Selecciona una palabra y presiona la tecla d para obtener su definición.
Indice


Abajo

Noticias de la vida y obras de Gonzalo de Ayora y fragmentos de su crónica inédita.



El Sr. E. Cat, profesor en la Escuela de Literatura de Argel y autor de varias obras de geografía é historia, examinó durante el verano de 1889 la colección de manuscritos de D. Luís de Salazar que posee esta Academia, fijando principalmente la atención en los tomos de la letra A, formados en parte con documentos del secretario y consejero del rey D. Fernando el Católico, Miguel Pérez de Almazán. Viendo entre ellos las cartas ológrafas del capitán Gonzalo de Ayora que dió á la estampa en 1791 D. Gabriel Vázquez, y varias hojas escritas en latín con el mismo carácter de letra, que al parecer formaban cuerpo de obra, aunque se hallan separadas y mal puestas por el encuadernador en en el tomo A-12, sospechó si tendrían relación con la historia que el mismo Ayora dijo tener dispuesta para la publicación1,   —434→   que Marineo Siculo2 y Garihay3 citaron entre las que narraban la guerra de Granada, pero que nadie ha visto después. Compaginando las hojas con esta idea, advirtió, que en efecto componían dos fragmentos originales, con enmiendas y anotaciones, tratando el primero de la derrota de Diego de Córdova en Miserghin, y el segundo, bastante más extenso, del regreso del rey don Fernando á Castilla, de la sumisión de los Grandes y de la guerra entre los Venecianos aliados con Francia, y el emperador Maximiliano.

Parecióle seguro que ambos fragmentos fueron separados de la Crónica de Ayora porque en ellos hay referencias á otras partes de la obra; y como, de cualquier modo, constituyen en esencia una fuente histórica desconocida con pormenores dignos de notoriedad, tales como los de la entrevista de D. Fernando con Luís XII en Saona; la arrogante respuesta que dió el primero en Nápoles al embajador del sultán; la ceremonia de entrega del capelo en Tordesillas al cardenal Jiménez de Cisneros, etc.; estimó de interés darlos á luz, uniendo á los documentos la recopilación de aquellas noticias de escritores coetáneos y sucesivos que pueden servir al conocimiento del autor.

Empezó el empeño4 utilizando los datos de una carta inédita del propio Ayora al secretario Pérez de Almazán, por decir en ella que de muy atrás residían en Córdoba sus antepasados, sirviendo de padres á hijos la fieldad de la aduana, desde la época de reconquista de la ciudad. Si estos antepasados eran los de la madre, nada hay que objetar, por la constancia de haberse enlazado los Ayoras con familias nobles de Andalucía; pero hasta el siglo XV no hay mención de las dos ramas de este apellido que se establecieron en Córdoba y en Ecija, procediendo probablemente de la villa de Ayora, inmediata á Requena, y que por la situación   —435→   fronteriza cambió más de una vez de señor durante las guerras de los Pedros de Castilla y de Aragón5.

Por los años de 1406 á 1419 era maestresala del rey D. Juan II un Juan de Ayora: Rodrigo de Ayora, su nieto, fué veinte y cuatro y alférez real de Córdoba, y habiendo casado con Constanza Rodríguez de Rojas, tuvo entre otros hijos á Gonzalo, nacido en la ciudad en 1466 y que se firmó siempre Ayora, sin la partícula de procedencia.

Muy joven debió ir á Italia á perfeccionar la educación, estudiando en la Universidad de Pavía con el maestro Gómez, que gozaba envidiable fama6, y adquiriendo extensos conocimientos en filosofía, teología, historia y lenguas, especialmente en la del Lacio que llegó á usar con notable elegancia. Valiéronle por de pronto colocación al servicio del duque de Milán, en el que de antes estaba un tal Pedro Monte, hombre dado al estudio de la milicia.

El Sr. Cat, fundado en las noticias de la Biblioteca de Argelati y en las de la Biografía general de Michaud7, supone milanés á este escritor, cuyo nombre en forma latina, Petrus Montis, convierte en la italiana Pietro Monti; pero la íntima amistad que contrajo con nuestro Ayora, la circunstancia de escribir en castellano y la de dedicar á un príncipe español su primera obra, son indicios de nacionalidad que convendrá esclarecer, reivindicando lo que á la nuestra corresponda de sus libros sucesivos8.

El primero se tituló De diagnoscendis hominibus, originalmente   —436→   escrito en castellano, como va dicho, y que Ayora tradujo al latín empezando el trabajo á fines del año 1491. Estaba en el libro III al llegar la noticia de la toma de Granada (2 de Enero de 1492) y aprovechó la ocasión que le ofrecía para elogiar por su cuenta el poderío de la reina Isabel. Montes había ido por entonces á Jerusalem, desde donde envió á su amigo y colaborador varios estudios sobre materias religiosas, autorizándole para ampliar los manuscritos en la forma que le pareciera conveniente, y no dejó de hacerlo Ayora, intercalando en los libros V y VI, que son los más importantes del volumen, trozos originales. Por ello estima el Sr. Cat, que por más que Gonzalo tomara el mero título de intérprete dando á luz la obra como perteneciente al filósofo Petrus Montis, es evidente que le cabe parte en la redacción.

La suerte no favorecía en Milán á ninguno de los dos, según el libro mismo indica. Montes decidió trasladarse á Venecia, cuya Señoría le confió el mando de un regimiento de infantería. Ayora optó por el regreso á la patria en que esperaba alcanzar la protección de la reina por medio de la carta de recomendación que el duque le dió gustoso, encareciendo sus dotes personales, su instrucción y habilidad en los ejercicios corporales9.

¿Obtuvo empleo desde luego? Se inclina á creerlo el Sr. Cat porque Lucio Marineo expresa que escribió la historia de la guerra de Granada; no obstante, no ha encontrado noticia precisa en los años que mediaron desde el 1492 al 1502 por no haber llegado á sus manos la colección de documentos inéditos para la historia de España. El tomo XLVII contiene algunos relativos á Gonzalo de Ayora, empezando por Albalá de los Reyes, dado en Granada á 2 de Abril de 1501, refrendado de Miguel Pérez de Almazán, nombrándole cronista con ración y quitación en cada un año de 80.000 mrs., los 50.000 para él y los 30.000 para dos   —437→   escribanos10, sueldo que se le mandó ahorrar en otra cédula de Medina del Campo á 16 de Febrero de 1504, «no embargante que estuvo por embajador y llevó salario por ello.»

Fué en efecto en 1502 con los enviados á Alemania á fin de concertar con Maximiliano y los príncipes del imperio la liga contra Luís XII de Francia, y debieron de ser gratas sus gestiones, toda vez que á más de la concesión de la cédula le hicieron los reyes la del empleo de la fieldad de la aduana de Córdoba, que él cedió á su hermano Juan.

En 1503 figura en el sitio de Salsas, haciendo papel de capitán, ingeniero y negociador. Las cartas que de allí escribía al rey y al secretario Almazán constituyen la historia completa del suceso y dan á entender que sus méritos y relaciones le habían granjeado respetabilidad. Enviaba planos y consejos; se ofrecía á dirigir la instrucción del soldado con arreglo á la táctica, de los suizos, y lamentaba que el duque de Alba no aceptara las reformas que le proponía. No faltaban tampoco militares que se burlaran de su insistencia por las innovaciones; con todo, después de la muerte de doña Isabel le encargó D. Fernando de la organización de una guardia real de Alabarderos, de que fué primer capitán, y así Gonzalo Fernández de Oviedo, en el Libro de la Camara del príncipe D. Juan, como Alonso Fernández de Madrid, en la Historia de Palencia (inédita), hablan del buen efecto que producían estos soldados viejos uniformados é instruídos11.

Piensa el Sr. Cat que el capitán no se limitó á las funciones del cargo, aprovechando sus conocimientos y condiciones para ingerirse en la política con no escaso ascendiente; en cambio don José Almirante, en su Bibliografía militar, censura la exagerada importancia acordada por otros al cronista como organizador y táctico12, diciendo con razón:

  —438→  

«Mientras Ayora, en Medina, adiestraba 50 ó 100 alabarderos en un servicio puramente palatino, el Gran Capitán alcanzaba en Italia los inmarcesibles laureles de Cerinola y Garellano. ¿Dónde, pues, renacería el arte de la guerra? ¿dónde la táctica?»

Decidida la jornada de Mazalquivir á cargo del alcaide de los Donceles, Diego de Córdova, fué Ayora entre los capitanes de ordenanza prestando servicios á que él mismo dió gran importancia en relación de operaciones dirigidas al rey13; pidió en consecuencia mercedes, á la vuelta, entre ellas el cargo de la obrería de Córdoba, sin alcanzar más que la de 500 fanegas de trigo en territorio de Porcuna, por lo que, tomando plaza entre los descontentos al ocurrir la mudanza de gobierno, fué, según cuenta Oviedo, «más aderente en la voluntad al rey D. Felipe que al rey Católico» sin medro mejor por ello; antes bien, perseguido y desterrado de la corte, hubo de refugiarse en Córdoba, su patria, á tiempo en que las disposiciones del inquisidor Luzero y la oposición del marqués de Priego la tenían harto revuelta.

No es dudoso que se mezclara en el movimiento popular con el calor que generalmente daba á sus actos, pues que, designado con otros tres diputados para representar en la corte contra los agravios y violencias de los inquisidores14, hizo cabeza, encargado de escribir y hablar en nombre de la ciudad, cumpliéndolo con desembarazo y libertad, de que ofrece muestra la carta dirigida á Pérez de Almazán con fecha 16 de Julio de 1507, al anunciarse el regreso del rey D. Fernando. Por ella se entiende que, detenido en Palencia á causa de la peste que en Córdoba se había desarrollado, hizo conocimiento con doña Isabel Vázquez, hija única de un caballero bien acomodado, y sin preliminares contrajo matrimonio. Ayora procuraba oportunamente con la carta borrar la impresión de su anterior veleidad, pidiendo de paso, por merecimientos de su persona, un oficio de veinte y cuatro de Córdoba,   —439→   con los de la fieldad y la obrería, que podían muy bien ser compatibles, la Alcaldía de Almodóvar ú otra tenencia de las muchas que estaban vacas.

Las buenas razones escritas no hubieron de convencer al rey, que nombró á otro capitán para su guardia, y no acordó á Gonzalo ninguno de los cargos solicitados; pero tampoco, al parecer, le guardó rencor, ya que le conservaba el título y obvenciones de cronista, y le consentía volver á Berbería con el de capitán de ordenanza en la expedición del cardenal Cisneros, que dió por resultado la conquista de Orán.

Desde fines de 1509 ó principios de 1510 en que volvió Ayora á su cesa de Palencia hasta 1519, no ha visto tampoco el Sr. Cat noticia de su vida: hay, sin embargo, alguna que otra en la celección citada15. Por Real cédula, fecha en Valladolid á 18 de Enero de 1510, refrendada del secretario Lope Conchillos, se le mandaron librar los maravedís que tenía asentados por cronista, en razón á que, si no residió en la corte, fué por estar en Orán y otras partes en servicio de su alteza; prueba de que seguía mereciendo distinciones del rey. Por otra del año 1512 se anuló la obvención, acordándole solamente 30.000 mrs. en su casa, por haber sido segunda vez desterrado de la corte. Sin duda se le iría la lengua, mas la corrección no fué excesiva; de nuevo en 16 de Agosto del mismo año 1512, se le mandó asentar el sueldo de cronista, «cuyo oficio se le restituía por la habilidad, méritos y servicios.»

Una de sus cartas enseña que se excusó de acudir á la guerra de Navarra, mostrándose descontento de D. Fernando; quejábase de falta de salud y de recursos; reiteraba las peticiones y exigencias, pareciéndole siempre que no se atendía á su valer.

En este período debió continuar la crónica, escribiendo la relación de la conquista de Orán, á que alude en uno de los fragmentos existentes. Investigaba al mismo tiempo las noticias históricas locales que le sirvieron para publicar en 1519 el opúsculo curioso de Ávila del rey, y sostenía correspondencia entre los   —440→   hombres de letras más notables de su tiempo, mereciendo de ellos amistad y elogios16.

Pero los trabajos literarios no satisfacían á su actividad, solicitada de continuo por la ambición y el descontento. Desde la iniciación del movimiento de las comunidades hubo de tomar parte señalada en la revolución, y aunque Pedro Mártir diga17 que procuró la conciliación hablando al pueblo de las condiciones del Gobierno monárquico, aristocrático y democrático, insistiendo en el ejemplo de Roma, grande y próspera por la unión, arruinada por la discordia, aunque apareciera moderado en un escrito en que aconsejaba á los gobernadores que dieran alguna satisfacción á las reclamaciones de los alzados18; lo cierto es (y en esto se equivoca el Sr. Almirante), que sentenciado á muerte y secuestrados los bienes19, fué exceptuado del perdón.

El Sr. Cat ha encontrado acta del cabildo de Córdoba de 18 de Mayo de 1526 en que se dice20: «Entró Martín de Ayora é hizo   —441→   relación cómo Gonzalo de Ayora, su hermano, es uno de los exceptuados en lo de las comunidades y suplicó á la ciudad que suplique á S. M. conceda el perdón, y se cometió á D. Francisco Pacheco, D. Fernando Alonso de Córdoba, etc.» La gestión no tuvo resultado, y por indicación de un Nobiliario de la propia ciudad21, presume el repetido Sr. Cat que emigró Ayora á Portugal, donde, ganada la estimación del rey, acabaría su vida.

Algo más nos dice la Colección de Documentos inéditos22. El visorrey de Aragón, duque de Alburquerque, dió aviso al emperador de haberse presentado el fugitivo en Zaragoza el 20 de Enero de 1536 y permanecido allí hasta el 4 de Febrero. Preguntándole el mismo virrey qué objeto le llevaba, dijo venir de Valencia y Monserrat, lo cual no creyó aquel: por indagaciones no tardó en saber que había pasado por Perpiñán, procedente de la corte de Francia, y entrado en España por Fuenterrabía. Reconviniéndole entonces, volvió á decir que había ido efectivamente á Dijon con encargo del rey de Portugal de llevar á su embajador despachos relativos á las negociaciones matrimoniales del Delfín, y que por estar obligado al secreto había contado otra cosa. Tampoco á esto dió crédito el virrey; sospechó que el objeto del viaje fuera tantear las disposiciones del rey de Francia, ofreciéndose á escribir hazañas con vanidades de las suyas; sin embargo, no se determinó á prenderle por respeto á los fueros de Aragón, limitándose á dar el aviso para que fuera detenido si entraba en Castilla. Consultada la carta al Emperador, escribió al margen de su puño.

«Muy bien será (la prisión) cuanto más sino vive con (sic) Portugal ó fué sin la comisión que dice, á la cual no se debe de dar crédito sobre su palabra por haber sido comunero liviano y un gran bellaco.»

Mal lo hubiera pasado, por tanto, á caer en manos de los corchetes, que evitó, volviendo probablemente á su refugio.

Acaba el Sr. Cat el resumen, reconociendo que los datos que   —442→   ha reunido son insuficientes para trazar el retrato del capitán cronista; mas piensa que bastan á la afirmación de haber sido oficial hábil y experimentado, ingeniero de talento y uno de los organizadores del ejército español. «Estas condiciones, agrega, no le alcanzaron la situación que merecía, por haberse mostrado constantemente infatuado, descontento, importuno y osado, sino temerario en el lenguaje. Como escritor, demuestra mucho conocimiento, inteligencia lúcida y deseo de verdad; los fragmentos de su crónica acreditan la concisión, y el arte de presentar á los hombres y a los sucesos, que distinguen al historiador digno de tal nombre.»

Hace seguidamente la enumeración de las obras, á saber:


ArribaAbajoObras de Gonzalo de Ayora

1. PETRI MONTIS. De diagnoscendis hominibus, libri IV, interprete ex hispanico G. Ayora Cordubensi. Al fin. Mediolani, per Antonium Zarotum, 1492, en folio, sin paginación.

Según el Sr. Cat fué dedicado al príncipe D. Juan, hijo de los Reyes Católicos; el compilador de las cartas de Ayora pone, acaso por error, que el manuscrito castellano de Pedro Monte iba dirigido al rey D. Juan II de Castilla y que la impresión de Zaroti es del año 1493. La misma data asienta D. José Almirante.

2. PETRI MONTIS. De Conceptione Inmaculata, Mediolani, 1492, en folio.

El Sr. Cat no la incluye; dice por nota que aunque varios bibliógrafos atribuyen á Gonzalo de Ayora la traducción, no ha logrado ver el libro ni hallar mención suya. Presume que hay error motivado por una larga disertación que contiene el libro De diagnoscendis hominibus, y de la que acaso se haría tirada aparte. El referido compilador de las cartas escribe por su parte: «También tradujo en latín (Ayora) otra obra del mismo Monte, De conceptione Inmaculata, que dedicó al cardenal de Nápoles Oliverio, obispo de Sabina, un tomo en folio, impreso en Milán en 1492. Esta misma obra la vertió después en lengua italiana y la dedicó á doña Beatriz, duquesa de Bari.» Obsérvese que según   —443→   este autor, precedió la publicación dei libro De Conceptione al De diagnoscendis hominibus.

3. GONZALO DE AYORA. Cartas de... Cronista de los Reyes Católicos, primer capitán de la guardia real, primer coronel de infantería española é introductor de la táctica de las tropas de á pie en estos reinos. Escribíalas al rey D. Fernando en el año 1503, desde el Rosellón, sobre el estado de la guerra con los Franceses. Dálas á luz D. G. V. Madrid, en la imprenta de Sancha 1794, en 4.º, 88 páginas y una lámina del fuerte de Salsas.

El Sr. Cat abrevia esta portada. Consigna la reimpresión por D. Eugenio de Ochoa en el Epistolario español, tomo XIII de la Biblioteca de Autores españoles de Rivadeneyra, con advertencia de que adjudica la edición anterior de 1794 á D. Antonio de Capmany y Mompalau, mientras en el Epílogo de las cosas de Ávila se dice que fué preparada por D. Gabriel Vázquez, á quien perfectamente corresponden las iniciales D. G. V. D. José Almirante dudaba si era trabajo de Guillamas Vázquez.

Habiendo traducido al castellano el Sr. Vázquez la carta de Ludovico Sforza á la reina católica, es de pensar que por estar escritos en latín no publicó los fragmentos de la crónica de Ayora: lo que no se explica es por qué razón no incluyó en la colección de cartas la de 16 de Julio de 1507, que ahora ha encontrado el Sr. Cat en los tomos de Salazar en que están las otras del Rosellón.

4. Relación de la toma de Mazalquivir, carta escrita por Gonzalo de Ayora al rey con fecha 15 de Septiembre de 1505. Publicada en el tomo XLVII de la Colección de documentos inéditos para la Historia de España, por copia del original existente en la biblioteca del duque de Osuna, actualmente en la Nacional. Zurita la conoció; Nicolás Antonio no pudo procurarla y la confundió con otras relaciones, como ha sucedido á varios otros bibliógrafos.

5. Avila del Rey. Muchas hystorias dignas de ser sabidas que estavan ocultas; sacadas y ordenadas por Gonçalo de Ayora de Cordova; Capitan y Coronista de las Catholicas Majestades. Cum previlegio real. Al final. La presente obra fue impressa en Salamanca por el muy honrado varon Lorenço de Liom dedei mercader   —444→   e impresor de libros. Acabose a veynte y dos dias del mes de abril. Año Chr. mill y quinientos y dezinueve años. A pedimento de Juan Gallego vezino de Avila para el señor Gonçalo de Ayora capitan y cororzista de Sus Altezas. Con previlegio real dado al dicho señor Gonzalo de Ayora para que ninguno sea osado ni pueda empremir ni vender el presente tractado. So pena de cinquenta mill maravedis y las obras que hiciere o vendiere que las haiga perdidas con el quatro tanto. Salvo qui en su poder oviere. En 4.º, letra gótica, sin foliación. Frontispicio representando el rey niño.

Copia esta portada del Ensayo de libros raros y curiosos de Gallardo con noticias de la rareza real del libro que dió motivo á la reimpresión con título diferente de Epilogo de algunas cosas dignas de memoria, pertenecientes a la ilustre e muy magnifica e muy noble ciudad de Avila por el Capitan Gonzalo de Ayora, Cronista de los Reyes Católicos, segunda edición, publicada por Antonio del Riego. Madrid, 1851, imprenta de Andrés y Díaz. El prólogo y las notas son de D. Pascual de Gayangos, al decir de D. Tomás Muñoz y Romero, que trata del libro en su Diccionario bibliográfico Histórico de las provincias, ciudades, etc.

6. Crónica de los Reyes Católicos. De esta obra principal de Gonzalo de Ayora piensa el Sr. Cat que debía comprender los sucesos desde la guerra de Granada hasta la muerte de D. Fernando el Católico en 1516, cuando menos, siendo escrita por partes. Una carta del rey que se halla en la misma Colección de Salazar, al parecer inédita, explica la preferencia en la redacción de la lengua sabia, lengua oficial en el reino de Aragón. Dice así:

«El Rey.

» Protonot. Vuestra carta recibimos e tenemos vos en servicio la diligencia e buena manera que tovisteys en la publicación de los oficios desta ciudat, que os screvimos fiziedes, de lo qual eramos bien cierto de vos quando os le encomendamos. A lo que nos screvis sobre la coronica del Rey mi señor, que sancta gloria haya, nos parece seria mejor se haga en latin, pues tanto abilidad   —445→   tiene para ello Micer Gonçalo, que mas facil será despues de tomarlo en romance que de romance en latin e assi que lo screvimos darledes nuestra letra que será con la presente y entreverneys en todo de la manera que de vos bien confiamos. Dat. en la ciudat de Granada a XVJ dias del mes de enero en el año mil quinientos e uno.»



Ayora, sigue diciendo el Sr. Cat, estaba en el mismo caso que Micer Gonzalo de Santa María, que es la persona á que hace referencia la carta; escribía en latín con facilidad y elegancia, acaso con más facilidad que en castellano. El estilo de los fragmentos encontrados es notable, y si en ellos hay faltas, ha de tenerse en cuenta que están en borrador y que al limarlos hubiera corregido el autor las imperfecciones. En cuanto al fondo, si no hay suceso de importancia que no se encuentre en la historia de Zurita, expone algunos hechos desconocidos. Uno de los méritos de Ayora consiste en saber abreviar sin omitir por ello cosa de importancia. Los fragmentos hacen sensible la pérdida de la crónica entera.

7. Relación de las comunidades de Castilla y otros reinos en tiempo de Carlos V. Hállase manuscrito en la Biblioteca Nacional (G. 69) con dos notas de letra, posterior y distinta que la atribuyen á Gonzalo de Ayora.

Los Sres. Ferrer del Río y La Fuente así la estimaron; D. Cayetano Rosell opinó en contra que no podía ser obra tan insulsa del cronista de D. Fernando, juicio que acepta el Sr. Cat entre otras razones, porque el autor copia el razonamiento que aun Gonzalo de Ayora, coronista y muy elocuente hombre, hizo á los señores del Consejo», diciendo de sí mismo en otro paraje: «Contaremos sumariamente y por el mejor estilo que se pueda, suplicando como suplico al lector, qual emende y corrija con tan sanas entrañas como fue mi proposito en fundar la presente obra, aunque carezca en ella el comun estilo de bien ablar y componer y otras rrazones vivas de hombres leidos, que en mi faltan por no aver estado en los estudios quemandome las cejas...» Gonzalo de Ayora no hablaba así de su persona, ni insertaba en sus obras documentos como el anónimo hace, ni era crédulo ni difuso como él.

  —446→  

Con esto me parece que podrá formarse idea del trabajo literario del Sr. Cat, acreedor al reconocimiento de la Academia por la publicación de documentos que interesan á nuestra historia, y por el ejemplar que con dedicatoria autógrafa ha remitido.






Arriba Documentos inéditos del cronista Gonzalo de Ayora23.


Carta de Gonzalo de Ayora al secretario del rey D. Fernando, Miguel Pérez de Almazán.

Manuscrito A. 12, de la colección de D. Luís de Salazar en la Biblioteca de la Real Academia de la Historia en Madrid, f.º 152 y siguientes.


Señor,

La venyda del Rey nuestro Señor y la de vuesa merced sea tan en ora buena como dyos sabe que España lo ha menester, y como yo espero que aprovecharan gobernador y consejero tan sanctos y que tan claramente anteponen trabajo á descanso y el pro comun al suyo particular, pues Su. Alt. pospone sus estados y provechos por los de la Reyna Nuestra , su muy cara y muy amada hyja, y del principe su nieto; y asy lo esperabamos los que tenyamos verdadera noticia de S. A. y de sus consejeros; que no fuera razon que quien tantos y tan grandes byenes avya hecho á esta nacion, que la dexase perecer en medio de las ondas syn remos y velas y goveroalle; y porque sé que S. A. y v. md suelen holgar de quienquiera que acuerda algo de lo que puede a provechar, usaré de my officio con la lybertad que suelo. Que pyenso gue v. md se acordara como quando dyos quiso levar á la Reyna N. Sª, de gloryosa memorya, algunos meses atrás dyxe á v. md algo de lo que despues en estos reynos ha sucedydo, por que á mi ver Sus Altezas para en sus dias, aunque pudieran   —447→   mejorar algunas cosas asy eu el govierno de sus personas y casa, y reynos, pero con otras muchas excellentes partes que tenian y con su poder y presencia sufriasse la gobernacion. Pero byen sabeys, Señor, que asaz vezes dyxe á v. md que para despues de sus dias que poco peor podyan proveher para sus animas y honrras y para el bien destos reynos. Sobre lo qual tovymos luengas altercaciones y puesto que v. md con su grande auctorydad y prudencia se me defendiesse con razones, pero el tiempo y la experiencia han claramente mostrado que yo, señor, avya byen olido lo que dezia, y despues que la Reyna, que aya syempre glorya, falleció, acorde muchas vezes á v. md que tovyese manera con el Rey nuestro Señor, pues erades tan intimo de sus secretos y voluntad, como hyziesse tres obras en estos reynos con que dyos serya muy servido y la Republica muy aprovechada y Su. Alt. muy amado y temido y estimado; y aun á Su. Alt. lo dyxe dos vezes por vuestro acuerdo y parecer, y el Rey nuestro Señor lo aceptó y me lo agradeció y me mandó que le acordase qualquiera cosa que me pareciese conveniente al servicio de dyos y suyo y bien destos reynos; y con aquella memorya cabe byen lo que agora hago y v. md me prometió de encaminar las tres obras que yo dezia. La prymera que la ynquisycion se hyziesse como debya y que procediendo con derechura no afloxase. La segunda que se hyziesse alguna guerra, á los moros de allende, que con lo qne se gastaba en la guarda de nuestras costas y con las ordenes que fueron ordenadas y diputadas para aquello se podrya hazer facilmente y que serya mejor manera y mas sygura y gloryosa. La tercera que se hyzie se alguna suelta ó relaxacion á los pueblos que estavan muy afligidos y fatigados y dyxe á v. md el enxemplo de Roboam, que por menospreciar el buen consejo qne le fué dado pedyó los dyez tribus y medio de Israel. Pues las obras que en truque destas tres se hyzieron fueron estas. La mejor que fué ganar á Maçalquevyr se hyzo á costa y daño de los pueblos del Andaluzia, que no tenyendo un pan que comer hyzieron talegas por quarenta dyas; y los que dally escapamos con mas peligro y trabajo y aprovechamos mas en el fecho ovimos el gualardon que vuestra merced sabe; y los fructos y rentas de las ordenes y las otras mercedes ordinaryas y exiraordinaryas   —448→   lyevanlas muchas vezes lysongeros y malsynes y los que pasan la vyda en ociosydad desaprovechada y los que las agradecen como, señor, vistes, quando mas los ovistes menester; y los desventurados que por seguiros tovymos el cuchillo á la garganta perdymos los officios y benefficios y nuestra honra en afrenta y disputa, y pereçemos de hambre. En lo de la yaquisycion el medio que se dyo fué confyar tanto del S. arçobispo de Sevilla y de Luzero y Juan de la fuente, con que infamaron todos estos Reynos y destruyeron gran parte dellos syn dios y syn justicia, matando y robando y forzando donzellas y casadas, en gran vituperio y escarnio de la Religion christiana. En lo de los pueblos fué dexarlos obligados á toda la subjection y servidumbre y pechos y derechos pasados, y en pago de todo dexarlos syn lumbre y syn gobernacion; y por eso dyxe muchas vezes á vuestra merced que no solamente el Rey don Philipe, gloria aya, que tenia tan claro derecho á estos Reynos, mas sy el no fuera en el mundo, qualquier principe vezino que tomara la tutela destos pueblos bastara á echar al Rey nuestro Señor destos Reynos; y quando yo dezia esto á v. md, ny la Reyna era fallecida, ny avia muchos que lo pensaran y muy menos que lo osaran dezir, en especial á persona tan accepta y conjuncta al Rey; pero Dyos es buen testigo que lo que entonces dyxe y agora escrybo ques á fyn de su servicio y del de Su. Alt. y del byen comun destos Reynos. Pues mire vuestra md que el Rey vuelve á estos Reynos amonestado de Dyos con su mismo enxemplo y que no es agora Rey dellos, y que aunque Su. Alt. con su sanctidad y derechura lo sepa y lo diga, que muchos de los que piensan lysongear á Su. Alt. y meter males y discordias en el mundo por hazerse mayores, desde, agora publican otras cosas no convenientes á esto; pues quanto mas lo haran quando se vean crecidos en mas honras y dignidades y piensen que no ay quien se lo pueda vedar. Asy mismo que los descargos de la Reyna nuestra que no los tome sobre sy, y pues de glorya y ryquezas y Reynos tiene tanta sobra, que por creer mas no le falte todo, y que se acuerde de Dyos y del mundo y de su salud y que ponga la esperanza en otra parte que en tierra y que sea mas suelto de manos. Que yo certifico á vuestra md que no ay hombre ny mujer en estos Reynos que no aya dicho y diga   —449→   muchas vezes en publico y en secreto que sy no fuesse por la miseria del Rey que no avrya avido tal principe en el mundo; pero que desta manera qualquiera fué mejor, y deciende por aquí la cosa tan baxamente que no lo oso poner en carta. Pues byen sé yo que el Rey nunca vendió officios ny benefficios como otros Principes, que aun vyven al presente; mas de tres cosas me parece que le vyno á Su. Alt. este mal nombre. Como en vyda de la Reyna nuestra el Rey non podya dar ny proveher las cosas destos Reynos y Su Alt. lo dissimulaba y dava respuestas suspensas y encogidas, aunque despues hyziesse lo que le avian suplicado, juzgavan que aquello avia sucedido acaso ó por otros medios y no por su voluntad, la qual creyan que era conforme á lo que avia respondido primero. Lo otro que en sus dyas nunca vymos mercedes repartidas; que claramente lo pudiera Su. Alt. ordenar mejor, syno unos llenos de mil officios y tenencias y mercedes, y otros syn pan, y como los favorecidos le presentaban, los malgualardonados hallavan ocasyou de blasphemer y dezir que el Rey no dava syno á quien se lo gratificava en dineros y cosas de puro ynterésse. La tercera causa fué que como Su. Al. quedo asy abituado, de la misma manera respondya despues de solo que quando estovo acompafiado, y pues agora lo trahe Dyos para su remedyo y el nuestro, no le pene ponerse en razon consygo mismo y con los subditos, y no se dé á dyez lo que pertenece á cyento y les podra satisfazer y sy algunos grandes y medianos y pequeños tienen recebidos agravios ó daños de la corona Real ó de sus ministros, que sean satisfechos; que por mejor avran el tercio de lo que les pertenece de mano de Su. Al. que en cobrarlo todo por si mismos desordenadamente, porque en fyn por nacer esta hombre que en alguna manera no tema, á dyos y á su honra, y vyda; y myrad S. que tan estimada sera la manera con que el Rey podra hazer la satisfacion, como lo que dyere y aun por ventura mas; y sepa el Rey que allende de los otros males que dexó en estos Reynos, estan muy peor de hambres y pestilencias muy crueles, y estan todos muy desacatados á la Justicia y nombre Real, y las guardas syn paga y muertas de hambre y los pueblos perdidos y sy esto todo no se remedya con sanctidad y templança, derramarse ya mucha sangre que serya mayor ynconveniente   —450→   que todos; y los cryados y servidores del Rey piensan que an de tener suelta licencia y grande auctorydad para ultrajar y robar y matar a los que mal quieren; y los otros crehen que les es lycito defenderse por todas maneras dellos y de quien los favoreciere para ello. Asy que convyene mirar y proveher con gran tiento de templarlos á todos y mantenerlos en paz y justicia; y no piense el Rey que esta su yda a sydo como quando otras vezes salió de Castilla á pasearse por esos sus Reynos, que hallava las cosas como las dexava, mas que el mas pequeño aposentador ó alguazil ó caçador de Su. Al. piensa que por el peligro en que estuvo ó diffavor que le hyzieron por Su. Al., le es devido un maestrado ó arçobispado y poder matar y robar á quien quisiere syn pena, y los de contrarya opinion que por no ayer mas alterado los tiempos y por dissymular ó dar consentimiento á esta venyda, aunque no fuessen parte para la estorvar, que el Rey ny su hazienda bastan á satisfacerles; y en fyn los unos y los otros procuran la venyda de Su. Al. para el provecho y descanso partycular dellos mismos y quando esto no se les siga, pareceles que serya lygera cosa dezirle que se vuelva con Dyos á sus Reynos. Asy que, señor, vyendo yo que menos dalla lo que antes se piensa y se mira, acorde cumplyr esta deuda con Su. Al. y con vuestra md Suplycos, señor, que sy algo de lo que escryvo puede aprovechar, que vuestra md lo mire y lo acuerde á Su. Al. porque sy las cosas no han de tomar mejor forma y estado, por ventera sera mas sano consejo otro del que por acá se publica, y porque las particularydades que para el remedio de cada cosa destas convienen son tales y tantas que ny se sufren ny caben en carta, las dexo para quando plega á Dios que nos veamos, que sera cosa mas conveniente y avreys, señor. tocado con la mano quan verdad es lo que escryvo á vuestra md en este caso y quanto cumple procurar los remedios con todo cuydado y diligencia, y en lo general esto basta para agora.

En lo partycular que á mi toca, hago saber á vuestra md como ya otra vez le screvy, que los daños y agravyos, que los malos ministros de la ynquisicion han fecho en mi tierra son tales y tantos que no ay persona, razonable que sabyendolos no se duela y como   —451→   yo, señor, fuy á repatryar, desterrado y perseguido de la corte del Rey don Philipe, Córdova me hyzo uno de los diputados en aquel caso, y me envyaron por su procurador sobre ello á esta corte de la Reyna nuestra ; y con el mal despacho de los negocios detuveme tanto hasta que supe que Córdova y la mayor parte del Andaluzya estava asolada de pestilencia y en este medio ofrecicíseme en Palencia un casamiento con una donzella hyjadalgo de XXV años, muy dispuesta y de muy buenas costumbres, sola en casa de sus padres que no tyenen otro hyjo ny hyja y tyenen razonable caudal, todo para ella, y asy á la forma del buen tiempo nos casamos syn muchos contratos; y como el reyno está como arryba dyxe y las lybranças todas ympedydas y perdydas y la merced que el Rey me hyzo de las quinientas hanegas de trygo en Porcuna, á yntercessyon de vuestra md, suspendiose el año pasado por otra cedula de Su. Alteza, por la gran carestia y suplicacion de los pueblos, de manera que vuestra md puede juzgar sy devo tener necessydad para rezien casado; porqué suplico á vuestra merced que me aya otra cedula de Su. Al. para las dichas quinientas hanegas de trygo ó alguna otra equivalencia por ellas, y que Su. Al. me haga merced desde agora para quando sea tiempo de una veynte y quatria de Córdova, de las que son vacas; que puesto que dyzen que son mas, á lo menos yo sé de dos ciertas, una que vacó por muerte de Martyn Alonso de Córdovay otra por muerte de An tonio de Córdova; y esta XXIIIltris tenya á Montoro por tenencia y el no dexó hyjo ligitimo y al bastardo quedó gran sobra de hazyenda; tan byen vacó la obrerya de Córdova por muerte de don Yñigo y no dexó hyjo varon. Sobre esta obrerya escrevy yo á vuestra merced á Salamanca quando vyne de Maçalquivyr y porque llegó tarde mi mensajero, Su. Al. no me hyzo merced della; y con este recelo escryvo á vuestra merced tan temprano, y aunque sea descomedimiento hagolo con gran confiança de Su. Al. y de vuestra merced, que tovistes, señor, siempre mucha voluntad de my byen y honrra y crecimiento; y por no ser ymportuno hasta oy no receby de Su. Al. merced ny ayuda que valyese un solo real; pues vuestra merced es testigo sy tengo algo merecydo por servicios y buen zelo, y sy vuestra merced me deseó algunas vezes byen por ello, pues myrad, señor, con quan poco trabajo   —452→   me podreys hazer honrra y merced con que syrva mas y mejor á Su. Al. y á vuestra merced; porque asy mismo estan vacas muchas capitanias de hombres darmas y ginetes y muchas tenencias y officios por todos estos Reynos, y la hazienda de Syllero de que Su. Al. me avya prometydo una parte que me dyzen que tornó á vacar por muerte de Calçena y con la tercia parte della saldrya yo de necessydad y los que an de reclamar por ella holgaryan agora que yo la ovyesse toda. Asy que suplico á vuestra merced que por vuestra mano aya yo algun byen en estrenas desta buena venyda. Nuestro Señor la magnifica persona y estado de vuestra merced prospere, con vyda de mi señora vuestra mujer y hyjos y de quanta byen quieren. Mi señor Juan Vasquez y mi señora su mujer y doña Isabel besan las manos de vuestra merced y de mi señora, y mi mujer la desea mas conocer y servir que á la Reyna, por lo que yo le he dicho de su gran nobleza y vyrtud. Agora me han certificado que los moros mataron á mi hermano Juan de Agora en esta entrada que hyzo con el S. alcayde en Afryca; era fiel del aduana de Córdova, por merced de sus altezas; que quando yo volvi de Alemaña, el Rey nro. S. me hyzo merced de aquel officio para el, no dexó hyjo ni hyja; mire vuestra merced quan justo es que yo le suceda en el que ge lo dy; ny es officio que me deve estorvar la XXIIIItria porque mi padre, glorya aya, tenia los dos y aun otro que era alférez. Asy que los dos son compatibles y aun la obrerya. Pero esta fieldad han tenido mis antepasados desde que se ganó la tierra de los moros, por buenos servicios que á la corona real fizieron y por ser hombres muy justos. Señor, loores á dios my hermano escapó, aunque mal herydo. Pero falleció en Córdova Diego Fernandez, alcayde de Almodovar; aquella tenencia es muy singular pieça, digna pa vuestra merced; tan byen era veynte y quatro de los viejos. Suplico á vuestra merced que no salgan mis suertes syempre en blanco. Agora al cerrar de esta carta llegó la nueva como Su. Al. era desembarcado á salvamento; ello sea en tan buena ora y punto que dyos sea muy servido y España remediada y su al. consyga mayor glorya que de ninguna obra de quantas excellentissimas ha fecho. De Palencia á XVJ de julio 1507.

Muy cierto servidor de vuestra merced que sus manos besa.

G. AYORA.

  —453→  

Sobrescrito: A my Señor Myguel Perez de Almaçan secretaryo y del (consejo) de Sus Altezas.




Fragmento de la «Crónica de los Reyes Católicos», por Gonzalo de Ayora, relativo á la rota de Diego de Córdoba, cerca de Misserghin.

Manuscrito A. 12 de la colección de D. Luís de Salazar en la Biblioteca de la Real Academia de la Historia en Madrid, f.º 91 y siguientes.


Neque erit ab re inter reliquas hujus anni millesimi dmi septim[i] calamitates quae Hispaniam oppresserant, illam commemorare quae illustri ac magnanimo viro Jacobo a Corduba, Regiae juventutis custodi, Lucenae, Speculi Chillionisque oppidurum domino, contigit; qui quum res hispanas tumultu et seditionibus agitatas undique videret, ut religiose pariter et strenue ab illarum contagione se exsolveret, religionis precipue propagandae causa, zelo fidei accensus et honoris cupiditate inflamatus, in Africam trajecit, in Portum Magnum, Romanoram olim emporium celebre, quod arabice (El Marça quibir) dicitur, quod ipse Jacobus superiori anno abhinc secundo ceperat, uti desuper copiose rettulimus; in qua expeditione nos ipsi interfuimus, neque (ut opinor) industria et labor nostri ea in re parum profuere, quamvis inde nullum ob id beneficium ego sim consequutus, quod temporum calamitati et fortunae invidiae ascribendum reor. Dus igitur ipse, postquam in terram descendit, Afrorum loca explorare jussit comperitque oppidulum, quodam (Maçarguin nomine) capi posse. Eduxit itaque exercituln suum e Portu Magno IIIIº, idus junias, sed errore ducum, quia noctu ierat, prope Oranum civitatem circa solis exortum advenit; ubi praedam non mediocrem jumentorum, pecudum atque hominum cepit. Viae praeterea ad Maçarguin certitudine captata, iter versus idem oppidulum pergere coeperat, quinquaginta levis armaturae equitibus et ducentis peditibus cum Roderico Rojas et Johane de Ayora, fratre meo, praemissis, qui Afrorum tuguria incenderent et quaecumque ductu facilia caperent, reliqua vero igni ferroque vastarent. Equites autem arabes numero centum, totidemque aut parum amplius pedites coram oppidulo, ex parte ripae cujusdam sicci torrentis Christianis obvii sunt, ut illos ad tuguria transire prohibeant;   —454→   qua re Christiani praecedentes cognita, ad imperatorem suum revertuntur. Afri vero, quicunque tumultuatim accurrentes (ut mos eorum est), convenue poterant; colles, quo nostri ad Portum Magnum reversuri erant, preoccuparunt ut illos ad idem oppidum mareque redire vetarent, vel praedam deserere cogerent, vel iniqua pugna secum decertare compellerent. Christiani siquidem vigilia, aestu, siti et longo itinere fatigati, quoniam viginti millia passuum usque ad meridiem armati perambulaverant et pondere armorum pene confecti, recto itinere Portuum Magnum versus redire coeperunt. Afri quippe id ipsum vetare molientes, sub jugo montis acris pugna inter utrosque coepta est. Imperator siquidem Jacobus centum delectos milites praemisit, qui cum Roderico de Rojas, praefecto arcis ejusdem Portus Magni et fratre meo Johane de Ayora, viris procul dubio strenuis, manu cum hoste consererent; quos Mauri vulneratos repellentes, pugna ardentius conforta est, quamvis Barbari non esseat numero multo superiores neque armis pares; nostros lapidibus obruebant et corporum equorumque levitate et asperitate collis sese tuebantur. Deinde hinc inde Afri et Hispani, undique in certamen concurrentes, acre praelium conseritur et quanquam primo, segundo atque tertio congressu hispani superiores esse videbantur, Mauri, velocitate corporum atque equorum (ut diximus) agredientes regredientesque, ducem ipsum Jacobum strenue in fronte pugnantem et equum ejus prosternunt. Quem Christiani, satis viriliter pugnantes, protexerunt eripueruntque e manibns hostium, et quidam Metina nomine in equo sue illum imposuerat. Duce itaque suos animante, praelium denuo reintegratum est, et prima, secunda et tertia congressione nostri superiores esse videbantur, donec pertinatia et sagacitate hostium nostri equites a peditibus christianis divulserunt; qua de re et imperatoris sui casu turbati, terga vertentes abiere. Dux autem ab Afris circumventus ad suos pedites redire prohibitus, aut mori aut capi aut salutem fuga comparare coactus est; more igitur sapientum, postquam et optimi imperatoris et strenui militis officio functus est, ad alios meliores fortunae casus vitam reservans, suos jam a longe fugientes secutus est; quod si prudentes recto judicio anlmadverterint ipsum loci et temporis iniquitate et hostium   —455→   pertinatia superatum, animi vero virtute et strenuitate invictum fuisse judicabunt. Ceterum pedites hispani qui remanserant, ab Afris circumventi, quamvis magno animo et ordine Maurorum impetum aliquantulum substinerent et collem proximum non sine ingenti periculo et labore occuparent, tandem ballistis et sclopetris defficientibus, paulatim post suos pergere coeperunt. At Mauri, postquam magnam Christianorum partem per declivia collis descendere viderunt reliquos viriliter aggressi sunt, quos superatos super socios praecedentes ruere compulerunt et magnam utrorumque partem trucidarunt. Quo in praelio Christianorum mille et quingenti desiderati sunt, sexcenti capti et magna armorum multitudo amissa. Inter captivos fuere Martinus de Argote, ejusdem Jacobi sanguine conjunctus et Johane de Angulo XVI annos natus (Cordubensis)24; inter occisos Lodovicus de Ixar trucidatus; ii tres viri nobiles et digni laudibus, moriens (sic) praesertim, qui, ab equo suo exponte desiliens ut cum peditibus moriretur, honestam mortem captivitati praetulit. Fuere in ea pugna peditum ad mille et septingenta25, equitum centum et septuaginta christianorum, quorum XII periere, XV vulnerati, quatuor vero capti sunt. Reliqui christiani inde evadentes tam fracto animo et corpore ad Portum Magnum pervenerunt, quod si Mauri fuissent persequuti, una cum castello capi potuissent. Horum peditum christianorum ad mille vel parum amplius, more germano instructi atque armati incedebant, qui in refino Neapolitano sub magno Duce prospere saepe pugnaverant; qui quamvis in hoc certamine pertinatius duam reliqui resisterent26 tandem perempti captique sunt ab abuila (?) ceterique peditum doctores strenue pugnantes evadere. Vexillum ducis, Petrus de Armenta, Cordubensis, signifer ejus, magno cum labore reportavit. Erant Maori omnes ad quatercentum equitum, ad quatuor millia peditum, quorum equitum ac peditum vix centum ea die   —456→   periere; ut saepe accidere solet, victores siquidem incolumes magna ex parte servantur. Neque est silentio praetereundum quod Johani de Robles, Minorum ordinis fratri in Portu Magno eo die (quo malo pugnatum est) contigisse memorant; vir moribus et caritate apprime conspicuus, qui dum sacra ministeria celebrasset, et divinum christi corpus in altari contemplaretur, visa fuit illi christianorum strages; cujus conspectu ita lachrimis perfusus est et miris singultibus quatiebatur, ut rem divinam multo ultra solitum moraretur, quod quum adstantes cernerent, illum excitarunt ab extasi. Qui tanquam a gravi somno experrectus: Plorate, inquit, et orate, fratres charissimi; nam insolentes effrenatosque barbaros Christicolas fratres nostros trucidantes video; et aliquos eodem momento temporis oppetentes nominatim dixit; quod ita factum esse paulo post compertum est. Is vero, sacrorum misteriis absolutis, ad celulam se proripuit, ubi juuctis sublevatisque ad cœcelum manibus, in extasi raptus, praenimio dolore tertia die ab hac luce migravit; quod raro legitur accidisse, quemquam expiravisse merore, ob letitiam vero plures. Praecessit hanc stragem horrendus mestissimusque timor, qui Hispanos stupidos quodammodo praecedenti nocte habuit. Ast alii, qui auguria captare solent, quid judicent videant; nos vero in rébus bellicis nullum deterius omen ipso timore advertimus, qui malum inferre potius quam portendere solet. Quibus in rebus fratrem Franciscum Ruyz socium ejus multum contulisse plures affirmabant27.




Fragmento de la «Crónica de los Reyes Católicos», por Gonzalo de Ayora, relativo á los sucesos de los años 1507 y 1508.

Manuscrito A. 12 de la colección de D. Luis de Salazar, en la Biblioteca de la Real Academia de la Historia en Madrid, f.º 91 y siguientes28.


Anno D. M. D. Vj.

Rex itaque Catholicus Italiam, petens in Portum Veneris Ligustico magna erat Italorum exspectatio, regem ipsum futurum   —457→   imperatorem fore ad communem omnium Christianorum pacem conciliandam atque conservandam et ad infidelium tyrannorumque perniciem. Quapropter Summus Pontifex, Veneti, Etrusci et Ligures, una cum Maximiliano Romanorum rege, eidem Ferdinando, tanquam novo Augusto, pecunias, arma, classemque obtulerunt, ut is Italiae imperatoris nomen indueret et exercitum compararet, quo Christiana respublica neque a domesticis neque ab externis hostibus concuteretur. Ferdinandus vero rex, ambitiosa nomina vitans, imperiale nomen non tulit et sese rebus suis contentum esse respondit; ceterum animo et corpore se huic rei non defuturum fore, aperte pollicitus est. Ad quem ex universo orbe legati venerant, cum Summi Pontificis et Germaniæ imperatoris et Galliarum regis Britanniae et Lusitaniae, tum magni Turci legatus, magnae auctoritatis, quem in primo limiue Calabriae sistere jussit atque mandata domini sui exponere imperavit, dicens fidei hostes acerrimos in curia, sua benigne recipi non licere, ob id praesertim quia Parthenopei rages et ceteri Italiae populi saepe Turcarum favorem erant aucupati et ab illis opitulari non semel procuraverant. Qua re audita, Italia omnis modo mirari, modo stupescere, coepit et regem invictum, tanquam novum Augustum e coelo lapsum, ad sydera extollere non cessavit. Isto interim, Genuenses qui populari plebeioque tumultu Patricios partim trucidaverant atque expoliaverant, reliquos extra imperium suum pepulerant, a Lodovico Gallorum rege defecerant et urbis suae et vicinas arces armis obsederant et incredibili contamine oppugnare ceperant. Ad Cauholicum regem legatos miserunt, orantes ut se et omnia bona sua in perpetuam ditionen accipere dignaretur, ut a Gallis (quos maxime formidabant)29 tuti essent30, satis credentes Ferdinandi nomine atque umbra se tutos fore. At Gallus id ipsum non ignorans, regem Catliolicum suis litteris atque legatis certiorem reddit, se Genuensium urbem atque provinciam minime fore aggressurum, si is opem illis ferre in animum induxisset, consensu tamen illius ceteros parvipendere. Ferdinandus vero, ut bellum in Italia et inter Chiristicolas sedaretur,   —458→   Gallis se in foedere inito permansurum confirmat et Genuensibus pacis consilium praebet. At populus, utriusque regis amicitia perterritus, Gallorum ditionem et lepes tulit, suis prius vivendi institutis exustis. Senatores namque Genuenses, Gallo in urbem suam armato introeunti, municipales leges suas obtulerunt, quibus quidem Rex in foro in ignem conjectis alias protinus illis tradidit.

Dum haec in Italia geruntur, Hispania fame, peste et principum orbitale et simultate procerum maxime laborabat. Partim enim Ferdiuandum Catholicum regem flagitabant, ut Johannam filiam Reginam coadjuvaret et reguorum gubernacula caperet, quorum caput frater Franciscus Ximenius archiepiscopus Toletanus erat, cujus prudentia, auctoritas atque opes, reliquos ad se vel industria vel motu serum sentire cogebant. Cui XXXII millia ducatorum in singulis annis oferebantur, ut reginanl in regnis regendis coadjuvaret, quibus spretis, ipso regem acersivit. Alii vero Romanorum regem in Hispaniam prope venturum predicabant, ut regna ista nepotis nomine gubernaret; itaque hispana respublica in extremis devenerat. Tandem populorum lachrimae et proborum procerum preces Regem provocaverunt, ut filiae et nepotis bona suis praeponeret. Rex igitur, maturo consilio habito, in quo dux Albae, magnus conestabilis etc. unanimes in hoc ipso fuerant, duce de Terra Nova Neapolitani regni magno conestabili et marchione de Denia, magno senescalcho, Didaco de Mendoza, quem prius comitem de Melito fecerat, modo vero magno justiciae exsequtore, Fernando Vera a Toleto magno protonotario creatis, et comitem de Ribagorza, ejusdem Catholici patruelem, vice-regem et locumtenentem, id est vicarium generalem ejusdem regni constituit, et Raimundum de Cardona, praecipuum sui equorum agitatorem, Siciliae ultra-farum vice-regem fecit, et reliquos Neapolitani regni magnates, partim equo jure, partim miseratione et foedere cum Gallo facto, in rebus suis restituit, et Magnum Capitaneum, tanquam fidelissimum socium, serum duxit. Italiae rebus ita compositis, classem ingentem praeparat, ut in Hispailiam revertatur atque e portu Neapolitano pridie nonas Junias31   —459→   solvit. At quia Gallorum rex Catllolici praesentiam summopere desiderabat, in Savona, Genuensium civitatem, sese visuros couveniunt. Ubi, postquam hispana classis applicuit, Hispani Gallorum antiquam perfidiam non parum suspectam habebant, sed a Gallis pompa et ornatu superari maxime formidabant, quia magna eorum pars onerariis navibus vehebatur, qui non ita prompte in terram descendere poterant, tum praeterea quia Galli propriis sedibus regem exspectabant, Hispani vero incertis vagabantur. Sed postquam in conspectum venerant, incredibile dictu est, quo clangore tubarum et bombardarum et omnis generis musicorum utrinque mare coelum et terra completa sunt. At Gallorum rex ad ripam vehi se fecit, qui regiam trirremem ascendere propter ejus aegritudinem minime valuit. Sed hinc inde reges, intectis capitibus, mutuo sese salutaverunt, qua in re Gallus prior tegmenta capitis arripuit, regemque Catholicum miro affectu, tanquam rem divinam contemplatur. Qui quidem Ferdinandus permixto habitu inductus eral; vestimenta siquidem quae prius corpus circundant hispana erant (ut pote expeditiora), media vero gallica, sed supremum tegmen graecum erat, quamvis nuper et Italis et Gallis et Hispanis commune sit. Nec dissimiles regi suo Hispani proceres induebantur. Qui non secus Gallos ornatu et gravitate superarunt quam prius armis vicerant. Qua in re Magnus Hispanorum dux sive imperator, Gonsalvus a Corduba, omnes excelluit; is siquidem Gallorum omnium oculos in se convertit atque couclusit. Erat enim statura procerus atque vegetus et gravitate quadam splendidus et Aragonum reginam sinistro brachio ducebat; ostro, auro et gemis superindutus et variis multisque victoriis circumseptus, utrique regi invidiam facere potuit; nemo siquidem proborum hominum hinc inde aderat, quin illum potius quam regum quemvis alterum esse maluisset32; alii enim illum Scipioni, alii magno Pompeio, alii Alexandro Magno, alii Hanibali, alii vero Marti ipsi comparabant. Quamobrem veram virtutem omnes (qui mihi crediderint) colore debont, quae tam brevi tempore subditos pauperes tam potentis   —460→   simis regibus praefert vel saltem coaequat. At Gallus Magnum Ducem pio afrectu tanquam majorem germanum stricte complectitur, cui multa oscula fixit, quem diu ulnis retentum dimittere nolebai. Et Gondisalvus submissus neque vultum neque oculos ad reges aitollebat, neque defuit illi humilitas atque modestia, quae virtutum omnium et genitrices et fundamenta sunt inconcussa et invieta propugnacula. Deinde autem Catliolicus rex ad dexteram, Christianissimus ad sinistram aulam conscendunt, et ingressi in ea parte qua Ferdinandus recipiendus erat illum ibi Gallus iusalutatum, per posticum abiens, liberum reliquit, clavibusque civitatis et arcis Ferdinando tanquam vero domino prius oblatis. In cena vero Reges et Regina Magnum ducem quartum convivan habuerunt; Gallus enim illum invitaverat neque aliter se cenaturum fore afirmavit. Dux vero, quantum modestia jussit, sedere cunctans, tandem utriusque regis jussu precibusque et benignitate compulsus, consedit atque cenavit. Qua in civitate Sanctae Praxedis Cardenalis Genuensis ex genere gentilium, Summi Pontificis legatus a latere, venerat, utrunque regem exortans, ut eorum concordia Christianorum pacem et Romanae ecclesiae auctoritatem et infidelium, jacturam augeret; qua legatione audita reges intenti, responsum alter alteri non semel obtulerunt. Tandem Lodovicus Ferdinando dixit se Aragonum reginam in veram filiam habere et illum in patrem vel majorem uterinum germanum, qui seculi reges omnes sapientia et probitate superabat, quapropter se modo et semper decretis ejus obtemperaturum fore, neque unquam illi vel in re minima contradicturum, propterea quod tanquam utriusque anima legato responderet. Tunc vero Ferdinandus: Reverende pater, inquit, quae a nobis Summi Pontificis nomine postulasti, id ipsum a beatitudine ejus nos ambo flagitamus, quoniam et res et tempus christicolas omnes admonent, pro nulla alia re quam pro his quas modo memorasti, vires, arma, opes et proprium sanguinem ultro effundere debere, quod nos ambo summopere cupimus obnixeque affectamus. Quam ob causam hic convenimus et tecum tertio negotia pertractare gaudemus, ut mentem nostram aperte videas et Romano Pontifici persuadeas, ut is nobis ad haec et hujusmodi sancta opera favorem atque auctoritatem praebeat.

  —461→  

Praeterea non defuerunt qui Catholico regi dicerent ut is Maximiliano rébus omnibus quibus posset noceret, ut illi vicem ferret, qui Hispaniam adversum ipsum concitare molitus fuerat. At Ferdinandus, solita atque innata benignitate, malum in bono vincere nixus, omni cura atque industria res inter Romanorum et Gallorum reges et ceteros Italiae potentatus componere curavit, cum per legatum Jacobum Conchillos, episcopum de Girache, tum propria persona sua ibique in Savona, ad id diebus XIII con sumptis. Neque est silentio praetereundum in rebus humanis nichil esse diuturnum vel constans, cum reges istos dissidentes et quominus Gallorum et Hispanorum exercitus XIIII annis puguantes vidimus et tam brevi momento amicissimos et conviventes accepimus. At Hispana necessitas ibi Ferdinandum regem diutius immorari non tulit. Unitate33 itaque cum Gallo firmata in Hispaniam navigat, ad quam ad portum Cadaques prope Girundam civitatem, XIIº kl. julias anno D. M. d. Vjjmo aplicuit, unicam tantum procellam adversam in mari passus, in qua laborem et timorem ingentem sed minimam jacturam pertulerunt. Deinde in Valentiam satis prospere navigat, ubi miro aparatu atque aplausu receptus est. Est enim ea civitas totius orbis splendidissima et ad festa cujuscunque generis celebranda ornatissima. At regis adventu pro certo habito, ii qui partes ejus sequuti fuerant spe erigi, alii vero metu frangi coeperunt, inter quos Rodericus Enrriques Osorio, comes de Lemos, qui Pontem Ferratum vi et fraudibus ceperat (presidium atque firmamentum est, ita ut proverbio dici soleat: Galleciam hortum esse conclusum et Ponteferratum ejus ostium) e manu . . . . 34 custodis, qui arcem illum validissimam totius provinciae a Rege Philipo servandam acceperat. At comes jam regem adventantem timens, arcem atque oppidum et alia vicina quae armis oppresserat, regiae coronase restituit, per manum marchionis Astobricae Augustae35, qui arcem Johani de Turribus, ejus antiquo custodi, statim restituit. Qui quidem marchio prius pactus fuerat cum fratre Francisco   —462→   Ximenio, archiepiscopo Toletano et Bernardino de Velasco, Castellae magno conestabili, et cum regiis consiliariis36 reliquis et cum Luisio Ferrer, Ferdinandi invicti legato, et cum Lupo Conchillos, regis et reginae secretario37, qui omnes simul Regis (ut ita dixerim) vices gerebaut, ut comes portionem aliquam spensarum solveret, quae ex regio aerario consumptae fuerant in exercitum quem Federico de Toleto, Albae duci, et Alfonso de Pigmentel Comiti de Benevento, consules dederant, ut Pontem Ferratum38 et reliqua a comite de Lemos oppressa regio patrimonio restituerent. Causas autem ob quas illos potius quam alios duces nominarent, reticere non convenit: cum dux filium, marchionem de Villa franca, haberet, qui uxorio jure multa oppida in illa provincia teneret, quae comes de Lemos occupaverat, comes vero Beneventanus antiquo odio domum illam de Lemos persequitur, tum etiam quia marchionissa de Villa franca erat ejus neptis ex fratre defuncto, tum etiam quia intercessione soceri sui conestabilis pactus erat cum Ferdinando rege ut partes ejus sequeretur, ut illi nundinae in Villalon opido suo absque ullis regiis vectigalibus concederentur. Cetermu comes de Lemos, et instantis exercitus et adventus regis metu perierritus, et quia a multis consanguinibus et afinibus derelictus fuerat, qui secum una ad patrandum atque sustinendum scelus conspiraverant, quorum ipse dicebat habere litteras ad id manibus propriis subscriptas et veris insigniis sigillatas, hac tum conditione cuncta restituit ut, solutis expensis ut desuper diximus, reliquas poenas illi et complicibus et satellitibus suis remiterent; nam acriter contra eum regius senatus procedebat, praemissis jam citationibus, de jure et more constitutis, et stratis in Palentia civitate publice positis et lugubri veste copertis per precones et tubicines, coram omni populo, cum quidam Bachalarius Xuarez, fisci procurator in senatorum et mei ipsius conspectu, tanquam consumatum et rebellem proditorem acusavit. Hoc factum est in Palentia, nona die mensis junii anno a nativitate doinini Mº Dº VIIº. Hoc terrore perculsus Dux a Metina   —463→   Sydoniae, qui iterum arcem Calpe (quam Gibraltar hispano idiomate, arabico vero Geblalfat, appellatur; gebel nam arabice mons, interpretatur, afta vero aperire est, ex eo quod per illud ostium Hispania, tempore Roderici Gothorum regis, ab Afris capta est atque dirupta), quod oppidum et loti natura et opere fortissimum est et propter eus importantiam et39 regiis titulis pro regno conumeratum est, ut superius late exposuimus, cum illud Ferdinandus cattolicus rex invictus et Helisabeth, omni evo memoranda regina, ejus uxor, regio patrimonio restituerunt. At vero dux Johanes de Guzman (id est quotman, germanicum cognomen, hoc est bonus homo), opidum Calpe iterum obsedit; qui priorem obsidionem solvit, pactus prius cuan archiepiscopo hispalensi, quod rex Catholicus illum et suos omnes a poenis quas pro tanta impietate merebantur absolveret, quia Reginam viduam armis injuste persequerentur. Sed postquam Johanes Tellez Giron, comes de Vrania40, consocer ejusdem ducis, tentavit cum Rege tum per Lodovico Ferrer legatum, tum per archiepiscopum et conestabilem, ut Calpe duci in custodiam restitueretur; quam arcem quum hoc modo habere non potuit, genero41 suasit ut illam armis iterum aggrederetur, affirmans nullum in Hispania regem bene consultum futurum fore, qui Calpe sibi vel alicui magno proceri in custodiam daret, tamen hac tempestate ita esse turbata omnia ut si illo oppido potiretur, venturum regem illud in sua potestate relicturum fore, ne eus et afinium et consanguineorum suorum potentia irritaretur. Qua spe commotus dux, iterum Gibraltar obsedere cepit, sed postquam intellexit contra comitem de Lemos tara acriter jure et armis procedi et de regis adventu magnam spem haberi, obsidionem secundo solvit. Quibus exemplis minores aliae simultates sedari ceperunt, inter quas Toletana primas partes vendicabat, quoniam multi proceres hinc inde armis ad illam concurrebant; sed quia semel tantum et modico sanguine pugnatum est intra moenia civitatis, non convenit illa persequi et hoc vel simile est sentiendum de vomite Valentino   —464→   contra marchionem Astobricae et de marchione de Aguilar contra comitem de Osono. Sed satis sit dixisse nullam in istis regnis esse civitatem vel provinciam, quae intestinis discordiis non discinderetur, et si Ferdinandum regem Catholicum non timuissent, omnia cruore et luctu et cadaveribus fuissent completa. Nulli dubium videri debet neque arbitror esse praetermittendum quomodo marchionissa de Mora, vere virago, arcem Secoviae longa obsidione cepit, edificiis et situ loci nominatissimam, quam a Rege Catholico et Helisabeth Regina memoranda in custodiam perpetuam servandam sibi et posteris suis privilegio concessam ob ejus merita, quam Philippus rex illi abstulerat et Johani Emanueli dederat; qua marchionissa post longam obsidionem potita est per proditionem cujusdam Didaci de Peralta, de quo aliud pessimum facinus in Canosa fuisse perpetratum in bello Neapolitano, desuper diximus; [qua in re dux de Alburquerque illam maxime inivit; neque illis opero magnus conestabilis et dux Albae et dux del Infantada42 denegaverunt].

Rex vero, ut filiam reginam visitaret et consolaretur, iter arripuit, uxore Germana et nepti carissimis in Valentia relicis, comite de olito Petro Navarro, de cujus egregiis facinoribus multa alias diximus, cum mille et quingentis peditibus, armis et more germanico sive elvecio instructis, in custodiam secum ductis. Johanam filiam, Castellae Legionisque reginam, in opidulo quod Turtures dicitur . . . . 43 die augusti ejusdem anni convenit, benigniterque eam complexus atque exosculans consolavit. Deinde regnorum cura suscepta, civitatum moderatores creavit et rectores sive tribunos pro multis defunctis sufecit; omnia namque erant impedita, nichil enim regina providebat, negocia omnia ad patris adventum reservans, unde multa mala praeterita fluxerant, multi namque Regem Catholicum in Italia, moraturum44 neque adista regna venturum fore putabant; neque omnino est silendum quatenus45 Manrique, Dux Najarae, in Turre Cremata opido, postquam   —465→   regina enixa fuerat filiam Catherinam, consilio regio obviam in singulis ire tentabat, ut senatus auctoritate privata in parum luminis quod relictum fuerat extingueretur et omnia fluctuarent, ut ne consilii regis praeceptis obtemperarent, neque vectigalia illius arbitrio distribuerentur; qui quidem dux quum olim aliquando secundo Marte pugnaverat et quia arrogans supra modum est, multorum oculos et opiniones ad se convertit; ad quem multi, vel judiciis victi vel judicia timentes, undique confluebant, inter quos erat primus Johannes Emanuel, vir omnium . . . . 46 cujus consilio, cupiditate atque iniquitate Philipus rex omnia confuderat, deum et priora concordiae juramenta neglexerat, socerum Regem sanctum atque catholicum persequebatur et matrimonii jura passim frangebat, et multis viris probis et de stirpe regia optime meritis injurias et vim inferens, regia munera et officia et dignitates abstulit, ut omnia Johannis Emanuelis arbitrio et voluptate fierent, qui jam ab omnibus Regulus dicebatur. At vero Archiepiscopus Toletanus cum CCCtis peditibus et LX equitibus, quos ad custodiam sui et ad Reginae tutelam habebat et Magnus Conestabilis cum XXX peditibus et LX equitibus et regia custodia in qua propre CL cum minutis bombardis et L cum aliis armis47 et Johannes Velasquez quaestor aerarius, vir bonus litteris et verae virtuti deditus, cum LXXX peditibus et X equitibus, et provinciae Granatae Prefectus curo XXX peditibus et X equitibus, et Didacus de Castilla et Alvarus de Luna, capitanei regii (centuriones) cum suis turmis, ducem de Najara ab oppido ejecerunt; is enim LX equites et centum pedites suos habebat, et quamvis Marchio de Villena et comes de Vrania ejusdem amici essent, nullam gentem conducticiam habere nolebant, et cum ea die qua archiepiscopus a Burgis ad Turrem Crematam venerat, conestabilis cum duce Najarae rixari de industria coepit, quo facto, reliquis nominatis auxilium praestantibus, pacti sunt per manum comitis de Vrania, ut ducem extra oppidum in pace cum suis abire permitterent neque illi malum ullum inferreretur,   —466→   vel si quidem commorari voluisset, nullos armatos milites habuisset, relicta custodia regia et illa quam archiepiscopus habere diximus. Quod hactenus dux concedere nullo pacto uoluit donec illum abire vis subegit. [Hic negotia Cordubae]. Res vero Turturibus per aliquot dies moratus, oppiduli angustiam non ferens, quia jam multi proceres undique confluxerant ut ejus manus oscularentur, ad oppidum quod Sancta Maria de Campo dicitur sese et filiam et generis corpus transtulit. Regina enim illud sepelire vetabat; forte hoc dei judicio eveniebat ut sepulturae munere careret, qui impietatis reus fuerat. Ubi XIIIIª die mensis septembris ejusdem anni Franciscus Ximenius, archiepiscopus Toletanus, capellum cardinalatus accepit in alio oppidulo quod dicitur Mahamoud e manu Johannis, Britonoviensis episcopi, nuncii apostolici, habuitque orationem latinam; quam cardinalis audiens et galerum accipiens, multis lacrymis perfusus est. Qoem Rex ex proprio cardinalis hospicio, ad manum dexteram trahens, eum perduxit, atque reduxit, cum quo pares omnes atque praelati iverunt. Redierunt et prandium fecerunt, praeter marchionem de Villena et comitem de Vrania, qui ea die Reginam ad missam exeuntem comitati fuerunt. Quem etiam Summus Pontifex, Catholici Regis et Cordubae suplicationibus, generalem istorum regnorum hereticae pravitatis et apostasiae inquisitorem fecerat, uti desuper diximus, exonerato prius Didaco de Deça, archiepiscopo Hispalensi, propter causas quas desuper explicuimus. Dum haec fierent, tanta undique multitudo ad curiam confluxerat, ut neque oppidum illud neque alla pleraque vicina illam capere possent et quia jam XV dies mensis septembris transierant et ploviae et frigus ingruere coeperant, rex ad Burgos civitatem ad hiemandum ire decreverat. Verum quia civitatis illius arcem quidam Franciscus de Tamaio pro Johane Emanuele tenebat, instituit prius illam de manu ejus demere, ne Johanes ipse inquietus rem aliquam provinciae alicujus momenti possideret, praesertim arcem illam, quae in capite regni sita civitatem prius, deinde confinia reliqua ad se semper convocare solebat. Tunc autem misit quemdam janitorem regium, nomine Petrum de Teran et praetorem alium exequtorem, nomine Gudielem, cum litteris Reginae nomine   —467→   manu patris Regis subscriptis et regni sigillo signatis, ut arcem illis statim traderet, ut mos est Castellae istiusmodi ministros ad capiendas arces e manu subditorum quorumcumque mittere. At costos Franciscus de Tamayo, litteris osculatis et supra caput positis, illis se obedire dixit: ut illarum autem contenta expleret, minime se teneri respondens, quia ipsas reginae manu subscriptas non videbat; per secundas itaque litteras requisitos, idem respondit, jactans se arcem aliter reliquis fore defensurum, quoniam illam arbitrabatur habere munitissimam, neque omnino erat spe destitutus Romanorum regem cum Carolo Hispaniarum principe prope afuturum credebat, cujus partes dominos ejus Johanes Emanuel sequi proclamabat, qui tunc temporis Najarae cum duce morabatur; qui quidem dux subsidium eidem custodi promittebat, misitque illi aliquos homines, qui secum arcem defenderent. Custos autem morialium neminem ad arcis moenia accedere patiebatur super quo quemdam miserum hominem prope arcem vagantem ballista peremerunt; qui omnes in civitate divulgabant, ut illis opitularentur et necessaria emere sinerent, si rex arcem obsideret eos urbem incendere et lapidibus obruere, machinis quibusdam ad id fabrefactis (quæ trabuchos hispani idiomate suo vocant) et quaecumque mala quae possent modis omnibus civibus inferre comminabantur. At populus, imbellis et mercimoniis deditus obsidionem hanc summopere trepidabat, id quod illis dicebatur futurum credens et timens, neque arcem nisi longo tempore capi posse disjudicans, quoniam alias ab isto eodem invicto Fernando rege arx ista octo menses obsidionem pertulit et tandem pacto dedita sed non vi capta fuit, uti in bello lusitano diximus; tunc tamen et Alfonsi Regis Portugaliae subsidium quotidie exspectabat, qui in rupe fideli, quod hispani Peñafiel appellant, non cum parvo exercitu tunc temporis morabatur, et hominibus bellacissimis plena erat; et quidam Antonius Sarmes (Antonio Sarmiento), vir strenuus, cum optima sexaginta militum turma, eclesiam Sanctae Mariae Albae simul cum arce defendebat, quae arcis propugnaculum validissimum est, et tunc temporis neque tot genera bombardarum erant, neque ea pulveris industria quae nunc viget, qua in cuniculis suposita turres et moenia ingentia in ictu suflat oculi atque prosternit, et   —468→   rupes etiam comminuit et conterit, uti in Regno Neapolitano contigisse rettulimus, Petri Navarri caliditate; qui quidem jam comes factus, jussu regis ad contuendam hanc arcem venerat; qui ad Catholicum rediens, Regi ultro arrisit afirmavitque se arcem illam in triduo capturum fore, satis credens in minori spatio eam capere posse. Tandem pedites regios mille et quingentos, quos diximus, alvecio more instructor et tricentos cum minutis bombardis et ducentos cum ballistis et XX inter colubrinas et canones et alias minores bombardas Petrus is duxit arcemque obsedit, eclesia Alba cum monticulo prias occupata. Bombardis itaque jam praeparatis atque dispositis, Episcopus burgensis, frater Pascalis ordinis S. Dominici, vir litteris et sanctitate plenus, Regi suplicavit ut custodi indulgeret, quoniam arcem dare nolebat, priusquam ultimum discrimen experiretur et quoniam tercia dies ultima termini litterarum nondum expiraverat; quod Catholico audire placuit et custodi non displicuit, quoniam nulla propugnacula, quibus defendi poterat, antea preparaverat; tradidit itaque arcem XXIX nona die septembris. Pedites vero, ut sunt insolentissimi quicumque in Regno Neapolitano militaverant, postquam arcem captam et male munitam viderant, custodem et reliquos ejus socios probris molestabant, jactantes se eos brevi trucidaturos atque expoliaturos fuisse si vim ipsorum experiri maluissent. Accepi ego comitem ita omnes fuisse aloquutum cum primum arcem obsidendam petivit: meminissent quam validiores arces atque oppida militibus et machinis refertissimas quondam in pugnando cepissenl et quomodo reliqui Hispani sibi invidissent et pares illis esse contenderent, eo quod utrique ex eodem genere et patria essent, nihil industriae et exercitationi concedentes, quapropter summopere niterentur ut pristinae virtutis memores arcem hanc primo congressu caperent, ipso prius et Jacobo de Vera, machinarum magistro regio, oportunitates et diruta moenia dantibus, ut non minus honoris Hispani quam reliquae nationes ipsorum virtuti atque industriae tribuerent. Itaque omnes mira alacritate venerant et arcem expugnare cupiebant, cum ob causas quas comes dixerat, tum etiam praedae cupiditate quam magnam ibidem esse reliqui centuriones, sub Petro constituti, militibus suis persuadebant. Quo facto Rex filiam   —469→   oravit ut Burgos venirent, quod ipsa nullo pacto facere voluit; odio enim illius civitatis nomen prosequitur, eo quod vir ejus, Philippus, in ea vitam finierat; sed tamen passa est ut ad oppidum episcopale, quod Arcos dicitur48, ad sextam lapidem prope Burgos, venirent. In civitatem vero Rex et consilium regium et reliqui hispani prelati et proceres hospitati sunt, indeque rex, quum opus erat, filiam visitabat, neque erit ab re dicere quomodo regis jussu dictum est marchioni de Villena, in Sancta Maria de Campo, quod reginam in itinere ad Arcos nequaquam comitaretur, ut ante solebat, quod ita factum est. Rex vero reliquas arces regias, tam Placentinam et Jehenensem, quas Johanes Emanuel habebat, quam reliquas, quas Philippus rex dederat, petivit atque statim obtinuit, nulla resistente praeter Zamorensem, quam Alvarus Osorio tenebat, qui multa inania verba fundens et pecades et aliena armenta capiens, Regem irritavit. Sed cum intellexit arces alias Catholicae Majestati esse deditas, is ad curiam ultro perrexit arcemque restituit. At Dux Najarae, qui novitatem aliquam intentus exspectabat, ut regi molestiam aliquam vel obitum in regimine facere posset, illum Ferdinandum Aragonum regem saepe appellans, quasi Castellae gubernationem subtrahens, in qua nunquam ipse consentire volebat, Johani Emanueli suasit ut in Germaniam iret, ad provocandum et solicitandum Romanorum regem, ut vel principem in Hispaniam adduceret vel venire faceret, ut Catholicum Regem Ferdinandum abicerent, vel cum exercitu in Italiam descenderet ut bellum Gallo et Hispano inferret, ut tarbata christiana republica, Neapolitano regno atque Sicilia armis petitis, Ferdinandus invalidior redderetur ut se et reliquos complices suos minus frenare posset. Rex vero Catholicus, de iis et plerisque ejusmodi malis certior factus, non vindictam inferre et nocendi occasionem duci demere procuravit, demptis prius mille et quingentis aureis nummis, quos ad singulos annos Philippus Rex ei dono dederat, ex proventu illius provinciae Najarae (quae communi hispanorum vocabulo Merindad dicitur), quoniam regina, defuncto conjuge in domo Valis, quae de Vega vocatur,   —470→   prope Burgos, ab omnibus viri factis quae regio patrimonio nocerent, reclamasse fertur. Si hoc Philippi donum igitur Ferdinandus ratum habuisset, Hispani reges provinciam illam penitus amisissent, quoniam reliqua jurisdictio Najara sequebatur, ad quam, tanquam ad conventum, jura petere ex antiquo more et privilegio, provinciales illi venire solent. Misitque ad eum Ferdinandum ducem regium Architeclinum, sic cognomina dictum, ut regis nomine duci diceret, quod arces suas in manu cujusdam fidelis veri deponeret; quod ille routions arces Najarae atque oppidum propugnaculis et gente muniverat, et commeatus hinc inde non sine magno subditorum suorum incommodo comportaverat et si qua argenti vasa apud eos invenerat sibi sumpsit, dicers se prius mori velle quam ab honore pristino cades. Rex vero illum, prius salutaribus monitionibus hortans, deinde comitem Petrum Navarrum cum suis peditibus et Johannem de Ribera cum mille equitibus et Jacobum de Vera cum XXV bombardis, adversus eum e Burgis movere facit. Dux vero Albae, regis patruelis atque fidelissimus servus et ejusdem Najarae ducis item patruelis atque amicissimus, et ejusdem factionis in reliquis rebus inconcussus, regi suplicare et duci Najarae persuadera non destitit, donec ducis ipsius arces sex sibi tanquam obsides darentur, ne quid novi dux tentaret et ne ducis Najarae posteritas illis arcibus privaretur; quod ita factum est, hac lege tamer ut arces prius Ferdinandus dux, Architeclinus scilicet, acciperet, ut dux Albae e manu regis eas capere videretur et dux Najarae ad curiam Ferdinandi regis venire minime cogeretur, nisi ipse sponte sua venire vellet. Ceteris ejus bonis in pristina libertate relictis, omnia conclusa sunt, jam exereitu XVma lapide insianti, secus enim verbis verba dabantur; qua propter futuri regel consilium hoc imitari debebunt, nam jura sine viribus irrita semper videntur. Advertendum tamer est stipendia ita militibus esse solvenda, ut ne cui propter inopiam noceant et regiae auctoritati detrahant, et cum opus sit bellum gerere armati promptique sint. Quod aetate nostra siccis oculis referre non possumus, ex malus enim equitum millibus, quos Hispani reges in militia sua conscriptos habent, ad hanc ducis expeditionem mille poterant convenire et hi semiermes nudique, quorum equi ita macilenti erant   —471→   quod dominos vix poterant sustinere. His enim duobus praetoritis annis, parum militibus ex suo stipendio solutum est, praeter duos menses stipendii, quos illis ad expeditionem Pontis Ferrati questores aerarii solverant et similis pecunia illis dederant, quum contra ducem Najarae eos rex ire jusserat. Cetera necessaria milites in vilulis hospitatemque e manu rusticorum capiebant, computantes49 illa ad precium pracmaticae, quae nusquam alibi servabatur, in quo rustici miseri jacturam non tenuem passi sunt, praesertim quum plerique militum insolentes frumentum, non solum ad victum sibi necessarium, sed ut ad uxores et amicos et ut alibi illud majori precio venderent, miseris et imbellibus capiebant. Quae omnia tamen solvenda esse creduntur, quam tempus id fieri patietur; regum enim et regnorum mutationibus et fame et peste invalescentibus, regia vectigalia conjuncta sunt et hactenus solvi non poterant; quapropter Rex, omni cura et diligentia qua potuit, partem hanc nitebatur restituere, in qua omnis regia potestas, omnis regnorum vis (si bene regatur distribuaturque) consistit. Rex etiam, dam Burgis moraretur, Petrum Fajardo, Murciae praefectum, virum litteris non vulgariter eruditum neque animo contemnendum, marchionem de Velez creavit. Velez autem duo opida sunt in Granatae regno, quorum alterum Rubeum, alterum vero Candidum dicitur50, et Lodovicum Palmae, dominum ejusdem opidi comitem fecit. Constituit etiam ut apud Reginam Johannam episcopus Malachensis et episcopus Mondoniensis (de Mondoñedo) et Johanes Ferrer et Lodovicus a Corduba manerent. Ea tempostate aparuit mulier quaedam51, Abulensis diocesis, nomine Maria de Sancto Dominico, XXIIº anno nata, sancta moribus, potens opere et sermone. Quam multi afirmabant saepe in quacumque die rapi in extasim et ab omni sensu alienari, quo in tempore multa vaticinabatur, tam   —472→   futura quam abscondita, et quascumque theologicas quaestiones, quas sibi oferebant, subtilissime declarabat, quum alias litteras ignoraret, et die veneris totam christi passionem ita in raptu per gestus et membra representabat. Super quod aducta est ad Burgos civitatem XIIII februarii ubi Cardinalis prius cum aliquibus postea vero, die veneris, XVIIJ die ejusdem mensis, Ferdinandus rex et D. Jo. de Silva, comes de Cifuentes, consilii regii praeses et alii plures illam viderunt communicare et in illis suis contemplationibus, atque omnes tandem qui astiterunt miram ejus vim et dulcedinem in facundia esse confessi sunt et doctrinam ejus evangelio consonam et in persuadendo efficacissimam esse affirmabant.

Tunc autem contigit Burgis, XVIIIº die marcii, anno D. M. D. VIIIº, quemdam Petrum de Tordesillas, Johannae reginae quondam ostiario publice occidi et in quatuor partes corpus ejus dividi et patibulis suspendi, quia cuidam mulierculae dixerat, se regem Ferdinandum pugione occidere voluisse, quia eum ipsam stipendio regio privatum solito muneri restituere noluit. Fuerat hic Petrus, qui in castris incensis ad S. fidem, prope Granatam urbem, Johanem principem ab incendio humeris liberaverat; ob quam causam illo officio regio donatus fuerat, illo anxie solicitante; quapropter fatendum est ignorare homines quod sibi melius futurum sit.

Interim Maximilianus, Romauorum rex, semper Augustus, duce Alberto, ejusdem Maximiliani sororis conjuge, Romauorum rege pro se creato (Germani enim idipsum summopere cupiebant, ne imperium hereditario jure succedere videretur), dubitabat si quidem ne Romauorum regnum ad Charolum, Hispaniarum principem, ejusdem nepotem, transferret; quo tantam Germanorum benevolentiam captavit, vt illi XIIIJ millia peditum et V millia equitum, ad VI menses soluto stipendio, concessissent ut is Romam peteret, ut tertiam aureamque imperii coronam a Summo Pontifici accipere posset, et quaecumque opida atque civitates imperio alias subjecta recuperare posset. Cui exercitui imperator ipso alia VI Mlla peditum et III millia equitum adjungebat; pepigit etiam cum Pannoniae rege, ut VIII millia boemorum cum ducentis curribus, ut mos illius gentis est, ad hanc ipsam expeditionem   —473→   concederet; ob quam causam, illi jura quaedam atque pensiones nomine foeudi et ..... illi remisit. Obtulerunt etiam imperatori multi Germani proceres plures equites atque pedites, quo timor magnus Venetos et Gallos Insubriam occupantes invasit. Foedere itaque inter se et cum Catholico Ferdinando Rege firmato, exercitus ingentes comparant et obviam eunt. Erant siquidem in Gallorum exercitu, cujus caput Johannes Jacobus Trivultius erat, mille et quingenti catafracti equites et ad quatuor millia equitum levis armaturae; peditum vero ad XX millia, quorum flos tria millia Hispanorum erat, qui in regno Neapolitano militaverant, homines in omnibus et singulis bellorum expectantibus instructissimi. Veneti vera II mille catafractos et III mille velites et levis armaturae equites et XXX millia peditum in armis habebant, quorum dux erat comes de Petiliano. Qui quidem exercitus ambo simul obviam Germanis ad Ruveretum, Venetorum oppidum, ire paraverant; nam Romanorum rex a Tridento versus Veronam in Italiam descendere tentabat, XXma die marcii, anno Domini M. d. VIIIº, bipartito tamen exercitu, nam a Carintia versus Frioul V millia peditum et aliquod equitum cum VII bombardis miserat, qui montem, qui Pata dicitur, occuparunt et plura parva oppicla in deditionem acceperunt, inter quae Cador praecipuum oppidum erat. Qua re cognita, Veneti Bartholomeum de Albiano, cum tribus millibus peditum et quingentis levis armaturae equitibus, obviam illis miserunt. Germani vero, praesidio in Cador firmato, relictis ibi mille et quingentis Germanis cum dictis VII bombardis, reliqui ad Germaniam reversi sunt. Bartholomeus vero, re cognita, cum oppidanis tractat ut Germanis suadere nitantur, ut oppidum quo ipso morabatur expoliare atque comburere venirent. Finxit equidem ipso se illud relinquere et domum quamdam comburere. Germani vero, ordine atque fortitudine suis confidentes, et nihil de proditione oppidanorum suspicantes, qua hora ignem in oppido quo Bartholomeus erat viderant, id quod illis ab oppidanis praedictum fuerat credentes, temerarie potins quam prudentes accurrerunt, praemissis oppidanis, qui saxum ingentem et angustias quae in medio itinere erant praeoccuparent, ut tutius ipsi ire redireque possent, duplum Venetorum numerum contenentes. -Bartholomaeus vero de Albiano   —474→   equites et pedites suos in insidiis in illis angustiis intempesta nocte collocaverat, ita ut Germani hinc inde ab illis atque oppidanis et ingenti aliorum rusticorum tellis undique obruere, quo factum est ut mille et ducenti Germanorum ibi ceciderent, reliqui ad Cador fuga sese receperunt, quod oppidum etiam cum VII bombardis sequenti die receptum est, hac lege tamen ut Germani cum suis armis tuti abirent; neque ea pugna Veneto militi incruenta fuit, plures eorum namque desiderati sunt, inter quos52 Malatesta, Ariminii dominus et Alfonsus de Sancto Severino et ceteri ocubuere. Dum haec in ea parte sunt, Maximilianus cum XV mille peditibus et III mille equitibus Italiae aditum per Ruveretum tentat. At Jo. Jacobus Trivultius a tergo oppidi in quibusdam angustiis montium, collibus occupatis, peditatum disponit, equitatum vero ad fauces collocatita ut Germanis neque transire neque pugnare sine magno sui incommodo posset. Qua re cognita, Imperator agmina versus Tridentum revertere jussit et in oppido quod Petra dicitur castra locat. At Jo. Ja. Trivultius, Rovereto a tergo relicto, castra sua ad tertiam lapidem a castris germanicis colocat et ibi strictum a natura aditum opere et munitione fortificat. Imperator vero, ut Veneti et Galli in comparandis substinendisque exercitibus magnos sumptos facerent et postea ille novum acrioremque impetum in illos jam fessos fatigatosque faceret, bellum distulit et suum exercitum minime congregavit, et quia jam parum temporis spatium reliquum erat ex soluto stipendio, quod ad XVam diem mensis aprilis expirabat, ad Ulmam se contulit, civitatem Sueviae, ut congregationem quam Germani lingua sua dietam appellant haberet, ut stipendium ad octavum mensem prorogarent, quam ad rem Henricum, marchionem de Brandeburch, aliosque complures proceres secum adducens, quorum opera in illo imperatorio senatu iunari potuisset. Exercitum vero filio marchionis de Brandeburch relinquens, qui juvenili calore munitiones quas Galli Venetique in faucibus montium construxerant opugnare parat, quas ea parte potissime agrediuntur, quae Veueto sorte obtigerant. At   —475→   Veneti primo congressu munitiones deserunt et non paucis suis amissis ad monteur se recipiunt. Galli vero et Hispani periculo occurrunt Germanosque repellunt ita ut non parum illis visum sit in sua castra tute regredi, ubi quotidie leves pugnae inter utrosque commitebantur. Sed Germanorum dux, Patris emulus et laudis avidus, non tulit ibi panem frustra comedere: sed castra, movit et oppidum, quod Ripa dicitur ad lacum Lemanum53 obsidione bombardis et machinis premere atque oppugnare coepit, Gallis et Venetis cunctantibus quid in re tam ancipiti esset agendum; timebant enim ut si in planitiem descenderent, res omnis in ultimum discrimen veniret; Germani autem tertia die obsidionem solvunt et ad opidum quod Archos dicitur in Germaniam revertuntur, ubi postea et .....

Interim Bartholomaeus de Albiano cum custode Gurice tractat ut arcem Venetis vendat. Qua re composite, ipse cum VI mille peditibus et ducentis catafractis et quingentis levis armaturae equitibus ad Guriciam se confert et aliqua oppidula in itinere, deinde pontem et suburbium cepit; at custos proditione consummata arcem tradidit; pretium tantae proditionis fuit IIII millia ducatorum; vendidere eam arcem Franciscus de Spira, Catalanus quidam, cui Maximilianus multa benefficia contulerat et Georgius de doña Maria, portugalensis. Deinde vero Trieste Bartholomaeus obsidet, quod oppidum et portu et mercimoniis insigne erat et regis Romanorum, cujus patrimonii erat, utilissimum. Veneto se dedit, dummodo et corpora et bona tuta forent et illis sub ditione Veneta vivero liceret; qua etiam conditione .....







 
Indice