior al de la presente. La fidelidad que guardó al Rey, por Descós alabada, parece indicar una misión diplomática, común ó consiguiente á la que Fray Boyl tuvo entonces (13) en Francia.
Comienza: «Hodie tuas mihi gratissimas.» Termina: «Beati mortui qui in Domino moriuntur. Vale.» La postdata, ó segunda parte, donde habla Descós de la colección de sus Cartas escogidas, fué cercenada de intento.
—428→
Arnaldus Cossus Fratri Jacobo Alcalano et Vadello, deliciis nostris, S. P. D.
Quum in cubiculo meo unum et alterum legerem librum, venit mihi in manus illa Ciceronis epistola ad Papirium Paetum126, quem extra jocum monet quod pertinere ad beate vivendum arbitratur, dicens:
| «ut cum bonis viris, jucundis, amantibus tui vivas nihil est aptius vitae, nihil ad beate vivendum accomodatius; nec id ad voluptatem refero sed ad com[mun]itatem vitae atque victus remissionemque animorum, quae maxime sermone efficitur familiari qui est in conviviis dulcissimus.» |
Quam sententiam, quum in meo volutarem animo, moleste tuli vos tamdiu absentes nostro non frui contubernio. Quid enim jucundius, quid sanctius, quid ad veram beatitudinem accomodatius quam versari semper cum integerrimis viris, moribus ac doctrina praestantissimis? At, si suavissimum Ciceroni videbatur et ad com[mun]itatem vitae et ad remissionem animorum vivere cum bonis viris suis amicissimis, inter quos ille dulcissimum sermonem haberi volebat vel de philosophia, aut de eloquentia, sive de statu rei publicae; quam suavissimum ac jucundissimum nobis videtur nos de nostra sanctissima religions loqui, sacram scrutando theologiam, veluti pabulum nostrae animae suavissimum, vel coeleste manna quod sapit, nutrit atque delectat! Ad hujusmodi prandium invitavit Aurelias Augustinus suos jocundos amicos, amantes sui; inter quos gaudentes et laudantes Deum, vellem, inquit Trygetius127, hoc modo nos quotidie pasceres!128» Tanta enim suavitate sermonis omnes convivas affecit disserendo. —429→ quid de beata vita sentiret, ut nihil gratius eis dare potuit illo coelesti pabulo.
Quamobrem, si aequo animo ferre non possum illa tanta temporum locorumque intervalla, quibus tamdiu carvi fructu vestri jucundissimi alloquii, quaeso non admiremini. Fateor enim inter meas tantas molestissimas occupationes his dumtaxat delectationihus me affici ut scilicet illud paucillum otii, quod mihi a negotiis familiaribus superest, possim consumere vel cum honestis et sanctis viris conversando, vel lectioni Sacrarum Litterarum vacando, quae nostrae deliciae sunt. Non enim me latet quod Sacra Scriptura quasi Litterae de patria a parentibus nostris suet nobis transmissae. Patria enim nostra Paradisus est; parentes vero patriarchae et prophetae, martyres et apostoli, cives angeli, cujas rex Christus est; qui suis non solum dictis sed fact is nos admonent certioresque reddunt de his quae ad nostram apectant salutem. Quum praesertim tantum temporis, cujas me taedet, consumpserim legendo ipsos poëtas et oratores, quorum lectione prae nimio lepore excitabar, accendebar atque ardebacn. Nec hoc solum me frangebat in illa tanta flagrantia quod nomen Christi non erat ibi, sed quoniam ipsi poëtae prae nimia dulcedine nonnumquam viriles enervant animos. Propterea decrevi meam reliquam vitam ea qua decet poenitentia emendare.
Vos gitur oro postquam impraesentiarum non datur praesentes alloqui, vestris epistolis crebro me sopore profligatum excitetis. Quod si feceritis, perbeatum me judicabo. Valete mei memores.
Colección Albert 14-17
Arnaldus Cossus suo dilecto in Christo, Fr(atri) Petro Vadello, S. P. D.
—430→Hodie tuas accepi litteras, quas summa cum gratulatione legi et quam libentissime iterum iterumque perlegi. Confirmasti enim mihi tuum magnum erga me amorem, quo nihil mihi jucundius, nihil delectabilius esse potest. Quid enim sanctius, quid salutarius quam a tanto viro non divo solum amari sed tanta observantia me apud ipsum haberi? Quamobrem, perbeatum me judica tantum ac tam praestantissimum virum, moribus ac doctrina pollentem summa mihi conjunxisse amicitia. Sed nolo respondere tuae tersae elegantissimaeque epistolae in hujusmodi urbanitatis genere ne videar incidisse in adulationem, quac aliquando, ut volunt theologi, est peccatum mortale, et nihil turpius inter amicos.
Quum vero reddis me certiorem quantum scilicet tibi et honori et utilitati fuerit divina illa nostri Raymundi scientia, gratulor admodum; et ago semper ingentes atque inmortales Deo gratias qui tib hanc mentem dedit ut ipsam Artem addisceres, qua dignus es et ipsa te digna. Caeterum, quod dicis de nostro Daguino, cujus propositum culpare videris, dico quod omni culpa vacat; nam res ita se habuit quod a sapienti viro tutior, justior ac sanctior pars non potuisset eligi; sed tu, ductus illo quo flagras desiderio euro videndi, illum per fas et nefas carpis. Hic certe imitatur Divum Raymundum, quem tu affers in testem contra ipsum Daguinum, qui aulam regiam sequitur. Nam satis compertum est omnibus Divum Raymundum totis conari viribus, ut patet in suis libris, ut scilicet apud summum pontificem et aulas regias sua vigeret doctrina, quod tu e contra sentis, ut ais in tua epistola. Desine igitur tam acriter ipsum reprehendere Daguinum, qui alia quinque talenla superlucratus est, reddens rationem quam libentissime suae villicationis129, qui tantos voluit assumere labores ob dignitatem Divi Raymundi tuendam, honorandam atque amplificandam.
Praeterea de tuo studio certum me facis, quo vehementer gaudeo; quum praesertim Scotum prae manibus habeas, tum quod ipse excellens doctor prae se fert nescio quid sublimitatis atque —431→ inauditae singularitatis, tum quia concordat mirum in modum cum rostro Divo Raymundo. Significas etiam te avidum et maximo affectum desiderio ad nos redeundi, si Magister Daguinus adesset; de cujus futuro adventu noto aliquid ad praesecis ad te scribere donec ad nos applicuerit. De hac re, ante paucos dies, longiores et tibi quam gratissimas scribam litteras. Vale.
Arnaldus Cossus Sperandeo Spannolio salutem.
Quam exanimatus sim ex eo cognovi ut quoties volui ad te, percontantem de obitu fratris mei, scribere, toties defuerunt mihi non solum verba sed genes ipsum epistolarum, quod mihi non alienum erat. Nec miror, si hoc mihi evenerit in his tam molestissimis ac pestilentissimis temporibus, quibus adhuc versamur, —432→ vix enim sum apud me, nedum apud litteras. Heu mihi!130
|
Etsi conabar aliquando aliquas exarare ejusmodi litteras, statim prae nimio moerare eas ipsas lacrymis paene delevi, quas penitus deserebam. Me miserum, qui aliorum, licet extraneorum, calamitatem adeo deflebam ac si essent mihi vel sanguine vel amicitia conjunctissimi, dummodo virtutibus ac doctrina praestarent! Nunc igitur cogitare potes quanto crucior dolere, quanto afficior moerore, in quantaque perturbatione animi versor atque versabor. Si enim humanitatis litterae ipsae mihi, quantumcumque afflicto, solamen erant ut citharaedo sua cithara; nunc, nec lenire dolorem nec levare animum ab hujusmodi molestiis valent. Nam prae se ferunt illam molestissimam recordationem ipsius tam acerbissimi casus mei fratris, tui amantissimi; qui me caeterosque fratres majores natu summa observantia veluti parentes semper coluit. Idcirco mihi persuasi illum non solum esse dimidium animae meae, sed me esse alterum. Proh dolor! Quantum jacturae attulit mihi haec acerbissima pestis, quae tot mihi eripuit sanguine cojunctos, tot amicos, fide moribus et doctrina praestantissimos131:
|
Nec pepercit fratri meo, viro ob suas non vulgares virtutes prae caeteris diligendo. Hic enim, ut te nor fugit, a pueritia ac teneris unguiculis omnium bonarum artium studio deditus, supra vires aetatis suae ad vires adipiscendas nitebatur quibus animi aluntur, vestiuntur, roborantur, ornantur, delectantur, ac prope dixerim efficiuntur. Operae pretium duxit suorum majorum —433→ virtutes non solum imitari sed superare, existimans miserum esse aliorum incumbere famae.
|
Et quod difficile est inter mortales, gloriam sine invidia adeptus est; et quo minus gloriam appetebat eo magis illam consequebalur. Numquam incidit, Deo juvante, in ipsam flammam civilis discordiae; quod non parum existimo. Nam in hac nostra tam factiosa civitate non favere alicui ipsarum partium, divino potius quam humano consilio duco; quas partes non minus quam tyrannidem abhorrebat; quod consilium ego semper probavi, idem sentiens. Nihil enim sua vita poterat mihi esse jucundius neque charius. At si unicom adversariorum solatium litteras putaverunt doctissimi homines, tali solatio numquam acquiescam133, sive sit recens adhuc vuluus, sive sit meus insanabilis dolor. Nam si quid sublime et memoratu dignum reperio in his ipsis quos lego authoribus, quando idipsum non possum referre neque communicare cum iilo tam doctissimo tamque humanissimo viro, irrumpor in praecordiis, qui operae pretium semper duxi vivere cum bonis viris, jucundis, amantibus mei. Quod pertinere ad beate vivendum Cicero arbitrabatur, dicens134: «nihil est aptius, nihil ad beate vivendum accomodatius; nec id solum ad voluptatem refero sed ad communitatem vitae atque victus, remissionemque animorum quae maxime sermone afficitur familiari, qui est inter amicos dulcissimus». Eapropter hoc mihi a puero semper fuit consilium ut quosque viderem praestantes sapiencia viros, praesentes viva voce, absentes crebris litteris illos ex alienis summa mihi conjungerem135 amicitia ut possem cum illis saepe congratulari. At nunc, non solum careo sois dulcibus alloquiis, quibus dies ac noctes consumebam, cujus in sermone ac snavitate omnes curas doloresque deponebam; sed —434→ amisi illum quem huir orbitati meae solamen non parum fore existimabam ac si esset ipse aliquis superstes ex meis filiis, quos omnes amisi136, sive praemisi. Proh pietas! illud validissimum robur corporis, illa ingens animi strenuitas, illa audacia quae in aliis periculis pro muro habetur, nihil sibi nunc profuerunt.
Tu igitur, vin praestantissime, dabis operam ut nomen suum scriptis illustretur et celebretur tuis, quando meis non decet; et si ipse non potuit hanc evadere pestem, saltem tuis ipsis epigrammatibus, quae tua sponte pollicitus es, fama superstes omnem pestem obscurae posteritatis evadat137:
|
Quum praesertim quantam immortalitatem famae huic comparaveris, tantam tibi ipsi gloriam vindicabis. Quis enim est ut aliquem sempiternae gloriae commendare velit, qui non ipse quoque in eo commendando propriam ingenio gloriara consequatur? Quamobrem oro te ut mittas ad me tua ipsa epigrammata, quae de ejus obitu fecisti; hoc enim est referre sibi, licet mortuo, gratias; qui dum vivebat, omni officio cura ac diligentia curabat ut suis carminibus graecis et latinis tu volitares per terrarum orbem. Non te latet quanto splendore hic, veluti fulgentissimum sidus, elucebat inter doctiores hujus nostrae aetatis; qui consensu omnium eruditorum inter graecos latinissimus, inter latinos graecus ad unguem politus judicabatur. Quid moror memorando tantas viri virtutes? Sed ut paucis expediam uno verbo concludam138:
|
—435→
D. Joaquín María Bover no puntualiza ninguna obra de don Bernardo Descós, que no serían poco numerosas en griego y en latín, pues le valieron por consentimiento de todos los eruditos tan alto renombre. La carta 33 declara con mayor precisión las cualidades de su talento: «Virum praestantem oratoria et poëtica facultate, et lingua graeca et latina.
Por lo tocante á D. Esperandeo Español; alguna muestra nos ha dejado de gallardo ingenio y clásico estilo. Tal es el hermoso epitafio que trazó139 para el sepulcro de su padre († 6 Julio, 1413). Á mediados de 1492 abrió espléndida y suntuosa liza poética, ofreciendo joya, ó rico premio á quien mejor en la gran sala del alcázar de Palma supiese ensalzar la gloria de los Reyes Católicos140. El poeta laureado en aquella liza ¿fué Bernardo Descós?
Es la que escribió Descós á Fray Boy1 (Septiembre 1493). La peste que arrebató á D. Bernardo Descós, era en concepto del P. Pascual, la que se menciona, también por la carta 29 de la colección Albert, escrita en Valldelnosa, donde había buscado su redactor un asilo huyendo de la epidemia desencadenada en Palma.
—436→
Arnaldus Cossus Reverendo in Christo Patri D[omino] Malleo[ni] episcopo Salmantino S. P. D.
Quanta affectus sum laetitia scio equidem nec me verbis nec te mente consequi posse; licet omnia mea membra in crebras verterentur linguas et humana resonarent voce, non possum eam exprimere. Nam quamprimum ad meas pervenit aures clementissimum Deum pro sua benignitate te in episcopum elegisse et pastorem animarum constituisse, illico sustuli ad sidera manus, dicens141: A Domino factura est istud, ut tam brevi co altitudinis perveneris, ut ad tam amplissimam dignitatem evectus sis.
Jure igitur amicitiae et nostri vetustissimi sodalitii, quemadmodum tristari in adversis, sic laetari in tuis secundis rebus debeo, qui fortunam meorum amicorum, tam secundam quam adversam, communem mihi et illis semper duxi. Dei enim gratia, et tuis praecedentibus meritis et virtutibus, ad hoc tam sublime officium a Deo electus es. Dignum itaque, aequum et justum erat ut qui tantopere curaverat et tam vigilanti studio pernoctando quam vehementissime ad cultum Dei laboraverat, ipse clementissimus, Deus ad hujusmodi fastigium extolleret ipsum.
| «Dens, inquit noster, imo tuus Divus Raymundus, honorantes se, honorificat; diligentes se, diligit; et magnificantes se, magnificat» |
.
Esta carta, posterior á la 26, deja pendiente la cuestión, que desconoce por completo el P. Gams, y por ahora no resuelvo. Según el P. Gams (Series episcoporum Ecclesiæ Catholicæ), vacó la mitra de Salamanca por resignación de su administrador (1483-1490) el cardenal Rafael Riario; y pasó en 1490 á D. Diego Valdés; que fué trasladado á la de Astorga en 1493. De 1493 a 1496 la administró el cardenal Oliver Carafa.
—437→Fray Bernal Boyl estuvo con el Rey en Salamanca, antes del 30 de Junio de 1490 (BOLETÍN, XIX, 231). En 5 de Octubre de este año el abad de Monserrate D. Juan de Peralta puso la primera piedra del edificio nuevo, con arreglo al privilegio y dotación asignada por el Rey en Medina del Campo á 14 de Marzo de 1489. (BOLETÍN XIV, 226.) La elección de Mauleón en obispo de Salamanca, que no parece se llevase á ejecución, probablemente tuvo lugar en 1493.
Arnaldus Cossus suo dilecto nepoti Francisco Cosso salutem.
Epistolam tuam hodie acepi, licet brevem, tamen elegantem, limatam ac perpolitam, quae mihi perjucunda fuit plurimis de causis; quum non solum me certiorem fecisti de tua ipsa valetudine qua nihil gratius mihi evenire potest, sed etiam prae se fert haec tua epistola spem summae indolis. Nam praeter acunen ingenii, quo prae caeteris opus est ad Artem Divi Raymundi addiscendam, video in te quam maximam facilitatem erga oratorias litteras; inest enim in natura cuique inclinatio quaedam magis ad unum genus doctrinae quam ad aliud; tibi vero ac par ac facile ingenium ad utrumque genus doctrinae, et discendo et res altas contemplando, a Superis dari videtur. Quamobrem ut gratissimus et apud Deum et apud mortales videaris, debes semper agere inmortales Deo gratias, qui tibi puero decem annorum tantum munus ac beneficium contulit.
Perge igitur, mi chare nepos, atque in id studium, in quo te exerces, totis incumbe viribus, ut Deo servitio, ut tibi honori, ut amicis praesidio, ut rei publicae emolumento esse possis. Tunc invidi totiens, ut inquit Augustinus moriuntur, quotiens vident te bonis operibus refulgere. Quum praesertim habeas praeceptorem Bartholomaeum Farum, moribus et doctrina praestantissimum virum in secessu et monte amoenissimo, veluti in Parnasso, ubi fons caballinus repente poëtas reficiebat. At quam verior, quam praestantior, quam dulcior fons est ipse Bartholomaeus —438→ Farus, cujus doctrina non ex pluviis aquis sed ex vivo gurgite Raymundi emanat. Moyses in monte Sinai Deum alloquebatur; fortasse ipse Bartholomaeus prae nimio flagranti amore, praemissis suis orationibus, Divum Raymundum Lullum a coelo forsitan descendentem, ut ita dixerim, videbit; de cujus alloquiis vos omnes condiscipulos, ut jocose dixerim, postea participes faciet. Vale.
Vestes novas [tibi allaturus] et quamprimum ab urbanis negotiis expeditus fuero, ad te visitandum advolabo. Praeceptorem tuum dimidium animae meae, Joannem Montañanum dilectum nostrum caeterosque studentes qui tecum in monte Incheo manent, meo nomine saluta. Iterum vale in Christo Jesu, qui te, utroque parente orphanum, suo pretioso sanguine in filium adoptavit, ipse te parvulum aetate et humilitate custodiet.
D. José Barberi142, de quien se informó D. Joaquín Bover143, pretende que esta carta no es anterior á 1535. Barberi, partiendo de la noticia que le suministró el P. Pascual, sienta que en dicho año los Jurados de Inca dieron á Bartolomé Far, el cargo de abrir en el Puig aquella escuela, cuyos primeros alumnos fueron Francisco Descós, Juan Muntañans, Pedro Malferit y otros de casas nobilísimas: mas no se compadece con esto la partida matrimonial de Pedro Malferit, en 1516, que Bover y el mismo Barberi citan. Por otra parte, Bernardo, padre de Francisco Descós144 había fallecido en 1493; y la carta se escribió cuando el niño Francisco, huérfano de padre y madre, tenía de edad 10 años.
Se ha supuesto que el edificio de la escuela, vacante por la salida de las monjas de Santa Clara, fué inmediatamente ocupado por las Jerónimas; mas no fué así. Lo demuestran los apuntes del Sr. Campaner145:
—439→|
«1515. -En este año se trasladaron las religiosas franciscanas del Puig de Inca, Iglesia de Santa Magdalena, á tan lugar llamado la Esglayeta, término de Esporlas, donde tomó el nombre de Monasterio del Olivar por estar circuido de un espeso bosque de dichos árboles. 1530, Noviembre 11. -Permiso concedido por el Obispo á los Jurados y vecinos de Inca para el establecimiento de la comunidad de religiosas Jerónimas del Puig de Santa Magdalena; la constituyeron siete monjas del convento de la capital. 1534, Diciembre 21. -Por los muchos inconvenientes que ofrecía la permanencia de las religiosas Jerónimas en el Convento del Puig de Santa Magdalena de Inca, se trasladaron con la necesaria autorización, á la iglesia de San Bartolomé inmediata á aquella villa, cuyo templo fue en tiempos anteriores la iglesia parroquial de la misma.» |
Barberi consignó (pág. 37) que las Clarisas trataron de abandonar el edificio en 1409 y 1474, según consta por Breves de Alejandro V y de Sixto IV «en los quales se daba facultad á dichas religiosas para llevarse todas las maderas, cal y canto y demás expendido para la fábrica del referido monasterio.» En 1493, cuando Palma se quedó casi despoblada, ¿tomóse á censo el edificio, ú otro se le adaptó para la escuela?
El Puig de Inca, nuevo Parnaso donde, según Descós, se formaba una generación de poetas y nuevo Sinaí cuyo Moisés era Bartolomé Far, guarda aún algún reflejo de su gloria antigua146: «A media legua distante de la población, en el monte de Santa Madalena, se halla un oratorio dedicado á esta santa, en donde la municipalidad celebra todos los años una fiesta con danzas y comida para los concurrentes; contiguo á él se ven los restos del convento que ocuparan sucesivamente las monjas Clarisas, las Jerónimas, una escuela de gramática dotada con los fondos del común; y hay un santero, ó custos, nombrado por el ayuntamiento y el párroco.»
—440→
Arnaldus Cossus Francisco Cosso salutem.
Binas mihi pergratas litteras a te accepi, quibus respondere statim non potui prae nimiis occupatus negotiis, quae adeo me a meipso alienum trahunt ut vix sim aped me nedum apud litteras. Verum enimvero siquid paucillum temporis mihi superest, quam libentissime illud conterere soleo scribendo, postquam non datur te praesertem alloqui.
Scio te flagranti desiderio peroptare his praesentibus festis ut jussu meo huc venires. Scias velim longe majori desiderio postulationi tuae quae justa est satisfacerem, sed multis de causis nolo tibi morem gerere; tum ne aemuli levitatem atque inconstantiam vestram jure reprehendant, tum ne id quantumcumque temporis amittas, quia die ac nocte sine intermissione Arti Divi Raymundi incumbas. Qua imbutus in hac tua tam tenella aetate eo altitudinis doctrinae pervenies ut non solum ipsos aemulos detractores brevi adaequabis, verum etiam longe superabis, gustans illos suavissimos ac mellifluos sapientiae fructus, ut Ecclesiasticus suadet dicens147: Fili, a juventute tua excipe doctrinam; et usque ad canos invenies sapientiam; quasi is qui arat et seminat accede ad eam, et sustine bonos fructus illius; in opera148 enim ipsius exiguum labor[ab]is, et cito edes de generibus ipsius149. Quum praesertim habeas talem praeceptorem et tantos condiscipulos moribus et doctrina praestantissimos, qui una secum apud Incheum montera manent; unde facile exhauries non solum doctrinam —441→ sed vitae integritatem et optimos atque sanctissimos mores, ut idem Ecclesiasticus inquit150: In multitudine presbyterorum prudentium sta, et sapientiae eorum151 ex corde conjungere ut omnem narrationem Dei possis audire, et proverbia laudis nogz effugient152 a te; et si videris sensatum evigila ad eum, et gradus ostiorum illius exterat pes tuus. At si per hanc tanti viri authoritatem evigilandum est ad sensatum, ergo fugiendum [liquet] esse insanum; nam ut Horatius, noster familiaris, inquit153:
|
Idcirco Quintilianus ait154:
| «Ideoque major adhibenda [tum] cura est ut [et] teneriores annos ab injuria sanctitas docentis custodiat, et ferociores aliena gravitas deterreat.» |
Vale.
Sobre el 23 de Agosto y 26 de Septiembre de 1494 ha notado el Sr. Campaner155: «Por orden del Procurador Real fueron emisarios á las poblaciones de la isla no contagiadas, para vender los diezmos que no se pudieron subastar en la ciudad (Palma) á causa de estar ausente casi todo el vecindario por razón de la epidemia.» La cual estuvo tan embravecida en la capital el año anterior, que156 «á 10 de junio se dió permiso para ausentarse á los canónigos que quisiesen.» Persistía en Septiembre157; y no faltaba en Octubre, y «en este mes el Procurador Real, que residía en Pollensa, á causa de la peste reinante en la ciudad (Palma) fué á Buñola con gran acompañamiento para vender allí el diezmo del aceite158.» La muerte de los padres del niño Francisco y la viudez de D. Arnaldo Descós fueron consecuencia de tan fiero estrago, como se indica en la carta siguiente.
—442→
Arnaldus Cossus Francisco Cosso nepoti suo S. P. D.
Quanto perturbationum numero et quam multiplici ac vario genere molestissimarum curarum oppressus sim, scio equidem nec me verbis nec te mente consequi posse. Eapropter, si ad te visitandum, ut pollicitus eram, non ivi non ducas vitio oblivionis; numquam enim Letheas bibi aquas, imo manet mihi mente repositum satisfacere promissis.
An est aliquid quod maluerim quam te, utroque parente orphanum, ipse ego orbatus cunctis meis liberis, videre? Et tam doctum puerum alloqui et mei tam amantissimum amplecti? Maxime in hac mea tam desolata atque laboriosa viduitate159; in qua, ut non te latet, maximos cruciatus ipsa cura rei familiaris mihi apportat. Nam quanto plures servos habeo, obsequio et servitii meo dedicatos, tanto pluribus curis et intolerabili labore me afficiunt. Idcirco non possum impraesentiarum propter domesticas curas relinquere domum, nec civitatem, ob urbana negotia, id est mea vectigalia adquirenda, nec praedium meum propter culturam agendam. Nec existimes velim me his curis implicatum, imo irretitum esse propter avaritiam ob meum augendum atque amplificandum patrimonium, quod plerisque evenit; sed quia non habeo, ut compertum habes, filium, non sanguine conjunctum, non domesticum aliquem, qui mihi hujuscemodi morbo laboranti subveniat, qui mea vicaria ope possit praeesse. Ideo hoc quantumcumque grande onus solis meis incumbit tenuissimis humeris; sed, ni fallor, dabit Deus his quoque finem160; et tunc expeditus vacabo litieris, visitabo amicos, me —443→ applicabo dulcissimae contemplationi frequentando intenta mente orationem, quae vera columna est sanctarum virtutum, Deitatis scala, viduarum maritus, angelorum cognata, fundamentum fidei, monachorum corona, conjugatorum levamen. At quae et quanta dicerem de hujusmodi divina humanaque contemplatione et oratione, si mihi superesset aliquid temporis!
Diu enim est quod decrevi,componere duos libros de istiusmodi materia, quam fere totam destinatam atque digestam in mente habeo. Sed quoniam non datur, proh dolor! aliqua tantilla quies, idcirco latent adhuc in spongia161. Spero tamen, quamprimum adeptus fuero aliquid otii, ipsos quos supra memoravi libros et alios in Arte[m] nostri Raymundi Lulli mihi ad exprinmendum et tibi ad discendum magis perutiles fore quam omues illos quos hucusque composui. Quamobrem te oro ut tuis humilibus orationibus me adjuves ut possim ad meum pervenire votum. Vale.
La fecha de esta carta se ha de precisar por el óbito, harto indeciso, de su autor. No sé que se hayan impreso los dos libros de contemplatione et oratione para entender el arte de Raimundo Lulio, ni las demás obras que á D. Arnaldo atribuyen Bover162 y Torres Amat163. Necesita comprobación y transcripción exacta del libro de Acuerdos municipales lo que dan por sentado uno y otro bibliógrafo, conviene á saber, que los Jurados de Palma ofrecieron á D. Arnaldo la cátedra lulista vacante en 1500 por muerte de Pedro Daguí. Si fué propuesto, difícilmente creeré que aceptó, porque por ese tiempo las gestiones de los Jurados cerca del Rey para mantener y realzar la cátedra designan constantemente al maestro Juan Cabaspre; á quien cupo en efecto, como nadie ignora.
Ultima observación. Al presentar la colección de las cartas hecha por el P. Pascual, no he debido ni querido mudar su —444→ orden, por ser mi estudio de exploración y no representar sino una porción exigua del camino que hay que recorrer, y aun abrir, para tocar la deseada meta. El P. Pascual escribió á D. Juan Bautista Muñoz que en el códice original, del que extractó su colección, «se hallan otras varias cartas del mismo D. Arnaldo Cos á distintos sugetos, que con las copias llegan cerca del número de 94.» Las copiadas son 52; restan 42, de las cuales, según lo declaró el P. Pascual, «las dos primeras son de cuando estaba (Descós) en Nápoles.» Además el Sr. Bover sacó de sus apuntaciones que las escritas en Nápoles eran varias y dirigidas por Descós á su primo D. Jaime Oleza y Sant Martí; y que igualmente corresponsales de nuestro D. Arnaldo fueron Francisco Anglada, Agustín Serralta y Pedro Malferit, vicecanciller de Aragón. Finalmente, de la correspondencia con Fray Bernal Boyl, las 7 que faltan á la colección Pascual nos han sido felizmente aprontadas por la de Albert164. «Me acuerdo, escribía el P. Pascual sobre el códice que halló en la catedral de Palma165, que hay una carta á Luis Santángel, Secretario de los Reyes Católicos, de quien había sido (Descós) condiscípulo en Nápoles y quien fue el más activo promotor de la primera salida de Colón, año 1492, para las Indias Occidentales, suministrando el dinero para equipar las naves, con que entonces partió Colón de Palos de Moguer.» No serán, pues, sino muy provechosos los pasos que actualmente se están haciendo para descubrir el paradero del códice.
—445→
Las 50 cartas de Descós fueron, casi todas, escritas en Palma de Mallorca. De las 8 de Boyl, una lo fué en Barcelona y otra en Tarazona (23 Febrero, 20 Abril 1484); las 6 restantes, en la ermita de la Trinidad (Monserrate).
Madrid, 16 de Octubre de 1891.
Fidel Fita.