1500. Al fin se ha publicado una de las obras inéditas de JUAN DE VALDÉS, existentes en Viena. El Evangelio según San Mateo, declarado por Juan de Valdés, ahora por primera vez publicado. Madrid. Librería Nacional y Extranjera, calle de Jacometrezo, 59; 1880: Imprenta de J. Cruzado, Peñón, 7. (Consta de 537 páginas en 8 º. Debe agregarse a la colección de Usoz). Tiene una breve advertencia de Boehmer, que dice que «el manuscrito de Viena no es autógrafo, porque no se sigue en él los principios ortográficos que Valdés expuso en el Diálogo de la Lengua». Promete publicar en breve el texto original de treinta y nueve Consideraciones de Valdés, su traducción de Salterio y una epístola suya.
El libro sobre San Mateo tiene mucho más interés por la traducción, que es modelo de lengua, que por el
comentario, en que no se hallan más que ideas fastidiosamente repetidas por Valdés en otras obras suyas.
1501. La mejor fuente para las cosas de Juan Díez es la Historia de su muerte, escrita por SENARCLEUS, cuyas
ediciones citaré luego. Usoz la tradujo y adicionó con varios documentos.
Cf., además, la Bibliotheca Wiffeniana p.187-216, y el capítulo de JUAN GINÉS DE SEPÚLVEDA, De rebus gestis Caroli Quinti 1.19 § 30ss (t.2 de sus Obras, 1780).
Don Fermín Caballero dejó inédita una biografía de Juan Díaz para los Conquenses ilustres (t.5).
1502. Viaje de Díaz: «..: il abandonna Paris, et se retira en la ville de Genève avec Matthieu Budé et Jean Crespin,
pour voir l'estat de l'Eglise d'icelle» (Actes des Martyrs, de JUAN CRESPIN, edición de 1565, apud BOEHMER).
«Diazius Hispanus, quem apud Gallasium hic vidisti» (carta de Calvino, en el t.20 de los Reformistas, de Usoz p.139).
«Est apud vos pietate ac doctrina praestans vir Ioannes Decius Hispanus, quem etsi satis sua virtute apud te commendatum esse sciam, tamen cupiam vel mea causa fieri commendatiorem» (carta de Enzinas a Calvino, 3 de agosto de 1545).
Ida a Ratisbona: «Bucerus ad Colloquium proficiscitur... Proficiscitur una cum Bucero Diazius noster et Claudius» (carta de Valerando Polano a Calvino desde Estrasburgo, 3 de diciembre de 1545, manuscrito de Ginebra citado por Boehmer).
Lo del espionaje se deduce de una carta del mismo Díaz al cardenal (Ratisbona, 9 de febrero de 1546), citada,
aunque no inserta, por Usoz en su t.20, según noticias que de Estrasburgo le comunicó el Dr. Schmidt, y publicada
íntegra por BOEHMER en su Programa de 1872.
1503. Esta interesantísima carta puede verse, con otra de Juan Díaz, en el tomo de Apéndices. Las publicó por
primera vez el DR. BOEHMER en un programa universitario titulado Q. F. F. Q. S. Viro summe venerando Ioanni
Federico Bruch, Theologiae Doctori eiusdemque professori, universitatis Argentoratensis renatae primo Rectori,
diem natalem octogesima vice pie, laete, feliciter celebrandum... gratulantur deditissimi omnium ordinum collegae.
Insunt epistolae quaedam Ioannis Sturmii et Hispanorum qui Argentorati degerunt. Argentorati, typis expressit I.
H. Ed. Heitz. Universitatis Typograpbus, 1872. (En folio; VI + 34 páginas. Contiene cartas de Díaz, Enzinas y
Casiodoro de Reina.) El original de la carta a Du-Bellay (que estaba en el códice Ulsterano) se quemó cuando el
incendio de la Biblioteca de Estrasburgo; pero, afortunadamente, el Dr. Baum tenía copia, y por ella se ha impreso.
1504. «Ut cuiusdam libri quem typographo Nuburgensi miserat excudendum Bucerus, praeesset» (SEPÚLVEDA,
1.19 c.37).
1505. «Romanae curiae advocato» (BEZA, Icones). Iurisperitus, dice Sepúlveda; todo lo cual prueba que no era
auditor ni tenía cargo alguno en el Tribunal de la Rota, sino que abogaba en él.
1506. Sobre la muerte de Juan Díaz abundan las relaciones. Véase primero la de Sepúlveda, historiador católico,
sincero y veraz:
«Accidit his temporibus in Germania res memoratu digna... Ioannes Diazius, natione Hispanus, patria Conchensis, cum diu Lutetiae Parisiorum ad Sorbonam Theologiae operam dedisset, commercio et lectione librorum haereticorum, animique levitate abstractus, novis rebus studere et Lutheranos errores asserere coepit. Hoc ut liberius tutiusque, et cum hominum eodem, morbo laborantium applausu faceret, in Germaniam proficiscitur, et Argentinam ad Bucerum, impietatis Lutheranae notum et insignem magistrum pervenit, a quo magna cum laetitia exceptus est collaudatusque... Etenim Bucerus hominis Hispani et docti testimonium... multum ponderis habiturum intelligebat. Itaque Diazium laudare et suis ostentare non desistebat: cumque Ratisbonam legatus a civitate, colloquii... causa publice mitteretur, a Senatu, ut Diazius Hispanus iniuncti muneris socius et administer sibi daretur, impetravit. Cum Ratisbonam venissent, ubi complures Hispani ex familia Caroli Caesaris morabantur, Diazius nec crimen occultans, nec infamiam verens, inter ipsos versabatur. Erat eodem tempore Romae Alphonsus Diazius, Ioannis huius frater germanus, iurisperitus, vir probus et bonae famae cupidus. Is ubi de fratris impio furore..., multorum voce ac litteris factum detestantium cognovit, dolorem ex tanta fratris calamitate, et ignominiam ad se quoque et totam familiam pertinentem non ferebat. Itaque, ut tantis malis occurreret, et fraternae invidiae et communi infamiae, quacumque ratione posset mederetur in Germaniam ad fratrem proficiscitur, quem ad Nuburgum offendit, oppidum in ripa Danubii supra Ratisbonam... Cum se fratres mutuo complexu salutavissent, Alphonsus, acusata fortunae iniquitate, quae Ioannem fratrem post tot annos in litterarum Theologiaeque studio consumptos, eo caecitatis et calamitatis defecisset, ipsum multis lacrymis et fraternis precibus orat, ne se foedissimo impioque flagitio perditum ire pergat, neve per summum dedecus properet ad immortale supplicium, sibique et toti familiae eam notam inurat... Sed Ioannes Diazius, ut erat studio rerum novarum excaecatus, et frontem perfricuerat, qua protervitate et impudentia caeteros Hispanos, eadem fratrem refellebat. Alphonsus hoc: animadverso, et fratris sanitate desperata, arte pugnare constituit, et repetita de religionis dogmatis disputatione simulat se victum... Itaque dat manus, et novam doctrinam missis laudibus effert: «Sed quoniam, inquit, tuam mentem Deus, excussis tenebris, mirabiliter illustravit, tuum erit dare operam, auctore Paulo, ut gratia Dei in te vacua non sit, non segniter agere, nec in Germania, quae multos habet huius disciplinae magistros, torpere, sed ad alias regiones ltaliamque migrare, ubi prudenter latenterque piis dogmatis pro Christiana charitate serendis viam errantibus monstres...» His talibusque verbis et monitis Alphonsus fratrem in suam se: tentiam perduxerat, utque se Romam redeuntem sequeretur, persuaserat. Caeterum amici Germani, de novo consilio facti a Ioanne Diazio certiores, sed princeps Bucerus occurrunt, [839] et Ioannem monent obtestanturque, caveat etiam atque etiam, ne fratris fallaci oratione capiatur... His dehortationibus Ioannes deterritus, consilium mutat, fratremque vetat secum amplios de dicessu ex Germania nequidquam ageret. Tunc vero Alphonsus, caeteras vias interclusas esse animadvertens... fratris occidendi consilium capit... Itaque dolorem dissimulans, blandis verbis fratrem discessurus alloquitur... faceret sane quod luberet, se nihil impedire... Haec effatus, aureos nummos quatuordecim ad inopiam sublevandam tribuit, discedensque, Augustam, quae inde unius diei itinere aberat, cum venisset, consilium cum ministro satellite communicavit, et quid fieri vellet ostendit. Tum tribus conductis equis, Nuburgum itinere nocturno revertit, et paulo ante lucem, equis extra oppidum cum duce itineris relictis, ipse cum eodem ministro in fratris diversorium procedit. Minister ostium pulsat, seque litteras Ioanni Diazio a fratre referre dicit. Reseratis foribus, scalas subit. Alphonso ad infimos gradus subsistente, rectaque in cubiculum contendens, occurrit in coenaculo, properanti Ioanni Diazio, qui sumpta diploide cubitus surrexerat, litterasque tradit, quas ille acceptas cum legere coepisset, iam enim illucesbat, minister expedita securicula, quam veste occultaverat, ei plagam mortiferam infligit, disiectoque capite prosternit, seque ad Alphonsum rei expectantem recipit. Tum ambo sese celeriter proripiunt, plenoque grado ad equos cum revertissent, iis conscensis et paulo post ad celeritatem mutatis, Augustam veniunt, atque inde se in viam dant, quae recta per Oenspruckum in Italiam ducit» (p.127 y 131 del t.2 de SEPÚLVEDA).
La relación de Senarcleus, en la cual va fundada principalmente la del texto, está conforme en lo sustancial.
1507. Cf. la carta a Ochino (fecha en Neoburg, 22 de marzo de 1546) en la Historia ecclesiastica novi Testamenti,
de J. HENR. HOTTINGER (Tiguri 1667) p.282 y 283, y en Usoz, Reformistas antiguos españoles p.112. El
autógrafo se conserva en la Biblioteca de Zurich y perteneció a la colección de Simler.
1508. Boehmer ha recogido varias noticias acerca de la muerte de Díaz en cartas particulares y escritos de entonces.
Jorge Leto, gramático de Augsburgo, escribe a Bullingero en 1.º de abril de 1546 (colección del Dr. Baume en
Estrasburgo):
«Proh dolor! Quid accidit nodius tertius? Bucerus fovit quemdam Hispanum apud se, nomine Ioannem Diazium, quem ex Ratisbona misit Neuburgum ad Danubium situm, ut ibi librum contra Latomum ederet, et typrographo emendaret. Habuit autem Ioannes ille Diazius fratrem germanum Alphonsum, doctorem et consiliarium Romanae Rotae ut vocant, qui Neuburgum ipsum convenit, et per XIV dies amice et blande quidem cum illo victitavit, volens illi persuadere ut secum Romam rediret et religioni Papae se rursum addiceret, cum autem neque blanditiis neque muneribus apud fratrem quicquam efficeret, discessit, et fratrem XIV coronatis donavit ne forte quid mali de eo suspicaretur. Ecce altero die mane sub diluculo redit Alphonsus cum famulo ad portas civitatis Neuburgi, atque quam primum eaedem aperiebantur, famulus pedester ingreditur recta ad aedes Ioannis Diazii, simulans se ab Alphonso aliquid in mandatis accepisse quod illi diceret, heri autem oblivione tradidisset, cumque sceleratus ille servus bonum illum Ioannem a lecto prodeuntem necdum indutum reperisset, securi quadam caput eius in duas fere partes totum secavit, atque festinanter ad Alphonsum fratricidam ante valvas expectantem reversus est, et ambo evaserunt. Quamquam vero nonnulli latrones istos pernices insequantur, tamen, vix credo eos iam apprehendi posse, quia attigerunt regis et episcopi Augustani ditiones.»
Sleidan nada nuevo añade en dos cartas suyas a Du-Bellay, publicadas por L. GEIGER en el Forschungen zur Deutschen Geschichte (t.10 [1870] p.189 y 191).
Calvino escribe a Farel (cf. Usoz, t.20 p.140): «Subsecutus est (Alphonsus) domum usque, de caede perpetrata
fidem non habuit famulo, donec cadaver spectasset ille.»
1509. «Dux Otho praefectum palatii misit qui eum ad supplicium postularet..., praefectus in carcerem se una dedit»
(carta de Calvino a Farel, Reformistas españoles t.20 p.140)
1510. Si hemos de creer que se refiere al caso de Díaz, como sostiene Boehmer, una carta publicada por DRUFFEL,
Beitrage zur Reichsgeschichte, 1546-51 (München 1873) p.11.
1511. En BUCHHOLTZ, Geschichte der Regierung Ferdinand der Ersten. (Viena 1838) p.388 y 389. Citado por
BOEHMER, p.196.
El relato de Sepúlveda es como sigue: «Caeterum de Ioannis Diazii caede, quae celeriter per oppidum evulgata est, amici eius cum cognovissent, quidam ex Othonis Henrici Palatini principis aula, in cuius ditione Neuburgum erat, iniurias amici persequi constituunt, cuius testimonio se in suis erroribus et impietate iactabant. Igitur ipsi quoque per dispositos equos Oenspruckum contendunt, et magna usi diligcntia et celeritate antevertunt: qui Hispani, eisdem Germanis deferentibus et accusantibus, ad Oenspruckum capti sunt, et custodiae dati. Nec tamen Alphonsus sibi in ea rerum iniquitate defuit, qui de fratris parricidio postulatus, crimen alienum in se, cui caedes fraterna, ut ferret natura, maximo dolori esset, falso conferri intrepidus respondit; dataque facultate, ad amicos, qui Caesaris aulam sequebantur, litteras mittit, utque suam insontis causara susciperent, comprecatur. Illi, ad quos iam de patrata nece nuntius nostrorum gratus pervenerat, Carolum Caesarem de rebus omnibus certiorem faciunt. Carolus e vestigio litteras Oenspruckum ad Magistratus mittit, ut nihil temere aut properanter agerent, sed lento iudicio causam cognoscerent, eaque cognita, nihil statuerent, sed quod esset compertum, ad se et fratrem Regem, in cuius ditione res agebatur, referrent. Nec uni epistolae satis fidens, alteris litteris, idem ut fieret, diligenter mandavit, sic ut facile voluntas eius appareret de Alphonso, cuius animum factumque probabat, servando. Ita factum est Aulicorum et Catholicorum diligentia et Caroli Caesaris humanitate, ut causae cognitio differatur primum,.. deinde cum de Alphonsi clericatu probatum fuisset, Tridentum ad Episcopum reiiceretur, et haec omnia studium et conatum Lutheranorum frustrarentur. A Tridento enim Alphonsus Diazius cum ministro Romam incolumis pervenit, unde in Hispaniam aliquot post annos reversus, exquirenti mihi rem gestam, gravate primum, deinde non invitus, ordine plenius etiam quam ab aliis acceperam, Valdoliti memoravit» (p.132 del t.2).
Boehmer inserta las comunicaciones (p.208ss) que mediaron entre los príncipes y Estados de Alemania y el emperador con motivo del proceso de Alfonso Díaz. Hállanse en los archivos de Weimar, donde los copió el Dr. Burkardt.
El suicidio de Alfonso Díaz sólo consta en historiadores protestantes. «Postea vero anno 1551, se ipsum interemit
in concilio Tridentino. Inventus est enim se ipsum, suspendisse a collo suae mulae», dice JUAN MANLIO en sus
Locorum communium collectanae (1564, t.2 p.156), como oído a Melanchton. De Manlio lo tomaron HENRIQUE
PANTALEÓN, autor de la Historia martyrum (Basilea 1563), RABUS (Historien, Ander Theil, ed.de 1572) y otros.
1512. Además de la historia de Senarcleus, de que luego hablaré, aparecieron en Alemania, según Boehmer (p.201
y 202), los siguientes libelos a propósito del caso de Juan Díaz:
Wie neulich zu Neuburg in Beiern einer genant Alphonsus Diasius seinem bruder Johannem grausamlich ermort hat, allein aus Hass wider die Einige Ewige Christliche Lehre, wie Cain den Abel ermordert. (En 4.º, cuatro hojas.) Se citan tres ediciones distintas de esta relación, que está reimpresa en el Corpus Reformatorum (t.20 col.515518).
-Ein erbermlich Geschicht, wie ein Spaniolischer, und Rhomischer Doctor, um des Evangelius Willen, seinen lieblichen,nn Bruder ermordt hat. Mit einer vorrede Doctor Johan Langen zu Erfurt Ecclesiasten, Anno M.D.XLVI.
Juan Lange parece haber escrito inmediatamente después de la muerte de Juan Díaz, y en algunas cosas, aunque insignificantes, varía de Senarcleus.
Otras relaciones de menos cuenta, y que no forman libro u opúsculo separado, pueden verse extractadas en la
Bibliotheca Wiffeniana.
1513. Sobre la catástrofe de Juan Díaz u otra muy análoga versa el drama de CASIMIIRO DELAVIGNE
Una familia en tiempo de Lutero, imitado por GONZÁLEZ PEDROSO, antes de su conversión, en Paulo el
Romano. 1514. Christianae religionis Summa. Ad illustrissimum Principem Dominum D. Ottonem Heinricum Palatinum
Rheni, et utriusque Bavariae Ducem... Per clarissimum virum loannem Diazium Hispanum. Neuburgi Danubii
conscripta, III Kalendas Martii. Anno M.D.XLVI. Colof.: Impressum Neuburgi Danubii apud loanniem Kilianum,
Principalis Quaesturae scribam. Anno M.D.XLVI. (En 8.ª, un pliego.) Rarísima edición; hay ejemplares en las
bibliotecas de Estrasburgo y Francfort y en la Bodleiana de Oxford.
Se ha reimpreso en 1546 y 1865 con la Historia de Senarcleus; en 1692 y 1694, en Viti Ludovici a Sckendorf Commentarius de Lutheranismo, en el Scrinium antiquarium t.8 P.1.ª (p.1763), con una introducción de GERDES (p.465-471).
El manuscrito original de la Summa estaba en 1832 en poder de Jorge Veesenmeyer, librero de Ulm; pero hoy se ignora su paradero.
Hay una traducción castellana de Usoz, que luego citaré, y dos alemanas: una que se atribuye a Teodoro Bibliander, y se imprimió en Zurich, 1547, y a la cual parece referirse Enzinas en su carta a Bullingero (3 de noviembre de 1546): «A domino Theodoro postulabis summam confessionis fidei Diazii latinam, quam ipse fecit Germanicam.» Contiene unos versos en honor de Juan Díaz.
La segunda traducción, que Boehmer llama de Estrasburgo, corre unida desde 1554 a la Historien, de RABUS (Ander Theil), de la cual hay dos ediciones de 1555, 1556 y 1572; y además se encuentra en el Gros Martyrbuch (1606, 1617 y 1682).
En francés pueden leerse en la Histoire des vrais Testimoins (1570) y en la Histoire des Martyrs (1582, 1597,
1608 y 1619).
1515. El libro se titula: 1516. Cf. el retrato en los Icones, de BEZA (1580), y otro, algo distinto, en Praestantium aliquot theologorum, qui
Romanum Antichristum praecipue oppugnarunt, effigies, de VERHEINDEN (La Haya 1602 y 1725); y en la VI Pars
Bibliothecae Chalcographicae... de STÉBAN Y FURCK (Francfort 1650). Sutzer hizo otro, que está en los
Martyrer, de MEYER (Schaffausen 1664). Del de Beza está tomado el que puso Usoz en el tomo 20 de los
Reformistas, y, si mal no recuerdo, el que ya tenía litografiado D. FERMÍN CABALLERO para sus Conquenses.
1517. «Sed ab alio quodam descripta est, falsoque ut invidiam declinaret, illi attributa, in Germania excussa est»,
etc. (Bibliotheca instituta a Conr. Gesnero, in epitomem redacta et locupletata per Iosiam Simlerum, Tiguri 1574).
1518. En cartas a Bullinger (fechas 1, 3, 4, 11 y 26 de noviembre de 1546) le habla Enzinas de la impresión de la
Historia de Juan Díaz y le pide la Summa para ponerla al fin. Uno de los Budé (Juan o Mateo) le escribe desde
Ginebra, en 30 de noviembre de 1547, hablándole del testamento de Juan Díaz, de la rica biblioteca que había dejado
(parte de ella a Enzinas) y del dinero que le debían Gélida y otros. Sobre el mismo testamento escribe Enzinas, a
Calvino en 26 de octubre de 1547. En noviembre de 1546 manda al cardenal Du-Bellay uno de los primeros
ejemplares de la biografía.
Cf., además (todas en el t.20 de Reformistas, de Usoz), las cartas de Vito Theodorico, Juan Oporino, Pedro
Alexandre, Baltasar Alfieri y J. Vadiano a Enzinas.
1519. Historia vera de morte sanc- ti viri Ioannis Diazii Hispani, quem eius frater germanus Al- phonsus
Diazius, exemplum sequutus primi parricidae Cain, velut alterum Abelem, nefarie interfecit: per Claudium
Senarcleum. Cum praefatione D. Martini Buceri, in qua de praesenti statu Germaniae multa con- tinentur lectu
imprimis digna. M.D.XLVI. (El ejemplar de que me he valido pertenece a la Biblioteca Angélica de Roma.
Boehmer cita otros de Estrasburgo, Basilea, Berna, Halle, Gottinga, Jena, Leipzig y el Museo Británico de Londres;
lo cual prueba que no es tan raro el libro en el Norte como en el Mediodía, aunque Seckendorf diga que ob raritatem
inter deperditos haberi potest. En Santa Genoveva de París hay un ejemplar en vitela, que parece ser el que Enzinas
regaló a Du-Bellay.) En 8.º, con una dedicatoria de Bucero al príncipe palatino del Rhin Otón Enrique, una carta de
Senarcleus a Bucero y los salmos 2, 14 y 17 parafraseados en versos latinos, quizá por Enzinas; 23 hojas sin foliar,
178 páginas de texto y 11 hojas sin foliar. Aunque no tiene señas de impresión, sabemos por la correspondencia de
Enzinas que le estampó en Basilea Juan Oporino. Reimpresa en el tomo 8, parte 1.ª, del Scrinium antiquarium sive
miscellanea Groningana (Groninga y Brema 1763).
-Historia de la muerte de Juan Díaz: por determinación tomada en Roma le hizo matar su hermano Alfonso Díaz en la madrugada del sábado 27, iii mes del año 1546. (Madrid 1865, imprenta de Alegría.) Tomo 20 de los Reformistas, de Usoz, que firma las Observaciones, y añadió veintiséis documentos, entre ellos las cartas de Díaz a Falesio (8 de febrero de 1546) y a Calvino. Traducida al alemán por LUIS RABUS en su Historien der Heyligen Auserwählten Gottes Zeügen... (Estrasburgo 1554), vulgarmente conocida por Martirologio de Estrasburgo (reimpresa en 1572); y al francés en el Martirologio de Ginebra o Recueil de plusieurs personnes qui ont constanment enduré la mort pour le nom du Seigneur: par Jean Crespin, 1556 (en 8.º), aunque no entera. Hay traducciones al alemán y al románico.
Extractos pueden verse en la Historia Martyrum, de PANTALEÓN; en el Comentario, de SECKENDORF, y en otras publicaciones, de que no formo catálogo porque ya lo hizo Boehmer con toda la minuciosidad apetecible. El mismo anuncia la próxima publicación de cuatro cartas de Díaz a Calvino en el Thesaurus epistolicus calvinianus, que publican los teólogos de Estrasburgo.
Sin embargo, de todo lo dicho acerca de la Historia de Juan Díaz, ha de advertirse que Senarcleus, en la carta
a Bucero, se da expresamente como autor: «Historiam quam a me tuis litteris postulasti, de morte sancti viri Ioannis
Diazii, suscepi scribendam... Ego prima dumtaxat lineamenta duxi, ut veram et simplicissimam rei gestae imaginem,
qui rebus pene omnibus interfui, hoc tenui scripto, quasi primis et incultis lineis adumbrarem. Ad tuum officium
videtur nunc pertinere, doctissime Bucere.... easdem ipsas lineas vivis coloribus illustrare...» Y Bucero lo confirma:
«Historiam... breviter quidem, sed vere, religiose atque eleganter perscripsit.» Yo creo que Enzinas fue el corrector
de los borradores de Senarcleus y el que dio forma latina al relato de este testigo presencial. Acerca de Senarcleus,
cf. la Bibliotheca Wiffeniana p.202ss.
1520. Cf. esta carta (Georgio Cassandro, Professori publico Brugensi... Antuerpiae, XX Februarii 1541... Iacobus
Dryander), en Illustrium et clarorum virorum epistolae selectiores superiore saeculo scriptae vel a Belgis, vel ad
Belgas... Lugduni Batavorum, apud Ludovicum Elzevirium, anno 1617. (En 8.º) Del Catecismo ni de su impresión
no hay más noticia que la que da esta carta.
1521. Recueil de plusieurs personnes.... etc., par Jean Crespin, 1556 (p.324 y 325). Acta martyrum, apud Ioannem
Crespinum, 1556 (p.330). Actiones et monimenta martyrum: Genevae, Ioannes Crispinus, 1560 (fol.151).
TEODORO BEZA (Icones, Génova 1580) dice: «Ioannes Ensinas, sive Dryander, Hispanus... in ipsa urbe Roma
bestiam illam singulari magnitudine animi aliquoties in privatis coetibus detegere et redarguere aggressus...
Pontifex ipse Cardinalibus suis stipatus quum videre et audire voluisset, sustinere diutius sancta ipsius, libertatem
non potuit...»
En el Corpus Reformatorum (t.6 p.372) hay una carta de Melanchton a Enzinas (Francisco) sobre la muerte de
su hermano. Calvino, Baltasar Alfieri, Segismundo Gélous (húngaro) y otros le escribieron con el mismo motivo
(Archivo del Seminario protestante de Estrasburgo).
1522. En unos apuntes manuscritos de D. Pedro J. Pidal leo lo siguiente:
Jaime de Enzinas.-En un tomo de cartas manuscritas del muy ilustre señor Juan de Vega, para S. M. y el Príncipe
nuestro señor, hallo de él la siguiente noticia, en carta de Roma de 9 de enero de 1546: «Después que se abrió el
concilio, y algunos días atrás, ponen aquí diligencia en inquirir los que son lutheranos, en que no ponían ningún
cuidado de antes, y assí han presso un español que se dice Enzinas, y otros cinco o seis italianos, que les hallaron
libros y cartas de Philipo Melanton y de Martín Luthero, y pienso que al español, que es, a la verdad, el más culpado,
le quemarán; y aunque es propio officio de Su Santidad mandar castigar semejantes cosas, se puede juzgar que busca
el principal fundamento de lo que se haze al presente.»
1523. Mémoires de Francisco de Encinas (ed. CAMPAN, 1863) t.2 p.173-217. Por ser tan larga esta narración, a
la cual en todo me he ajustado, y tan accesible la colección de la Sociedad de Historia de Bélgica, de que forman
parte las Memorias, no reproduzco el texto latino.
Entre las cartas dirigidas a Francisco de Enzinas (Archivo del Seminario protestante de Estrasburgo) hay una de
Jacobo Spreng después de la muerte de San Román (sabatto post Epiphaniam, 1546): «Sanguis fratris nostri
Francisci clamat, nec: sine fructu clamabit. Ego miser habui illum thesaurum, Franciscum scilicet, in domo mea,
quem ignoravi, nec satis attendi, nunc autem fracta corporis lagena per Antichristi ministros, aliquid adoro, et
gratiam Dei adoro. Ebrius fuit spiritu Domini, qui tamen parum bibisse videbatur... Contempsit mundum, vitam
suam et omnia propter Christum, quem induerat et apprehenderat fide... Nec dubito quin ipsius confessio tam
constans, multorum corda movebit, eritque sanguis eius effusus semen ecelesiae adhuc: apud Hispanos plantandae...
Indoctus, imo insanus reputatus a mundo...Mirabilis certe Deus in sanctis et electis suis» (apud BOEHMER,
Bibliotheca Wiffeniana p.155).
1524. A Francisco de San Román le llama Llorente hijo del alcalde mayor de Briviesca. 1525. Estas Memorias y correspondencia son la principal fuente; pero, además, pueden consultarse:
PELLICER (D. J. A.), Ensayo de una Biblioteca de traductores españoles (Madrid, Sancha, 1778) p.78-81.
GALLARDO, Ensayo de una Biblioteca Española de libros raros y curiosos t.2 p.923929.
CASTRO (ADOLFO), Historia de los protestantes españoles (Cádiz 1851) p.115-118.
LA SERNA SANTANDER, Catalogue des livres de la Bibliothèque de M. C. La Serna Santander t.1 (Bruxelles, an. XI, 1803) p.19.
RICHARD SIMON, Nouvelles observations sur le texte et les versions du nouveau testament... (París 1695) p.2.ª c.2 p.151.
STROBEL (G. TH.), una excelente biografía de Enzinas en el Neue Beitrage zur Literatur besonders des sechzsehnten Jahrhunderts vol.5 (Nürenberg und Altorf 1794).
MARCHAND (PROSPER), Dictionnaire historique p.228.
Y, sobre todo, BOEHMER, Bibliotheca Wiffeniana p.131-184.
Campan (erudito belga) preparaba en 1862 una extensa noticia sobre la vida y escritos de nuestro Dryander, con
noticias que le comunicaron el Dr. Carlos Schmidt, de Estrasburgo; el pastor Geffeken, de Hamburgo; el Dr. Agustín
Bek, de Gotta; Carlos Lefort, de Ginebra; Wiffen y otros; pero este trabajo, tan interesante, aún no se ha publicado
por causas que ignoro.
1526. Archivo del Seminario protestante de Estrasburgo.
1527. «1539. Iunius III. Dns. Franciscus Densines Hispanus. Damianus a Goes Lusitanus» (Archives du
Royaume-Bruxelles). El mismo día se matriculó un Antonio Gutiérrez. Tengo extractados los registros de matrícula
de Lovaina en lo que se refiere a españoles; pero la noticia acerca de Enzinas fue ya comunicada por el reverendo
C. Krafft a Boehmer en 1872.
1528. Del primero, que había sido rector, dice que «despreciaba abierta y arrogantemente toda doctrina honesta y
el conocimiento de las lenguas que es don manifiesto del Espíritu Santo, y que por envidia de que la juventud
poseyese esta felicidad, que él no podía conseguir, decía en sus lecciones grandes injurias contra los profesores de
buenas letras, que él llamaba gramáticos»); y cuenta que los cortesanos se burlaron de él un día que predicó ante el
emperador. Al deán e inquisidor Ruard le califica de «hombre impío, pérfido, cruel y mísero balbuciente...» Y así
a los demás.
1529. «Frater meus Dryander cum Leucoream (Wittemberg) abire constituisset» (carta de Jaime de Enzinas a
Casandro).
1530. Noble polaco, que había estudiado en Lovaina con Enzinas. Fue amigo de Zuinglio, Ecolampadio y Erasmo;
pastor en Embden (Frisia oriental) y jefe de una iglesia reformada en Inglaterra.
1531. Album Academiae Vitembergensis, ed. FOERSFEMANN, p.192.
1532. Se habla de él, así como de Juan Díaz, en una carta de Arnoldo Byrcman, impresor de Amberes, a Enzinas,
fecha 31 de enero de 1546 (Archivo del Seminario protestante de Estrasburgo).
1533. En los Archives du Royaume de Bruselas (admirablemente dirigidos por Gachard), sección de Papiers d'Etat
et d'audience se hallan las cartas de Carlos V y María de Hungría al maestre Luis de Schore y aí margrave de
Amberes, y la respuesta de éste, ya publicada por CAMPAN en el t.1 de las Memorias de Enzinas p.642-644
El emperador dice: «Nous avons entendu que l'on imprime nouvellement en Anvers le Nouveau Testament en
Csatillien, et en est l'imprimeur ung nommé Mathieu Crom. Et est l'auteur du dict Nouveau Testement aussi tenu
suspect...» El margrave responde: «Et ay trouvé que l'auteur du dict Testament est ung Espaignol nommé Francisco
Eschines (sic) lequel a fait imprimer icellul Testament par ung nommé Estiene Miermans... et non par Mathicu Crom.
Pareillement aussi ay-je faict visiter le dict Testament [854] par aucung theoligiens auix de Saint-Françhois en avers,
lesquels pour response m'ont dict, que saulf aulcunes petites appostilles es merges du dict Testament mises (qui
aulcunement sont a noter) il auroit peu scrupulosité », etc.
1534. El nuevo testamento De nuestro Redemptor y Salvador Jesu Christo, traduzido de Griego en len-
gua Castellana, por Fran- cisco de Enzinas, dedi- cado a la Cesárea Magestad. Habla Dios. Josué I. No se
aparte el libro de esta ley de tu boca. Antes con atento ánimo estu- diarás en él de día y de noche: para que
guardes y hagas conforme a todo a- quello que está en él escrito. Por que entonzes harás próspero tu camino,
te gobernarás con prudencia. M.D.XLIII. Colof.: Acabóse de imprimir este libro en la in- signe cibdad de
Enveres, en casa de Este van Mierdmanno, impressor de libros a 25 de octubre, en el anno del Señor de
M.DXIII. (352 hojas en 8.º) Los preliminares son: Lo que Dios manda que haga el Rei(Deut, XVII); la Dedicatoria,
fecha en Amberes 1.º de octubre de 1543; dos octavas de arte mayor, tituladas: Cristo hablando con los mortales,
y una Tabla para hallar las epístolas y evangelios que se cantan en los templos los domingos y fiestas de todo el
año, conforme al uso de la iglesia Romana.
Libro rarísimo entre los más peregrinos de la bibliografía. El ejemplar de que me he valido pertenece a la
Biblioteca Magliabecchiana de Florencia. Boehmer cita otros de las Bibliotecas de Wolfenbüttel, Ulm, Halle y de
casa de Wiffen. Es, según La Serna, la traducción más rara de todas las que en castellano se han hecho de la Biblia.
Tradujo Campan al francés (p.649-656 t.1), y M'Crie al inglés, la Dedicatoria de ENZINAS (apéndice, p.401 y 405
de su History of the progress and suppression of the Reformation in Spain, 1829) y al alemán, el doctor F. C. Baur,
de Tubinga, en la traducción alemana de M'Crie (Stuttgart 1835).
1535. «Et quoniam negotium est arduum et gravissimum, metuendum est ne Caesarea Maiestas huius causae
cognitionem inquisitoribus Hispaniae inquirendam committat. Quod si fiet, acerbius profecto in eum
animadvertetur, quam si in hac regione totum hoc negotium definiatur. Ego sane quia vos amo, nec minus illi
consultum cupio, pro meo virili conabor, ne in Hispaniam transmittatur, ac de tota causa in hac regione proferatur
sententia» (p.74).
1536. «Rediit noster Hispanus Franciscus, divinitus liberatus, sine ope ullius hominis, quem quidem ipse novit; iussi
eum historiam scribere, quam tibi afferemus» (Corpus Reformatorum t.5 P.705).
1537. Mémoires de Francisco de Enzinas. Texte latin inédit avec la traductio française du XVI siècle en regard.
1543-1545. Publiés avec notice et annotations par Ch.-.A1.Campan. Tome premier, Première partie (XXV-271
páginas). Tome premier, Deuxième partie (páginas 273 a 265). Tome second (537 páginas). Bruxelles, Ch.
Muquardt, 1862. Imprimé à Bruxelles, chez M. Weissenbruch. (Ejemplar que poseo.)
1538. Histoire de l'estat du Pais Bas, et de la reli- gion d'Espagne, Par François du Chesne. A. S. Mariae,
par Francois Perrin. M.DLVIII (247 páginas en 8.º) Libro muy raro, sobre todo en España. El ejemplar de que me
he valido pertenece a la Biblioteca Real de Bruselas (fondo Van-Hulthem). Reproducido por Campan al frente del
texto. Además, la edición de la Sociedad de Historia de Bélgica comprende numerosos documentos justificativos,
que se refieren sobre todo al proceso de los luteranos de Lovaina. En el llamado Martirologio de Estrasburgo, de
LUIS RABUS (1557 y 1572), está traducida al alemán, sin duda de una copia manuscrita del original latino, la
mayor parte del libro de Enzinas. Hay extractos más breves en el Martirologio de Ginebra; en la Historia martyrum,
de ENRIQUE PANTALEÓN; en el Book of Martyrs, de FOX, y en DANIEL GERDES, Historia reformationis...
(t.3 p.166-172). Cf. BOEHMER
1539. «Hospiti meo Hispano... diem dixerunt in Belgico sycophantae etiam absenti. Et ex dierum numero
ratiocinamur iam latam esse sententiam... Ipse satis forti animo est, etsi includi sibi reditum ad parentes et in
patriam videt. Sed tamen parentum luctu et dolore movetur...» (Melanchton a Joaquín Camerario, en el Corpus
Reformatorum, citado en la Bibliotheca Wiffeniana con los demás pasajes relativos a Enzinas).
1540. «Hunc Franciscum Dryandrum summa pietate et eruditione virum tibi... quantum possum, studio commendo,
qui etiam viva Witenbergensium et nostrarum rerum epistola erit. Admissus ipse se tibi abunde commendabit. D.
Philippi animam excipies» (carta a Vadiano).
«Si vero angelum Domini cupis excipere, hunc excipias Franciscum Dryandrum. Admissus ipse se sua pietate
et eruditione eximia tibi abunde commendabit et de rebus nostris vera narrabit» (carta a Blaurer, citadas una y otra
por BOEHMER en su Programa de Estrasburgo de 1872).
1541. BOEHMER (Bibliotheca Wiffeniana p.146) ha publicado una carta de Bullinger a Vadiano, en que se habla
mucho de Enzinas: «Vir recte, pius et doctus... clara et magna 1542. Acta Concilii Tridentini anno M.D. XLVI celebrati: Una cum Annotationibus piis, et lectu
dignissimis. Item, Ratio, cur qui Confessionem Augustanam profitentur, non esse assentiendum iniquis
Concilii Tridentini sententiis iudicarunt: per Philippum Melanch- thonem. M.D.XLVI. (19 hojas en 8.º
Universidad de Jena; ejemplar citado por Boehmer. Pueden verse extractos en la Biografía de Enzinas, compuesta
por STROBEL.) Que esta obra es de Enzinas y que fue impresa por Oporino, consta por las epístolas de nuestro
autor, que BOEHMER divulgó en Zeitschrift für die historische Theologie, p.395ss.
«Putidum, sordidulum atque impium silicernium», llama Enzinas a Paulo III.
1543. Epíst.12 de las publicadas por Boehmer.
1544. Cf. la epíst.39 de las publicadas por Boehmer.
1545. Corpus Reformatorum, t.6 p.781: «Hic meus amicus Franciscus Dryander... Familiaritas ei mecum est
multorum annorum. Vere servamus hoc Homericum inter nos ut hospes tanquam frater diligatur. Etiam iudicio eum
complexus sum. Penitus enim perspexi eius opiniones et mores ac animadverti eum excellenti ingenio praeditum
esse et praeclare instructum eruditione, et de controversiis rectissime iudicare, ac prorsus alienum esse a fanaticis
et seditiosis opinionibus. Morum etiam gravitatem singularem ipse cito cognosces. Et his ornamentis tantis addit
veram Dei agnitionem et invocationem... Usui etiam eum fore in academia aliqua arbitror.»
En la epíst.49 de las publicadas por Boehmer escribe Enzinas desde Cambridge: «In hac universitate uti professionem habeo Graecarum littetarum.»
Muchas cartas están dirigidas a él con este rótulo: «Graecarum litterarum professori in Academia
Cantabrigensi.»
1546. Entre las cartas dirigidas a Enzinas que se conservan en el seminario protestante de Estrasburgo hay varias
relativas a estas ediciones. (Cf. Bibliotheca Wiffeniana.)
Oporino, impresor de Basilea, escribe en 10 de agosto de. 1548: «Non desinit... me hortari D. Arnoldus Birckmannus, bibliopola antuerpensis, ut si tuo nomine emittere illud velis, suo uti sumptu id cures, atque idem de Livio quoque Hispanico me sollicitat an suis sumptibus excudere velis...»
Y Arnoldo Byrcmann en 15 de febrero de 1549: «Porro quod de Bibliis amplectendis scribis, nihil mihi contingere posset optatius quam si hoc: officio tuae genti mihi gratificari liceret. Sed quia ipse nosti quantopere vestri principes hoc opus abhorreant, quamque sit cum periculo coniunctum, non possum tibi in co assentiri ut Biblia imprimenda suscipiam, nisi tu mihi viam commonstraveris privilegium pro iis apud Caesarem impetrandi... Cum Ioanne Frellonio, diligenti typographo Lugduni, egi ut is in communem nostrum usum unum praelum Hispanicae linguae destinaret... De Tito Livio quod scribis, iam diu est quod me ad illum imprimendum Georgius Stequer instigavit idque communibus sumptibus...»
Isengrinio a Dryander (Francfort 1549): «Pactum de Hispanico herbario imprimendo, iam olim inter nos factum, ratum volo, hac tamen lege ne Latini Herbarii magnitudinem transcendat.»
Byrcmann a Enzinas, en 4 de julio de 1549: «Dictionnarii tui specimen Lugdumun misi, sed eiusdem exemplar nondum mihi est remissum. De bono successu in imprimendis libris Hispanicis non diffido.»
Oporino a Contado Huberto, en 1550 (postridie Pentecostes): «Conduxi operam Augustini Frisii Typographi
Tigurini quem Tiguro huc vocarat, sed quia magistratus noster vetuit omnibus typographis ne cuiquam alia lingua
quicquam excudere deinceps liceat, quam illis quatuor quibus hactenus a multis annis est solitum, videlicet Latina,
Graeca, Hebraica, Germanica, non potuit ille Dryandri typographus locum habere apud nos. Itaque ad vos
proficiscitur; ibi (ut audio) libere omnia omnibus linguis imprimitis.»
1547. Todas las décadas de Tito Livio Paduano, que hasta el presente se hallaron y fueron impressas en latín,
traduzidas en Romance Castellano, agora nuevamente reconoscidas y emendadas y añadidas de más libros sobre
la vieja traslación. (Escudo del librero.) Véndese la presente obra en Anveres, en casa de Arnaldo Byrcmann, a la
enseña de la Gallina Gorda. Con privilegio. (En folio; 607páginas dobles y cuatro de principios.) Desde la página
1.ª a la 84 se halla el
Compendio de las catorze décadas de Tito Livio Paduano, príncipe de la historia Romana, escrito en latín por Lucio Floro y al presente traducido en lengua castellana. Por Francisco de Enzinas. En Argentina, en casa de Agustín Frisio. Año de M.D.L. Colof.: Acabóse de imprimir este libro d'el Compendio de las catorze décadas de Tito Livio Paduano, príncipe de la historia Romana, en la ciudad Imperial de Argentina, en casa de Agustín Frisio en el año de mill y quinientos y cincuenta.
Este Compendio, por llevar al frente el nombre de Enzinas, ha sido arrancado en la mayor parte de los ejemplares
del Tito Livio, de BYRCMANN. Algunos ejemplares dicen: En Colonia Agripina. Reimpreso en Madrid. Imprenta
Real, 1796 (cinco volúmenes en 4.º)
1548. Las vidas de dos ilustres varones, Simón (Cimón), griego, y Lucio Lucullo, romano, puestas al parangón la
una de la otra, escritas primero en lengua griega por el grave Filósoto y verdadero historiador Plutarco de
Queronea, y al presente traduzidas en estilo castellano. 1547. (En 4.º; 332 páginas y cuatro sin foliatura, con una
Advertencia del intérprete a los discretos lectores. Las dos últimas páginas contienen el escudo o divisa del
impresor: Arión, sobre un delfín, navegando por los mares con su lira, y esta leyenda a los lados: Invia virtuti nulla
est via: fata invenient.-Invitis piratis evadam.)
1549. El primero volu- men de las vidas de illu- stres y excellentes varones Griegos y Romanos, pareadas,
escritas primero en lengua Grie- ga por el grave Phi1ósopho y verda- dero historiador Plutarcho de Cheronea,
e al presente traduzidas en estilo Castellano. Por Francisco de Enzinas. (Un grabado en madera, que
representa a un caballero hiriendo a un dragón con un venablo.) En Argentina, en casa de Augustín Frisio, año
del Señor de M.D.LI. Dedicatoria a Carlos V; índice y erratas; 400 hojas.)
Hay ejemplares; con estas tres variantes:
1.ª Sin nombre de traductor, pero en todo lo demás idéntico.
2.ª Sin nombre de traductor y con distinto grabado en la portada: un caballero, mandoble en mano, persiguiendo a otro. El colofón dice: Acabóse de imprimir... en [867] la ciudad imperial de Argentina, en casa de Augustín Frisio, a costa del Sr. Pedro de Porres, en el mes de Mayo d'el a- ño del Señor M.D.LI.
3.ª Las vidas de los illustres y excel- lentes varones Griegos y Romanos, escritas primero en lengua Griega por el grave Philósofo y verdadero histo- riador Plutarcho de Chero- nea, y agora nuevamente traduzidas en Castellano. Por Juan Castro de Salinas. (Escudo del impresor.) Imprimiéronse en la Imperial ciudad de Colonia, y véndense en Anvers en casa de Arnoldo Byrc- man, a la enseña de la Gallina Gorda. M.D.LXII. En el colofón:... a costas de los herederos de Arnoldo Byrcman.
El folio 1.º (que contiene una advertencia de Arnaldo Byrcmann al benévolo lector) y el folio 67 (de la segunda
foliatura) son reimpresos.