—[122]→ —123→
—[124]→ —125→
Coñecemos ao profesor Paredes con motivo do Congreso Internacional sobre Rosalía de Castro, ao cal concorremos co mesmo tema: Pardo Bazán e Rosalía214. Unha mesma preocupación, porén dous posicionamentos diferentes, e por tanto de interese canto á complementariedade que para nós supuxo o estudo do profesor granadino, un traballo, desde logo, demostrativo da captación do espírito da escritora coruñesa, comprensión xa manifestada en anteriores publicacións como La realidad Gallega en los Cuentos de Emilia Pardo Bazán (1851-1921)215 e Los cuentos de Emilia Pardo Bazán216.
Anos despois debemos volver aos estudos do profesor Paredes cando, con motivo de estudar un aspecto concreto, a muller galega na obra de creación de Emilia Pardo Bazán (traballo que figura neste volume), tivemos que revisar e actualizar a bibliografía pardobazaniana, pudendo comprobar a inestimábel axuda que supón a coñecida recompilación en catro volumes dos Cuentos de Emilia Pardo Bazán217.
A introducción que, neste caso breve, o profesor incorpora a esta recompilación volve revelar, unha vez máis, a salientábel interpretación dos textos pardobazanianos. J. Paredes Núñez, ademais, móvese lonxe dos subxectivismos e «patrioterismos» que prexudicaron e aínda prexudican certas análises da obra crítica ou da ficional de Dª Emilia.
—126→Certamente, recoñecemos que Dª Emilia era muller singular, unha personalidade conflictiva, porén o que nos interesa é que coa Pardo Bazán estamos perante unha das máis destacadas contistas das letras hispánicas, e hoxe non se sostén, máis que por desinformados, considerarmos o relato ou conto como narrativa menor, esquecendo os escritores e valores narrativos hispanos que cultivaron e sobresaíron mercé a narrativa curta dentro da que, sen lugar a dúbidas, está a escritora coruñesa cuxas creacións podemos hoxe ler, consultar e estudar na súa amplitude coa minuciosidade precisa á que contribúen, co estudo que presenta a recompilación citada, Cuentos Completos, os índices e notas finais que, aparte de outros beneficios, permiten que hoxe podamos comprobar como dispersos varios dos textos que, ao longo dos anos, fomos localizando en moi diferentes medios de publicación.
Ao lermos estas notas finais aos catro volumes vemos tamén como xa nos están suxerindo a apertura a novos estudos e enfoques. Por exemplo, estudos de orientación comparatística de sumo interese porque, como se ten xa sinalado, Pardo Bazán foi precisamente unha avanzada do comparativismo. Pensemos, por exemplo, no seu estudo da proxección de Heine en España, proxección na que ela mesma figura, proxección que a vai relacionar con Pereira, tamén traductor de Heine, e proxección que vai conformar todo un capítulo do volume do Padre Blanco, La Literatura Española en el siglo XIX218.
Pois ben, e retomando o comparativismo, e en concreto os estudos tematolóxicos, perante as anotacións finais aos relatos, preguntámonos: ¿como non confrontar os relatos pardobazanianos dos «piratas de terra», os «playeros» da Costa da Morte, xa non só con Daphne de Maurier ou Chesterton, como nos indica o profesor granadino, senón tamén ao coñecido texto dramático Mourenza de Cotarelo Valledor ou achar referencia en Madera de boj de Camilo José Cela? ¿Como non confrontar Pardo Bazán a Valle Inclán, concretamente con «El tetrarca de la aldea», e desde as análises que ao respecto fixeron González López e Ferreiro Alemparte na revista Grial abordar a cuestión da literaturización do relat o tradicional?219
É certo que a condesa, daquela presidenta da «Junta Provisional del Folklore Gallego», declara en carta a Machado Álvarez, «Demófilo» (6, XI, 1884), ser folclorista por casualidade e erudita por afición, porén o que é —127→ indubitábel é o seu amplo coñecemento de personaxes míticas como Pepa a Loba, Xan Quinto, o Sacamantecas220, etc., etc. que figuran, son literaturizados, mercé a arte da Pardo Bazán. Un exemplo témolo no estudo desenvolvido sobre «Juan Engrudo»221 que parte, como se indica (velaí a honestidade investigadora), das anotacións do profesor Paredes que vimos de salientar.
En suma, lecturas temáticas, pois, e posibilidades varias de traballos comparatísticos, establecendo parangón ou co material tradicional (o rico corpus lendario galego), con autores galegos (os que escribiron en galego) ou, como é moito frecuente, con autores «bilingües» (que non equilingües), entre os que, desde logo é excepción Pardo Bazán, que non só non escribiu en galego senón que, a diferencia de outros coñecidos escritores «hispano-galegos»222, ata datas moi recentes, nen sequera foi traducida223.
Pois ben, e sen entrarmos na moi discutíbel cuestións dos límites do que debe entenderse por «Literatura Gallega», esta cultura común (¿cultura «traducida»?) da que uns e outros participan, potencia estudos e análises comparatísticos, se ben en moitos casos desembocando na conclusión de estarmos perante posicionamentos opostos, cuestións que o profesor Paredes, singularmente, coñece ben, como coñece ben a nosa antropoloxía, a nosa etnografía, a nosa cultura material e espiritual (que diría V. Risco), pese a certas e concretas cuestións, moi puntuais, que se podan sinalar.
A distancia temporal e as mudanzas nos costumes fan que na lectura dos textos pardobazanianos se nos presenten concretos atrancos, ou que a interpretación se desvíe da que o texto solicita. Vexamos, como mera anécdota un caso referido ao relato «Dios castiga» (III: p. 304).
Foi costume e vella necesidade botar «patexo» ás leiras para rectificar a falla de cal da terra, costume mariñán ben coñecido, tal vez por sufrido na tempada estival nas terras próximas á Alborada ou ás «Blancas Torres», que é como a condesa denomina á Granxa (logo Torres) de Meirás. Pois ben, Paredes limítase a anotar que o «patexo» é un cangarexo, deixando a posibilidade de consideralo apto para a alimentación, feito que, aparte de entorpecer a —128→ correcta comprensión do depreciativo «animalejo» con que o denomina a autora (que non o faría tratándose de marisco, por pouco que lle gostase), limítase, redúcese o sentido de miseria absoluta que conleva non ter aquel medio de abono, o patexo, para un terreo estragado. O patexo non se comía, cargábase desde a orela do mar de Sada en carros e logo estendíase en capas nas leiras. Corrección, pois, de orixe orgánico, moito desagradábel na súa putrefacción, mais imprescindíbel para o cultivo da terra.
Caberían tamén outras similares anotacións sobre termos concretos e precisións léxicas e semánticas, sofre fraseoloxía da zona das Mariñas betanceiras e terras coruñesas224, porén non serían máis que meras «curiosidades», que non por iso van redundar nunha máis «correcta» interpretación textual (no sentido de máis «lexítima», por próxima ás «intencións» da autora), da mesma forma que tampouco non deturpan a lectura outros aspectos, xa meramente ortográficos, que podamos anotar.
Moitos dos relatos que incorpora Paredes eran xa vellos coñecidos nosos por apareceren reproducidos en xornais locais, na maioría dos casos en datas posteriores ás sinaladas polo profesor225. De acordo totalmente coa fixación dos textos, ben os preparados e organizados en coleccións pola autora, ben os dispersos e localizados polo recompilador (quen, por certo, debeu actualizar, cando non corrixir ou «recompor», dada a má conservación dos medios polos que nos son transmitidos). Ora, canto á corrección ortográfica, e xa non a actualización que o profesor granadino debeu abordar, ocorre un feito moito singular nesta edición de Los Cuentos Completos, e é a acentuación dos ditongos (desde logo, en casos moito esporádicos). Vexamos algún exemplo, concretamente do volume II: naútico (p. 53), encogío (p. 64), salío (p. 69), perdío... e algún caso mais. Cuestións, desde logo particulares que se dan só neses casos, e talvez veñan motivadas por lapsus na corrección de galeradas, como o será a defectuosa paxinación dalgún dos volumes, en concreto do volume III, no que parece que non se considerar on ben a portadiña ben a folla de respecto, resultando unha paxinación defectuosa que pode despistar un pouco ao lector non avisado.
Aqueles que nalgunha ocasión debemos traballar cuestións de textoloxía ou edicións de inéditos e dispersos, sabemos ben dos atrancos e dificultades —129→ que supuxeron, e aínda supoñen tales iniciativas. Cos Cuentos Completos estamos diante un corpus amplísimo (¡580 textos!). A estes cómpre incorporar os que a seguir presentamos, non sen o temor de caermos na inxenuidade que supón obxectar a un inxente labor recompilador a ausencia dun limitadísimo número de relatos226, ausencias lóxicas e naturais dada a imposibilidade de consultar (máxime naquela altura) os variadísimos xornais e revistas que publicaron ou reproduciron textos pardobazanianos (en moitos casos, mesmo, sen coñecemento da autora quen, nalgunha ocasión, inteirada, sabemos que se molestou).
Por todo, desexamos que, con actitude de complementariedade, se lean estes catro relatos que xa presentamos: «Los dominós de encaje», «Pilarito», «El viaje de don Casiano» e «El toro negro», textos que nos suscitan comentario introductorio, catro relatos que acompañan hoxe esta serodia recensión sobre tan meritorio labor recompilador como o realizado polo profesor Paredes Núñez.
—130→A incorporación ao corpus contístico de Pardo Bazán de textos como o que presentamos non implica apertura de novos ciclos temáticos, por moito que novos tempos e novas lecturas revisen ou precisen o abano de interpretacións que todo texto literario postula, remitíndonos ao carácter implícito de opera aberta de que goza o texto lúdico, o discurso literario, que manifesta e revela así o seu carácter polisémico.
Unha vez máis insistimos na validez e no apoio imprescindíbel do estudo do corpus narrativo pardabazaniano, ese estudo conformado pola conxunción de lecturas críticas, lecturas intelixentes, interpretacións que nos remiten aos especialistas na narrativa da escritora corunesa, que deberemos considerar unha vez máis perante este texto que aportamos, un texto eminentemente feminista que á vez remite ao ciclo carnavalesco, a eses relatos que deben a Gómez de la Serna a denominación de «textos equinociais», por tratarse dun sucedido ou anécdota enmarcada neste caso no entroido, «topos» que nos revela unha faceta máis desta poliédrica figura de Pardo Bazán, magnífica cultivadora do relato breve.
Seguindo, de novo, ao profesor Paredes Núñez e o corpus por el organizado228, vemos que analiza este ciclo temático dentro do capítulo IV do estudo Los Cuentos de Emilia Pardo Bazán229. Lemos:
«Los dominós de encaje» foi publicado o 13 de marzo de 1897 no xornal lugués El Regional, xornal no que tivo importante función, primeiro como —131→ director e logo, tras da súa marcha de Lugo, manténdose como colaborador, Aureliano José Pereira quen, desde os comezos literarios de Pardo Bazán, dará cumprida noticia das distintas actividades da escritora, que, en reciprocidade, fará breve recensión sobre Cousas d'aldea, do periodista e escritor lugués, como xa salientamos no capítulo VI deste volume.
É posíbel que este relato non recompilado fose reproducción desde outro xornal, como é o caso do texto «equinocial» «Ceniza» (I: p. 417), publicado no mesmo xornal lugués con moi pouca anterioridade, e tomado, cremos, de El Imparcial. Á par destes relatos, reprodúcense en El Regional outros varios («La moneda del mundo», «La cabeza a componer», «Un diplomático», «El niño de cera», etc.), así como artigos e estudos que si nos consta son tomados desde diferentes publicacións, se ben non sempre declaradas.
Por tanto, poda que este relato non sexa envío directo da escritora. E hoxe sabemos que, algún tempo despois da inclusión no xornal lugués, ne se mesmo ano de 1897, no verao, este conto reproduciuse na publicación montañesa, El sardinero alegre230, fóra, pois, da época carnavalesca, e tal vez polo seu carácter supostamente humor ístico, que iría ben coa publicación cántabra.
A recepción literaria ten moito de re-creación e de con-creación. Eu non pretendo que a miña interpretación estea liberada de subxectivismo, e por iso falo de «supostamente humorístico», porque creo que isto debe tomarse con cautela, e non confundir o feito de que o texto aborde un comportamento rupturista que suscite riso, co humorismo con que, por exemplo, podemos ler textos «festivos» como «Que vengan aquí», texto que citaremos na introducción a «El toro negro» (V. 4).
O humor propiamente dito non ten moita cabida na narrativa pardobazaniana, máis dada ao relato tráxico-dramático231. Moi apropiado é destacarmos, de novo232, a ironía, a ironía pardobazaniana, que cremos se desenvolve en toda a súa magnitude en El cisne de Vilamorta, ao noso xuízo, unha das máis salientábeis novelas de Pardo Bazán, texto antolóxico para o estudo da lectura irónica que acha tamén neste relato breve evidente representación.
Pardo Bazán con este texto carnavalesco semella choscar un ollo ao lector atento. Non o esquezamos: a ironía implica comunidade, complicidade polas —132→ suposicións que deben compartir ironista e lector, un lector en alerta para poder captar aquel segundo significado, a interpretación irónica, tras unha inicial e literal lectura non fidedigna. E cómpre sabermos que máis que dunha configuración formal, a ironía depende do «intérprete», no meu caso, lectora irónica, porque, como se ten indicado, non hai enunciado irónico per se. Son, pois, eu, muller, quen realiza esa dupla lectura, ou se se prefere, segunda interpretación que me suscita, á vez, o sorriso no recoñecemento do compromiso feminista que o texto posibilita, permite e aconsella, e na evidencia duns burladores, burlados233.
Eu, desde logo, leo «revanchismo» en dúas mulleres da alta sociedade (as «liberadas» por situación económica de solvencia) que, aínda así, como mulleres, non gozaban da igualdade perante o feito festivo, un feito que lles permitiu poñer a proba aos namorados, futuros maridos aos que, por certo, pouco podían coñecer dados os costumes da época. Ditas mulleres, para realizare no seu plan, ese «coñecemento» (cousa que non puido facer a noiva de «El encaje roto») deberon aproveitar as licencias carnavalescas para, como «mascaritas», poderen asumir con naturalidade un comportamento que a sociedade lles vedaba polo mero feito de nacer muller.
O entroido implicaba recurso de inversión e transformación momentánea de identidade, como ocorre co disfrace de home no teatro español. O carácter igualitario propio da farsa carnavalesca, á par de ritual subversivo, ritual de inversión do rol social, facilitaba tales comportamentos. Velaí a licencia carnavalesca que logo, o paso de tempo e a mellora das condicións da muller, faría innecesaria, inservíbel, segundo a propia autora recoñecerá nunha das crónicas que, xa no XX, escribe en La Nación, crónica da que, máis adiante, nesta mesma introducción, deberemos considerar.
Por tanto, festa carnavalesca, divertimento, catarse... e sobre todo reivindicación: en «Los dominós de encaje» está implícito o reproche a unha sociedade que reproba na muller as liberdades que admitía e, mesmo, aplaudía no varón. Velaí o duplo criterio de moralidade, e a negación do libre exercicio, xa non da sexualidade, senón do festivo: concorrer soas a un baile de disfraces e comportarse coa «lixeireza» de embromar, que só se concedía aos homes. Eis, por tanto, a discriminación perante o humor, a broma, o comportamento festivo que a sociedade condenaba na muller de determinada clase social para, polo contrario, ponderar no home.
—133→
A cuestión da dupla norma de actuación es tema e motivo común a outros textos pardobazanianos. Vémolo traxicamente exposto nun dos máis logrados relatos de compromiso feminista: «La culpable» (I: p.303),
e vémolo explicitado por boca de Gabriel Pardo en Insolación, aparte xa da exposición directa da autora en carta a Galdós cando, tras falar da profesión de literata, conclúe: «De los dos órdenes de virtudes que se exigen al género humano, elijo las del varón [...] y en paz»
234.
«Los dominós de encaje» é, pois, texto carnavalesco, equinocial pola anécdota, porén especialmente é texto feminista, texto que cuestiona a dualidade da «moral», e discurso que nos reflicte á muller decidida e autónoma que a condesa propugnaba. Até certo punto, como adiantamos, podemos relacionar este relato con «El encaje roto» (I: p. 331) no que vemos a pouca liberdade da muller, non xa para decidir o seu matrimonio ou escoller marido, senón para pór os medios precisos a fin de saber como era aquel home con quen ía casar.
Lemos en «El encaje roto»:
Maldecía yo mil veces la sujeción de la mujer soltera, para la cual es imposible seguir los pasos de su novio, ahondar en la realidad y obtener informes leales, sinceros. |
Iso é o que pretendían Mercedes e Rosa, e lograron, encubertas baixo «dominós de encaje», veos non propiamente carnavalescos, porque as dúas mulleres cometeron a audacia e ousadía de estrear naquel «sarao» «los velos virginales» a modo de disfrace. A aventura de asistiren soas ao baile, a broma de admitir a compañía masculina dos seus prometidos que crerían gozar de singular conquista, tórnase burla ao pé do altar, naquela sorpresiva «anagnórese» que deixaría abraiados a máis dunha lectora ou lector coetáneos ao imaxinar a aquelas damas no altar nupcial tocadas cos velos da antroiada. Hoxe non podemos entender o que daquela para algunha pacata lectora de El Regional suporía case «sacrilexio».
A frase final do texto na que se inclúe esa expresión de «velo virginal» cremos que non deixaría de incitar os comentarios naquela sociedade lucense de fins de século, de seguro máis fiel lectora de El Lucense que, por suposto, de El Regional, xornal que, aínda así, acepta publicar os estudos de Leopoldo Pedreira tachando de «pornográfica» á Pardo Bazán, o que compracería a máis dun que tivese coñecemento destes relatos «rupturistas» como o que presentamos.
—134→O relato evidencia a Dª Emilia como a «agitadora de conciencias» de que falou Leda Schiavo235, ou a «incitadora de reflexión» que destacou outra grande estudiosa de Pardo Bazán, Nelly Clemessy Legal236. E se ben «Los dominós de encaje» pode ser lido á luz de publicacións como Formas carnavalescas en el arte y la literatura237 porque roza a farsa, debe considerarse no seu didactismo como discurso feminista e de muller, pois a broma e case escarño ao que se somete aos noivos, conleva reivindicación e denuncia da desigualdade home-muller perante o lúdico.
En «Los dominós de encaje» non se nos presenta á tan vilipendiada muller pequenoburguesa, a muller da mesocracia. Aquí, como dixemos, Dª Emilia preséntanos a dúas mulleres da aristocracia. Ora, nen son, evidentemente, Asís Taboada de Insolación (entre outras cousas, non gozan do estado «ideal» da viuvez238) nen teñen nada en común con Feita Neira do Ciclo de Adán y Eva. Estas novas mulleres, que do control e vixilancia dunha fraulein vienesa pasaban a acomodarse baixo o tal vez confortábel paraugas do matrimonio, dificilmente, coa lexislación entón vixente, poderían «rebelarse». Por tanto, a solución daquel «después» que abre o relato á especulación dun futuro pracenteiro, é solución máis que controvertida. Esta reflexión nosa corrobora o indicado: Dª Emilia máis que teórica do feminismo foi agitadora de conciencias e incitadora de reflexión, ben que ao final da súa vida pareza entoar a palinodia por moitas das súas actitudes anteriores.
Dixemos que o texto pertence aos relatos carnavalescos, ciclo temático considerado con atención e estudado polo profesor Paredes, e ciclo que se ve conformado por unha serie de contos de entroido ou «carnaval», con bailes no Real ou, como aquí, na «Asociación Artística». A respecto destes bailes de sociedade Carmen Bravo Villasante confíanos as fontes de información directa de que se valen a escritora:
La curiosidad intelectual la lleva a conocer todo. Para escribir estos cuentos de Carnaval, esos bailes de máscaras que describe en sus relatos, acude a ellos. En toda su vida sólo va a dos, porque la desagradan: «Al primero -dice- fui por saber cómo son: al célebre Teatro Real, de capa caída desde la Revolución, a los cuales concurrían velándose con el antifaz y el dominó, innumerables señoras de la mejor sociedad. Conmigo iban —135→ aquella noche, una duquesa y una marquesa, una de ellas dama de una reina, y las dos de animada y de alegre condición [...] a poco de haber entrado en él, abriéndonos camino difícilmente, tal estaba de lleno [...], un conocido sportman, se me acercó vivamente ofreciéndome su brazo. La aventura del baile es propia de un cuento. El caballero porfía confundiéndola con otra, de que no puede producirse la ruptura, y al cabo, por sugestión de Emilia, decide que concluya el affaire, alejándose el caballero sin conocer la identidad de la disfrazada239. |
Até aquí o que escrebe C. Bravo Villasante. E como estamos perante unha anécdota merecedora de ser considerada novo relato, merece a pena lela na súa integridade en La Ilustración Artística («La vida contemporánea»)240. Poda que fose sucedido, «autobiográfico» ou de outra procedencia. Non ten por que ser ficional, é anécdota factbel, verosímil e non excesivamente singular. Comeza o relato así:
E finaliza a «aventura» que a propia autora define como «enredo y quid pro quo de la careta y las máscaras»
precisando: «Y sin querer, hube de enterarme plenamente de lo que no me importaba un ardite [...]»
, declaración que sentimos máis que dubidosa dada a inmensa curiosidade que a escritora manifestaba por todo, a fin, ademais, de servirlle de material para a súa ficcionalización, para a «literaturización» que nos consta aplicou a determinadas e concretas noticias e anécdotas.
Velaí, pois, un relato máis que, con «Los dominós de encaje», complementará ese ciclo de «Cuentos de carnaval», entroido de sociedade, de Teatro Real que tamén enmarca as historias de «La charca» (IV: p.30) e «El escapulario» (IV: p.32), por non considerar na poética pardobazaniana o texto «La máscara» de resonancias de danzas macabras, danzas da morte241.
Neste ciclo carnavalesco debemos, así mesmo, incorporar «El dominó verde» (I: p. 57), «La careta rosa» (IV: p. 27), «La armadura» (II: p. 270) e o —136→ xa citado «Ceniza» (I: p. 417), aínda que, como nos di Paredes na introducción a Cuentos Completos242, a condesa era máis afeizoada ao Entroido de rúa, o «carnaval de las calles» e «entierro de la sardina» de que fala noutros textos de La Ilustración Artística243, espectáculos que vemos en «Aventura» (II: p. 191), «Travesura» (IV: p. 38) ou «El mascarón» (IV: p. 35), por non considerarmos xa o moito destacado entroido das cigarreiras do capítulo XII de La Tribuna, que merecerá a admiración e merecidas gabanzas de Clarín244.
Agora ben, esta cuestión do entroido, perante a que a condesa vai modificar a súa compracencia co decorrer dos anos, non só acha destacada presenza no texto ficional, é preciso e merece que consideremos o labor xornalístico245, no que se complementará o entroido de bailes de sociedade e o entroido de rúa co entroido como simple festa infantil, nun momento, nunha época en que Pardo Bazán ve aquelas festas como trasnoitadas. Leamos, así, o que declara nunha das crónicas de La Nación que nos remite ao relato que nos ocupa:
Los niños en el caso presente, así como el salvaje nos da idea de lo que fuimos, en edades remotas, muestran el grado de ilusión que hará cincuenta años pudo causar la farsa carnavalesca. El carnaval en el período romántico tuvo sus apasionados fervientes. En los bailes de la ópera debieron de ocurrir aventuras significantes. Damas de alto copete se rebozaron en el dominó y se cubrieron con el antifaz, para encontrar a alguien que les importaba más que la vida y que la reputación. Y esto procedía de la falta de libertad en las costumbres. El cautivo siempre está buscando evadirse. Pero ahora, es más cómodo salir de casa en la compañía de una miss, o de una amiga, o sin compañía alguna, y hacer lo que le plazca246. |
En conclusión, os tempos mudaran. Pardo Bazán cre trasnoitado e innecesario recorrer ao antifaz e máscaras, ás farsas camavalescas e ao seu implícito —137→ ritual igualitario. P. Faus247 precisa que se ben a condesa gostaba das anécdotas de equívocos, non era partidaria dos bailes de máscaras. Isto podemos corroboralo tras lermos as xa citadas crónicas de La Nación nas que Dª Emilia manifesta non seren propios de damas «distinguidas», naquela altura, no século XX, tempo en que non podería xa concibirse nen a asistencia de «damas» como as deste relato, nen a hipotética asistencia da raíña, neste caso Victoria Eugenia, a un baile de El Real, cousa que si fora factíbel tratándose de Isabel II248.
No final da súa vida, a condesa de Pardo Bazán declárase, pois, abertamente contraria ás máscaras, que non a os bailes de disfraces, ben infantís, ben bailes de disfraces concretos e determinados, como o baile goiesco de que tamén sabemos por estas mesmas crónicas de La Nación, en concreto pola titulada «Manolas chisperos, príncipes y cortesáns de la época de Goya»249. Nesta crónica a condesa aplaude algo que é de suma importancia para ela: o colorido e factura das vestimentas daquel evento, acontecemento que xa carecía de sentido canto ao ritual subversivo implícito ao entroido, de que nos fala, por exemplo, J. Caro Baroja250, e que, ata certo punto, se nos reflicte neste texto que presentamos.
De todas as formas, non vamos agora salientar «Los dominós de encaje» pola súa orixinalidade. A anécdota é común a outros autores. De certo, a vida é sumamente repetitiva, de aí que suxerimos un texto de Marina Mayoral para a consideración da intertextualidade, lembrando aquel libro infinito de que falaba Borges e sobre o que insiste G. Genette como colofón e feche do seu Palimpsesto251.
Léase o texto da profesora e escritora mindoniense en La Voz de Galicia do 25 de febreiro de 1992 (esperando que algún día se recompile con outros seus escritos de xornal, algún por certo merecidamente premiado), e fixémonos como os tempos cambiaron. Levemos os textos á aula, e, como lectoras de Pardo Bazán e Mayoral, probemos a situarnos fronte a estes dous textos de entroido de dúas escritoras comprometidas co feminismo, e verifiquemos esa posibilidade de lectura de muller que nen sequera como posibilidade algúns nos recoñecen.
—138→Emilia Pardo Bazán. |
—140→
Como segundo texto non recompilado da condesa de Pardo Bazán presentamos «El Viaje de don Casiano» publicado en Vanguardia Gallega en 1931, póstumo aparentemente, mais non por iso necesariamente inédito naquela altura. Algún día cremos que se saberá a súa procedencia, dado que Vanguardia Gallega, segundo sabemos por conversas con Evaristo Correa Calderón, acostumaba recorrer a outros medios de comunicación, que neste caso tal vez xa non se trataría de publicacións coetáneas nen peninsulares, feito que corroboraría a sospeita do profesor Paredes de iren aparecendo novos textos dispersos, novas incorporacións ao inxente corpus pardobazaniano, desde publicacións americanas253.
Moitos dos relatos pardobazanianos, sábese, remiten a anécdotas, noticias ou acontecementos que ben presenciou a condesa ou leu na prensa ou coñeceu por diferentes medios. Neste relato que hoxe presentamos, se non se trata dun «sucedido», desde logo é anécdota factíbel para quen coñeza o mundo da investigación, como é o caso de Dª Emilia quen, por exemplo, debeu moverse entre códices e documentos varios para o seu estudo sobre San Francisco, segundo sabemos pola propia autora mercé ás anotacións do seu diario, no manuscrito de «Trece días de la vida de Emilia Pardo Bazán», publicado por C. Simon Palmer254.
Dentro do inxente corpus pardobazaniano, este relato, que ten moito de «cadro caracterolóxico» (segundo terminoloxía de Anderson Imbert), ben podería figurar como un máis a incorporar a «Profesiones», serie que Dª Emilia escribiu e publicou en 1901 para Los Lunes de El Imparcial. Estaría á par de «Paternidad», «Restorán», «Irracional» e «Perlista», e ben poderla intitularse «Polilla laboriosa». Teríamos un relato máis que, baixo aquel título xenérico de «Profesiones», reclamaría e suscitaría lectura irónica, interpretación apoiada ademais no coñecemento do criterio da condesa sobre a figura do investigador, de que falaremos máis adiante.
—141→Outra posibilidade de incorporación a unha das xa establecidas clasificacións da contística pardobazaniana partiría de salientar neste relato trazos de texto policíaco ou de narrativa de aventuras, unha aventura, unha viaxe en pos dunha descuberta misteriosa, con acción ao borde da legalidade, do delicto. Mais aínda así, por moito que o seu título remita a acción, non podemos considerar este texto como tal: todos os dados que se nos van ir ofrecendo están en función da revelación dunha personalidade, no descubrimento da idiosincrasia da figura, don Casiano a quen, no remate, o narrador concede a palabra para que, desde esa delegación de voz, complete por si mesma, e coa súa exclusiva responsabilidade, un seu retrato de «rata de biblioteca» tenaz e perseverante, diante o que o lector non pode menos que esbozar un sorriso de conmiseración.
Certamente, estamos coa conversión dun proceso psicolóxico en argumento. Eis a introspección e os trazos máis relevantes dos relatos psicolóxicos pardobazanianos que estudaron, pormenorizadamente, os profesores A. Rey e J. Paredes255. Eis, pois, o que cremos máis representativo para a ubicación deste texto nunha concreta clasificación: ser un relato psicolóxico. A inclusión do nome do protagonista no título revélase, así, pertinente.
O retrato de don Casiano, que roza a caricatura, vennos trazado, como é usual neste tipo de textos, desde unha anécdota. Tal vez anécdota de coengos, chismorreo daqueles contertulios, cregos e abades, cos que a condesa compartía merenda e chocolate nas tardes de Meirás, xuntanzas vespertinas de que nos falan os biógrafos da escritora, que sabía da relevancia dos cregos na vida social galega daquel tempo, o que lle merecerá conformar con eles no corpus contístico toda unha serie dedicada ao «abade rural».
No que respecta xa a «El viaje de don Casiano», debemos lembrar que o repertorio de estados anímicos que nos ofrece Pardo Bazán poda que sexa, como di Paredes256, limitado; mais aínda así este relato implica novidades no investigador e home de arquivo, que non sempre mereceu alta estima á autora, por moito que no seu tratamento non lle aplique a dureza e severidade con que trata outras figuras que desfilan polos seus textos. Nós lemos, como indicamos, con lectura irónica, mais non a ironía mordaz que exclúe a indulxencia, como fai, por exemplo, co científico no texto «La criada de Newton», un texto humorístico de que algún día nos ocuparemos. Na «aventura» de don Casiano hai certa dose de humorismo, mais humorismo tal como o considerou —142→ Pérez de Ayala, como confluencia de ironía, sátira, comicidade e ideal, simpatía humana.
Canto á ironía pardobazaniana, da que só moi superficialmente falamos hoxe, mais que reclama maior atención, cómpre lembrar que, como noutros lugares precisamos (no estudo V. I), non hai enunciado irónico per se, de al que, como indica Booth:
Ninguno de nosotros puede decir cuántas ironías se le han pasado por alto [...] Ninguna obra compleja de ironía puede leerse simplemente con pruebas o trucos o reglas, y sería de locos tener la seguridad de que nunca podemos tomar por estilo directo lo que es ironía.257 |
E desde logo, don Casiano non e precisamente Luis Vidart, o académico de la Historia, investigador recoñecido e valorado pese ás polémicas que suscitou polos seus estudos sobre a figura de Colón. Don Casiano non era recoñecido, o seu é o magnífico retrato dun tipo, o tipo «polilla laboriosa», «insecto roedor», que diría a autora, pese a que non o maltrata, non lle aplica a súa implacábel férula como fai con outros «homiños» (Segundo García, o famoso cisne de Vilamorta). Todo o máis a autora abandónao á súa sort e para que, coa propia voz, por si mesmo, provoque o sorriso do lector informado que comparte coa ironista toda unha serie de suposicions e coñecementos que se lle foron presentando na marcha do relato.
Así, sabemos que o probe don Casiano, como o citado cisne, Segundo García, ou como Silvio Lago de La Quimera, desexaba a
gloria, máis neste caso xa non a artística senón a do recoñecemento investigador, amén da arela da inmortalidade que sinalou no pintor pardobazaniano Unamuno. Porén o probe don Casiano sufría os atrancos que,
como di a autora, «hasta por gusto se ponen a quen intenta estudiar algo»
, perante os que non se daba nen deu por vencido.
Esta vida do intelectual e investigador, con diferentes personalidades e «sucedidos», centrará un determinado número de relatos pardobazanianos. Aparte do citado «La criada de Newton», temos «El frac» (IV 80), e máis en concreto «Un poco de ciencia» (III, 197). De certo, Dª Emilia sabía, como dixemos, das penurias da investigación, da dificultade de acceso aos arquivos, das resistencias que acostumaban presentarse (e non precisamente por funcionarios ou arquiveiros), e dos sucesos singulares e das abraiantes anécdotas frecuentes nunha época en que, sen apoios tecnolóxicos, deixaban ao investigador, no mellor dos casos, a mercé de voluntarismos e caprichos.
—143→Don Casiano, certamente, semella un Pedro Hojeda de Las Lanzas, capaz de incorrer en delicto para acadar a información procurada. Pouco terá en troques que ver co científico e investigador aeronáutico de «En nube de paso» (III, 131), quen si merece respecto para a autora, de aí o ton deste relato eminentemente tráxico, con lectura lineal sen os recobecos que suscita «El viaje de don Casiano», no que cómpre botar mao da ironía para solventar o pouco apego da escrito ra polo traballo de simple e «improductiva» erudición.
De certo, Dª Emilia sentía pouco apego polo investigador de gabinete, ben fose historiador ben fose arqueólogo258. E máxime cando de ditas investigacións se derivaba o desmoronamento do mundo lendario e mítico polo que a condesa sentía apego e simpatía. Nisto non podemos menos que evocar a Castelao e a súa famosa «cousa» da historia da princesiña cuxa morte, mercé os sabios, deixou de ser morte lírica, morte de amor para, tras a descuberta de caguñas de cereixas no sarcófago, devenir en morte prosaica, cuase diríamos mera cuestión escatolóxica. Pois ben, en delicto semellante ao daqueles sabios «desmitificadores» incorre don Casiano: os papeis defendidos e gardados pola morte, por aquel bispo santo, non eran máis que retazos e follas da Gaceta. Todo o misterio e a lenda desfixérase mercé aquel singular viaxe do sabio, e aquel soñado espectro de gardador do arquivo podía xa voltar á tranquilidade do sarcófago, porque se lle usurpara a función de gardador.
Pardo Bazán en «Días toledanos», no seu tan estimado Nuevo Teatro Crítico259, declara:
Eis o arqueólogo que destrúe a lenda da Torre de Diamonde no relato «La leyenda de la Torre» (III: p. 170), e eis ese investigador, que lle merece o apelativo de «polilla laboriosa», un «insecto roedor» que —144→
[...] rarísima vez presta servicios reales a la erudición o a la historia, y en cambio todo lo araña, descolora y mutila. |
Estas declaracións que traemos ao caso proceden da polémica e controversia polos comentarios da escritora sobre a investigación histórica e arqueolóxica referida á cidade de Toledo260, declaracións das que non por iso cabe deducir que esta cidade deba identificarse con «Nublosa».
Tal vez «Nublosa» remite a Lugo, como cremos consideraron os editores de Vanguardia Gallega ao incorporaren este texto ao seu xornal, da mesma forma que Marineda é Coruña; Areal, Sada; Vilamorta, O Carballiño; Auriabella, Ourense; Estela, Santiago, etc. É certo que Nublosa aparece tamén en «Cornada» (IV: p. 281), e sabemos é cidade norteña, con catedral e Sé Episcopal, se ben con praza de touros (praza que se precisa neste derradeiro relato para que aquela alegre viúva coñeza ao «matador» Moreniyo). Porén non hai que procurar exactitudes. En «Apuntes autobiográficos» Pardo Bazán fala da mudanza dos nomes das localidades que figuran na súa obra de creación e precisa o porque deses cambios:
Por tanto, podemos perfectamente admitir a hipótese de que Nublosa é Lugo, hipótese que cremos conduciu aos Correa a publicar este relato en Vanguardia Gallega. Aparte xa de que a cidade murada apareza en Doña Milagros, debemos recordar que a condesa gozou nesta cidade de amplas simpatías261. Por exemplo, o monumento dos xardíns Méndez Núñez foi iniciativa daqueles coruñeses que moraban en Lugo. Sabemos tamén que a condesa ocupou a presidencia da moito popular sociedade «El Círculo de las —145→ Artes» que, por certo, aínda hoxe mantén abondosa obra da escritora dedicada por ela mesma á biblioteca, en cuxa sé se hacha, así mesmo, o coñecido retrato que figura na portada deste libro e o autógrafo que figura como colofón262. E en Lugo, nos seus diarios, tanto en Diario de Lugo, como logo El Regional e El Progreso publicáronse numerosos textos pardobazanianos, o que dá constancia da afeizón lectora lucense pola escritora marinedina.
Ora, que existisen estas relacións anotadas coa nosa cidade, á par de outras non de menor interese de que algún día nos ocuparemos, non é óbice para crer que o texto é inédito. Se tal fose, os editores precisaríano, como fan con Valle Inclán (pese a que se trate dun erro de Vanguardia Gallega).
No ano 1983 tiven ocasión de falar con Evaristo Correa a respecto do seu xornal e redactores. Sorrindo, comentoume que acostumaban citar feitos e noticias desde outras publicacións, o que hoxe non deixa de suscitarme que este texto debe remitirnos a outros xornais ou revistas que, con anterioridade, xa o publicaran. De aí que non creo que se trate de texto de publicación póstuma, senón reproducción, e a xulgar polas grallas de ortografía, non descarto que se reproducira desde o dictado dun recorte.
Evaristo Correa Calderón, que como ben dicía Celestino Fernández de la Vega, foi un «infatigable suscitador y mantenedor de empresas literarias»
, ben puido localizar o texto en calquera arquivo dos coñecidos da condesa, e estou pensando en Aureliano J. Pereira ou Amor Meilán, que actuaron como paladíns desde os xornais lucenses.
Desde logo, cónstanos que Evaristo Correa Calderón sentiu grande apego pola obra de Dª Emilia. Sabemos que participou no centenario do seu nacemento cunha conferencia intitulada: «La Pardo Bazán en su época», en homenaxe organizada na Universidade de Madrid, onde o escritor e profesor lucense impartía aulas naquela altura263. E até certo punto Evaristo Correa, contista de Galicia, como Amor Meilán, é discípulo de Pardo Bazán que, sen pertencer á Literatura Galega, ben mereceu ser denominada como a grande narradora da Galiza.
—146→La Condesa de Pardo Bazán. |
—150→
Os estudosos de Pardo Bazán son moitos e de grande valía. A saída de recentes publicacións animáronnos a dar a coñecer este texto. Estoume a referir concretamente á publicación das crónicas de La Nación, recompiladas pola profesora J. Sinovas Maté265, aos estudos incorporados ás Actas editadas pola profesora A. Freire López266, e especialmente ao traballo de P. Faus267, demorado estudo mercé ao que retomamos o interese por este texto que tiñamos postergado en consideración de outros que figuran neste mesmo volume.
De certo, freáranos a edición o feito de considerarmos que moi pouco la aportar ao coñecemento de Dª Emilia dado que, ao noso xuízo, os maiores logros da autora non están nos que, como este texto, reflicte un retrato, senón naqueles en que a definición dun carácter procede da exposición dunha anécdota, «sucedido» en cuxa narración e exposición Dona Emilia é maxistral, mantendo ese in crescendo que, por exemplo, sorprende en contos como «El viaje de Don Casiano». Este relato como «El dominó de encaje» e «El toro negro» realmente corroboran o criterio de que coa escritora coruñesa o relato breve acadou a súa máxima altura (opinión que se repite insistentemente nos estudos sobre narrativa pardobazaniana e remite, cremos, a F. V. Sáinz de Robles).
Non ten, desde logo, a mesma altura literaria «Pilarito». De facto, os textos pardobazanianos son de desigual calidade. Lóxico nun corpus tan inxente. Mais con todo, hoxe presentamos este apontamento, este esbozo de adolescente que, se ben non implica maiores novidades, nos ratifica no concepto da muller que a condesa desexaba: independente, vitalista, valente, atrevida e apartada dos convencionalismos que, reveladores da deficiente educación e formación da muller burguesa, malograba a muller de clase media que desfila, en ocasións mesmo esperpentizada, polos textos pardobazanianos.
—151→En «Pilarito» vemos o tipo de muller que a condesa admiraba, ou mellor desexaba como resultado dunha conveniente educación ou reacción perante os avatares da vida (estou pensando nas fillas de Neira en Memorias de un solterón). Vemos á muller nova, muller do futuro268 que precisamente aquí se nos presenta nos albores dunha prometedora vida, logo malograda, fanada pola morte, morte diante a cal a condesa vai solidarizarse cos tráxicos pais afundidos na dor e no pranto.
Este texto responde, talvez, mais non necesariamente, a una experiencia persoal (de al o subtítulo de «Recuerdos»), a un coñecemento e amizade nas estadías no Balneario de Mondariz cuxa Festa do Carmo se nos ofrece. O texto semella coase nota necrolóxica, texto híbrido entre esbozo, retrato, cadro269 e, mesmo, prolegómeno de pranto por unha adolescente por quen Dª Emilia sentía fonda simpatía, a simpatía po la muller dotada da «feminidade amazónica» de que falamos no estudo IV deste volume.
Con Pilarito, estamos perante a muller de caracteres, como se nos di no propio relato, «andróginos», o que non deixa de suscitarnos que de tal forma debeu ser a mocedade daquela tan audaz «Mayorazga de Bouzas», tan alongada da muller ridícula e mal educada que vemos que a condesa fustiga e vitupera en relatos de ambientación pequenoburguesa, maltrato do que se libran tanto a muller rural (a «emancipada» polo traballo esgotador) como a muller da plutocracia, «defendida» pola solvencia económica, e, por suposto, a aristócrata, que non só se salva da férula de Dª Emilia senon que é coidadosamente considerada e tratada.
Lendo o citado estudo de P. Faus270, reafirmámonos no valor que a escritora coruñesa concede á saúde, forza física e equilibrio emocional, condicións sine qua non para a felicidade matrimonial, como xa explicitamos no capítulo IV, de aí que, perante Pilarito, evoquemos á muller vitalista e enérxica que se necesitaba nos Pazos de Ulloa.
Non se nos precisa en «Pilarito» a enfermidade que a levou á morte. Sobre saúde e enfermidades, P. Faus remite ás diferentes crónicas de La Nación de Buenos Aires, que hoxe podemos ler na edición, indicada, de J. Sinovas Maté. De revisarmos ditas crónicas, vemos que a condesa asume un rol informativo e divulgativo que, en casos, sorprende pola súa actualidade. E vemos —152→ que, singularmente, presta limitada atención pola tuberculose (Pilar Faus precisa que nen ela nen os fillos se crían grupo de risco), e si pola grippe, e máis especialmente pola que denomina enfermidade de moda, a artrite/artrose que aproveita para revelarse como entusiasta propagandista do Balneario de Mondariz, establecemento que figurará xa non só nas crónicas de La Nación, El Imparcial, La Ilustración Artística, tamén noutras publicacións varias271 e, como vemos, mesmo centrando este retrato, que lemos como cadro até certo punto tamén propagandístico do famoso Balneario que, a xuízo da con desa, debería converterse nun novo Vichy galego272, non en balde foi Pardo Bazán tamén boa amiga do seu fundador, o médico, empresario e mecenas das Letras Galegas, Enrique Peinador.
Mondariz é, pois, o espazo xeográfico no que se nos ubica, no que se sitúa e ambienta a simpática figura de Pilarito, a quen vemos, como dixemos, no día da festa da Virxe do Carme, en escenario que a condesa describe con grande mestría e agarimo, revelándonos a súa grande sensibilidade para a cor, así como a valorización da vestimenta, dous aspectos da personalidade da condesa de que fala noutros lugares, insistindo na importancia que para ela tiña a escolla da combinación e corido na súa propia roupa e de cómo afectaba ao seu estado de ánimo (recordemos, tamén, que Clarín definiuna como «enamorada del color», en parangón cos Goncourt).
Pois ben, naquela magnífica e colorista romaría, e naquel magnífico espazo de fontes e parques, desenvolve a súa gracia e vitalidade Pilarito. Estamos diante un magnífico retrato, coidada e afectuosa descricion que semella proemium de pranto. Nesta descrición da rapaza evócanse aos mestres florentinos e ao propio Leonardo. Hai moito de trazo pictórico, cuase semella texto ecfrástico (logo falaremos desta posibilidade). Ut pictura poesis. E implica unha referencia máis a sumar ao catálogo de pintores do estudo de Yolanda Latorre: Musas trágicas (Pardo Bazán y las artes)273 no que, singularmente, pese á súa exhaustividade, vemos que se omite a citación do da Vinci. Esta —153→ omisión, á vez que coincide coas declaracións de P. Faus274, que precisa que só de forma circunstancial a condesa alude a pintores como Veláquez ou Leonardo, asegúranos tamén no descoñecemento deste texto para os investigadores pardobazanianos, o que nos anima a súa inclusión e destaque.
Con respecto a esta referencia a Leonardo, hai unha coincidencia que nos resulta singular: Pilar Bravo275 describe a Dª Emilia nunha foto desta co seu marido e nai. A escritora aparece como
unha nena (casou aos dezaseis anos), unha nena de «facciones agudas a lo Leonardo de Vinci»
. ¿Coincidencia entre investigadora e escritora ou reproducción inconsciente desde textos pardobazanianos que utilizan este símil que figura en Pilarito? Talvez a investigadora coñeceu este texto e a súa omisión, como anotamos, foi erro de imprensa. Talvez C. Bravo non o coñeceu, e non era preciso porque, como se sabe, e creo dicía Cunqueiro, «todo escritor é eminentemente monótono», e noutros textos pardobazanianos hai citacións e símeis semellantes. Por exemplo, lemos nunha das crónicas de La Nación, «Crónica de feminismo. Los premios de belleza»276:
Velaí, pois, a estreita relación da escritora coas artes plásticas e representativas de que falaremos noutro capítulo do volume (en concreto, o VI). Porén xa aparte desta estreita relación de arte narrativa pardobazaniana e arte pictórica, hai outros aspectos a destacar neste «relato». En primeirísimo lugar, xa a precisión deste termo, dado que, como se terá comprobado ao longo desta introducción, evitamos tanto dito termo como o de «conto». Remitimos á escritora que, sen referencia concreta a este relato, mais que agora ven a conto, en carta a D. J. Yxart escrebe:
Tengo escrito para usted un cuento que remitiré en breve. Cuando digo cuento no lo tome usted a pie de la letra; es una cosa que no sé cómo titular, y que más bien parece silueta, o retrato, o qué sé yo.277 |
—154→
Son, de certo, precisións que, sen referirse concretamente a este texto, ben merecen ser consideradas.
En segundo lugar, chamamos a atención para o intertexto citacional. Interésannos as referencias aos autores coetáneos, en concreto ese «divino tesoro»
de Campoamor, amigo e contertulio do salón literario da condesa278, e a referencia directa a Ruiz de Aguilera279, con incorporación dos seus versos que conclúen o relato intensificando, apoiando ese carácter elexíaco que vimos de salientar.
E en terceiro lugar, o recoñecemento de escrita de muller. Singularmente, non se nos presenta aquí a pretensión da escritora, o esforzo de que falou E. González López280 de agachar a natureza feminina, facerse «el
hombrecito»
que dicía Torrente ou o «talento de macho»
de que outros falaron. Este texto está escrito por muller, unha cuestión que non sempre vemos suficientemente considerada nos estudos de Pardo Bazán, se ben neste caso dita «neutralización» cremos remite a que propriamente non estamos perante un relato, e non ten necesariamente o carácter de texto ficional, que é concretamente o tipo de texto onde lemos con máis frecuencia a intermediación dun narrador masculino ou a devandita «neutralización» dos trazos da escrita de muller281.
La condesa de Pardo Bazán |
—158→
Na edición de Paredes, corpus de referencia282, é lóxico que podan aducirse precisas ausencias, dada, ademais, a imposibilidade de consultar os variadísimos xornais e revistas que publicaron ou reproduciron textos pardobazanianos, previsión de achádegos coa que sempre contou o profesor granadino, anunciando, xa desde o principio, posibeis novas aportacións desde publicacións americanas283, sospeita non invalidada pola procedencia lucense dos textos que páxinas atrás presentamos, mais si evidenciada pola procedencia americana do texto que agora vimos presentar: «El toro negro» (procedente de Follas Novas, da Habana284, e hoxe de doado acceso mercé a edición facsímile editada polo Centro Ramón Piñeiro) así como de outro ao que deberemos facer relación, dada a recreación do mundo taurino que vamos asumir: «El novillo», un texto que remite á revista bonaerense Plus Ultra que o publicou tras a morte da escritora, en maio de 1921, o que nos fai sospeitar procedencia dunha publicación anterior, desde a cal se reproduciu285.
O tema taurino non ten, de certo, unha presencia tan destacada na contística de Pardo Bazán que nos aconselle configurar un subgrupo ou apartado para esta serie de relatos enmarcados na «fiesta nacional», ben por aparecer esta como telón de fondo, escenario para ambientar unha anécdota, aventura ou sucedido, ben como excusa que permita a revelación dun carácter, neste caso dun «moruno» (que diría a autora) e supersticioso «matador», El Zagal, con sentido tráxico da vida e do destino e para quen a morte se zoomorfiza e bravo touro negro. Cuestión diferente é xa a presenza do tema taurino no labor xornalístico da escritora, concretamente nas crónicas de La Ilustración Artística286 e, como veremos, de La Nación, por exemplo.
Canto ao relato que presentamos, cremos, pois, máis preciso falarmos de «motivo» taurino, dado que o verdadeiro tema que se nos ofrece é o tema da —159→ morte, común a un bo número de relatos, como precisa o profesor Paredes, e morte que se presenta baixo diferentes formas e alegorías, non sempre ben consideradas nos estudos pardobazanianos. De todas as formas, como este motivo taurino ofrece singular interese, figura en varios dos más logrados textos pardobazanianos, vamos centrarnos nel, segundo xa sinalamos desde o título desta introducción.
Do parecer de Dª Emilia sobre o «deporte taurino», lemos nunha das crónicas de La Nación:
Las corridas han perdido su prestigio, entre la gente del gran mundo. La sociedad elegante no siente ya entusiasmos por este deporte de los tiempos castizos de Goya y de D. Ramón de la Cruz. Han venido a hacerle competencia otros nuevos y extranjerizados, y, a decir verdad, menos crueles, nada crueles algunos287. |
De considerarmos o elenco de relatos en que dunha forma ou de outra aparece o taurino, teríamos en primeiro lugar que distinguir aqueles que podemos situar na Galiza (nos que a «fiesta» aparece como «descafeinada», ben en Marineda, ben en Nublosa) dos relatos que nos revelan a forza e violencia da corrida española, a «fiesta» da que Dª Emilia debía estar ben informada ou ter magníficos informadores e afeizoados ao seu redor.
Entre os primeiros relatos están «Cornada» (IV: p. 281), «Que vengan aquí» (II: p. 48) e o xa citado «El novillo». Salvo este derradeiro, con morte para o rapaz inconsciente que estorbaba os escarceos amorosos do «torete» enfrontándose a el cunha aguillada, os outros dous relatos están en función de definir caracteres, e desde logo, gozan dun certo humorismo, até o extremo de que o primeiro, acertadamente, figura no apartado de «Cuentos de humor».
En «Cornada» temos o caso da viúva de Tomás Arretén, o mecenas de Nublosa, un «che», un indiano a quen a cidade debía a praza de touros, praza que logo beneficiará o matrimonio daquela afortunada viúva, envexa de conviciñas, can fermoso matador, por nome de guerra «Moreniyo», quen, por ela, cortará a coleta.
O segundo texto, «Que vengan aquí», non figura no mesmo apartado, porén debería figurar: temos un dos máis logrados textos humorísticos no que, certamente, aflora o fino humor galego que se lle ten negado á escritora, e á vez estamos perante un relato en que lemos unha das máis afervoadas —160→ gabanzas do home galego, da súa intelixencia e espirito práctico posto en evidencia polo paisano do relato quen, mediante a captura do touro fuxido da praza, rapto de ampla resonancia cómica, dará solaz ás súas vacas mellorando, á vez, a raza autóctona da súa corte. A competencia intertextual leva a que evoquemos, neste apego polo animal, unha das «Cousas da vida» de Castelao, que presentádonos un labrador no «ruedo», perante unha corrida, exclama aquilo de «¡Lástima de boi!».
Canto xa os relatos en que vemos a «fiesta» en todo o esplendor e colorido, sangue, area e morte, temos «El abanico» (III: p. 33), que implica a revelación de Bertina, muller non apta na consideración da condesa, que a condena a perder o seu «porvir», é dicir, o seu noivo e matrimonio, polo seu agacharse tras dun abano no transcorrer dunha corrida, revelación da incapacidade de enfrontarse e asumir calquera contrariedade vital. Bertina é, así, a antítese de «Pilarito», e vai revelarnos a falla de formación e de aptitudes da muller da mesocracia, unha muller que a condesa, cando non fustiga, trata con absoluta displicencia.
Aparte están xa os dous textos máis dramáticos do conxunto: «Semilla heroica» (II: p. 110) e este que presentamos: «El toro negro». Estes dous relatos que implican a visión da acción no ruedo deberán encuadrarse no apartado de contos tráxicos. Son dous relatos con tráxico desenlace. O primeiro, con morte na praza; o segundo, morte fortuita como consecuencia dun accidente no «ruedo», accidente que nos fai evocar «Pilarito» en que lemos que «la
muerte viene con pasos tácitos, escondida como ladrón. No es el riesgo, sino el acaso, lo temible».
Vexamos con máis demora o primeiro: «Semilla heroica». Preséntasenos a historia de Cominiyo, que salva a Bayeta, mais é collido polo toro. Vale a pena considerar a descrición da xente «torera», porque esta consideración vai ser logo complementada e ilustrada en «El toro negro». Naquel texto dise así do «matador»:
«Nos cautivaba su trato franco y gravemente afable, aunque tosco; nos hacía gracia su ingenuidad infantil, su calma moruna, aquel fatalismo que les permitía arrostrar el peligro impávidos, y, en suma, aquel estilo plebeyo, pero castizo, de grato sabor nacional». |
(P. III) |
Sen dúbida, o primitivismo e bravura do matador era do gosto da escritora, como o era a súa «raza moruna» á que en diferentes lugares fai referencia; porén ningún torero é como El Zagal, o espada granadino de «El toro negro» —161→ cuxo retrato merece que o narrador lle permita incorporar o seu discurso, confluíndo así as falas do marqués e do «moruno» matador, este cun coidado discurso que nos vai permitir recoñecer termos calós, fala argótica, á par da súa superstición, do seu fatalismo e irmandade para coa morte, o touro negro.
No que respecta a esta fala «torera» non podemos menos que evocar a carta número 14 da recentísima edición de Cecilia Heydl-Cortínez de textos de Diario de la Marina de La Habana, onde lemos:
El lenguaje, los diálogos de la gente torera y aficionada, los considero un documento quevedesco, lleno de sabor acre y desgarrado del sentir popular, del bajo pueblo, que desfigura la grave lengua castellana y la contamina, con un dejo inconfundible de bastardeado casticismo. No puede sorprender estos giros con tal maestría sino un escritor de raza288. |
Aparte deste valor documental, con «El toro negro» estamos perante unha descrición magnífica da «fiesta nacional», que diría a autora. O narrador mantén a tensión. Frotan no ar agoiros de traxedia e, como di aquel, o «fatalismo de raza», todo adobiado coa cultura do «toro», coa faena, espadas, «toreros» e matadores. Sangre e morte, a morte que non virá do «hastado», non virá dunha «corná», virá dunha infección (do moito actual ántrax) naquela, supomos, magnífica Maestranza de Sevilla. Velaí a morte/«toro negro» que non se teme na faena da praza porque, como ben recoñece o espada granadino, cada un leva escrito o seu foral, ineluctábel.
Velaí un interesante relato de ambientación taurina, mais relato tráxico e dramático289. Un texto que corrobora o feito da creación de narrador masculino, un narrador que neste caso si consegue agachar a condición feminina da escritora. Velaí o narrador máis habitual dos seus contos que impide a consideración dun estatuto narratolóxico feminino, como ten precisado a profesora C. Patiño Eirín290.
E canto xa á consideración deste texto no corpus pardobazaniano, véxase como un texto máis a incorporar a esa fundamental recompilación do profesor Paredes Núñez, marco e estudo ao que este texto, como os que páxinas atrás presentamos, necesariamente nos remite.
—162→El toro negro (Follas Novas, n.º 337, 15-XI-1903, pp. 1-2.) Entre los títulos nobiliarios españoles que figuran en los anales taurinos por haber empuñado el estoque o manejado la muleta, el marqués de Tendería fue quizás el único que salió novillero y se atrevió con toros ya formados. Perdidas la agilidad y esbeltez, viejo y algo sordo, le quedaba la autoridad, el decir como al descuido: «Cuando despaché a Abejorro [...] El día que le solté la larga a Choricero [...]» Los tres o cuatro bichos sacrificados por el marqués y cuyas cabezas, primorosamente disecadas, adornaban su antecámara y su despacho, le daban guardia de honor, formándole una envidiada leyenda. Quien quisiese oír de toros y toreros, que le preguntasen a Tendería. Naturalmente, el marqués alababa lo de su tiempo, la generación que alcanzó, echando abajo la presente. Lo hacía con ingenio, con copia de argumentos, y como amenizaba sus juicios con anécdotas y detalles interesantes, se le escuchaba y celebraba. Una de sus conversaciones quedó fijada en mi memoria -ya diré la causa- y la transcribo fielmente en cuanto a la esencia, aunque las palabras no sean las mismas, punto por punto. «Hoy en día los toreros... nada; unos niños guapines y finitos, que salen a que los achuchen y a correr y a arreglarlo todo dejando que los cojan. Tienen de niños hasta el diminutivo de apodo, regularmente puesto por su mamá. Los diminutivos de antaño sonaban broncos y castizos, como interjecciones; eran de eto y de elo. Ahora son en illo y en ilo... Babosería... ¡Y deza! A mi deme usted aquellos toreros de antaño, negros y feos como aceitunas aliñadas... ¿Qué cuál fue mi favorito? Reconozco todo lo que valían Tato y Lagartijo, y Frascuelo, en su género cada uno... pero vamos, mi preferido era el Zagal. A él debí mis primeras lecciones. ¡Valla un maestrazo aquel tío! Si puede decirse así, el Zagal representaba la transición de la época de Romero y Costillares a la del Califa de Córdoba. Era un torero a la antigua española, y uno de los últimos españoles majos que han podido verse aquí. El alias con su sabor granadino, le caía divinamente, pues tenía más de moro que de bautizado. Su cara azul por donde la descañonaba la repista, parecía de barro tosco, enérgica pero expresiva: cuajada en la impasibilidad del desdén ante el peligro, del cual no se daba cuenta, —163→ -porque hombre que así tuviese pelos en el corazón como el Zagal, ni ha nacido ni creo que nazca-. El valor se le conocía sobre todo, cuando le llevaban a la enfermería en brazos -pues sufrió varias cogidas y serias-. En ese momento, al hacerle la cura, al quitarle las galas toreras, raro es el que no se desnuda también de la librea de la valentía, y el instinto natural de la conservación recobra sus derechos: el terror desencaja las facciones, la interrogación ansiosa se fija en los labios o en los ojos. El Zagal, tan sereno, tan fresco allí como en la plaza. Si le dolía pedía allí un cigarrillo para morderlo... y en paz. De las virtudes del oficio, también poseía el Zagal en altísimo grado, la liberalidad y el rumbo. Donde se encontraba su persona, otro no había de hacer el gasto. La primer onza (aún existía hoy esa fabulosa moneda) [...] iese a relucir, el Zagal la sacaba de su bolsa de seda roja con anillos de plata. Para soliviantar al Zagal hablarle de la idea -que empezaba a cundir entonces- de que el toreo, hecho su negocio como un industrial o comerciante, debe cortarse la coleta y retirarse a su casa. Era lo único que le sacaba de su grave calma moruna y le hacía prorrumpir en denuestos y maldiciones. ¡Un torero juntar peto! ¡Un torero poner en el Banco! ¡A poco más prestar con usura ¿eh! Y andar escatimado y hecho un miserable. El que se gana unas jaras con muchísima honra, que las gaste y las luzca lo mismo que los agenció. Valiente sucio sería el Zagal metío a logrero. ¡Puaaá!). Que ajorren los canónigos -añadía con desprecio de artista y con ironía de niño, fumándose uno de los mejores habanos que vendían en Madrid y arqueando su robusto tórax bajo la almidonada pechera, que recortaba la chaquetilla de terciopelo guinda y decoraban dos brillantes como garbanzos. -¿Y no te ocurre nunca que si hasta hoy salvaste, tanto va el cántaro a la fuente?... le pregunté yo con la mayor intención del mundo-. Eres demasiado templado, Zagal, y al fin y a la postre... -Señó... -me contestó el diestro- no vaya usía a dar también en la terna de que soy un valentón que me trague el mundo. ¡Valiente, valiente! Esa es pamplina. Lo que pasa, señó, es que toavía no ha salido al ruedo para mí el toro negro. ¡Cuándo salga, ponerse bien con Dios! Mientras no sale, ¿qué gracia encuentra usía a que no me esconda en las faldas de mi mamá? Tos los demás toros no son cosa mía, ni yo cosa suya. La fija. Y convencéos, ¿a qué ir temblando, como si tuviésemos la cuarentena? El toro negro de cá cual no embiste sinó una vez, y de que embiste... a la hoya. —164→No discutí con el Zagal: sería inútil; todos los misioneros saben que el mahometano puede renegar; convertirse, nunca. Su fatalismo de raza me explicó su ciega intrepidez. Hasta ver delante al toro negro. Por casualidad, en la corrida del domingo siguiente -una de las mejores que ha presenciado Sevilla- uno de los bichos que correspondían al Zagal, uno, Titiritero, era negro como la noche. A la luz del sol, que se reflejaba en la ardiente arena, el completo e intenso negror de la brava res adquiría el tono violeta sanguíneo de las moras. Fuese porque habían impresionado mi imaginación las palabras del espada, fuese que realmente el toro se trajese malas intenciones, me pareció desde el primer momento que buscaba no el rojo capote, sino el cuerpo del Zagal. Dos o tres veces en los recortes y juegos de la capa, las astas finas de la fiera se abrieron paso, sacudiendo el engaño y procurando irse al bulto; y el Zagal, volviéndose hacia mí, me hizo un guiño que significaba: «De cuidado». Yo sentía enfriárseme el sudor en las sienes. Mis uñas se clavaban en la barrera. En mi garganta se enronquecía la voz. Ya creía ver al Zagal por los aires, volteado, recogido, destrozado y sin vida. El toro lo acosaba muy de cerca. Su ardoroso resuello, su baba, los sintió en el rostro el matador. Pero sin turbarse, rápido, animoso, aplomado, mejor que nunca, el Zagal, a la primera magnífica estocada tendió a su enemigo, que doblando las patas, cayó redondo. ¡Cómo respiré mientras la plaza deliraba y el Zagal la circuía en triunfo, saludando! Afuera supersticiones y aprensiones ¡Vencido el toro negro! Al pasar delante de mi barrera, tropezó el Zagal distraídamente en un caballo muerto que no habían arrastrado aún, y le vi sostenerse en la palma de la mano a fin de incorporarse más pronto. La sacó tinta en sangre de la pobre sardina y diez pañuelos -entre ellos el mío- le fueron ofrecidos para que se limpiase. Entonces notó que tenía un rasguño en la diestra -del estoque sin duda- y a ruegos míos se vendó con mi pañuelo. Para recuerdo lo he conservado después. Porque el Zagal no volvió a torear nunca. El carbunclo del caballo le había inficcionado. A las pocas horas deliraba, y aunque le abrasaron la mano derecha con cauterios, a los tres días ¡Qué muerte tan espantosa! Así acabó el relato de Tendería. Y como aquel año vino muy crudo y pródigo de catarros y grippe, se acabaron las historias taurinas; el pobre señor recibió la visita del negro, que siempre coge. |
Emilia Pardo Bazán |