Próxima estación: esperanza. A lectura na educación secundaria

Agustín Fernández Paz

2007

Comezarei explicando a posición na que me sitúo: síntome moi lonxe das voces apocalípticas que ás veces se escoitan en relación coa mocidade e a lectura. Por máis que rebusco na miña memoria, non atopo por ningures esa pretendida idade de ouro na que os adolescentes lían con entusiasmo e se compracían cos clásicos. Non na miña mocidade, vivida baixo a lousa opresiva do franquismo, e sospeito que tampouco antes. É certo que algúns liamos todo o que nos caía nas mans, mais podo asegurar que só eramos uns poucos.

Non debe estrañar que me declare optimista ante o panorama que hoxe se nos presenta. As porcentaxes de lectores mozos son máis altas ca nunca, aínda que sexa precisamente na adolescencia onde unha boa parte deserta da afección adquirida na etapa de primaria. E segue habendo unha minoría que le todo canto lles cae nas mans, só que agora ten ao seu alcance unha oferta e uns coñecementos dos que careciamos na miña mocidade.

No sistema educativo, a promoción da lectura é un obxectivo presente de xeito explícito nos currículos oficiais; e, de acordo coa LOE, os centros deben organizar cada ano un plan lector que implique ao conxunto do instituto. As bibliotecas escolares están a experimentar unha transformación que promete ser moi profunda, co obxectivo de se converter no corazón do centro. O estoupido dos blogs de bibliotecas e de aulas faime sentir cada vez máis optimista...

Todo o anterior non me fai esquecer que a distancia entre a realidade e o desexo é aínda moi grande. Os hábitos de ocio do alumnado aparecen moi condicionados pola presenza dos medios audiovisuais e dos videoxogos. Hai aínda un sector do profesorado que considera a lectura como algo que non lle concirne e bibliotecas escolares ancoradas nun pasado que xa se antolla prehistórico. Mais atrancos coma estes, lonxe de nos desanimar, fan que vexamos con interese maior o papel que xoga o ensino na promoción da lectura.

As aulas son un espazo privilexiado para a promoción e a práctica da lectura, pois constitúen un dos escasos ámbitos aos que a sociedade asigna explicitamente esa función. Un ámbito idóneo para adquirir e consolidar a competencia lectora e para fomentar o desexo e o pracer de ler.

O traballo coa lectura nas aulas debe ocupar un lugar central, pois está na base de toda a aprendizaxe e xoga un papel moi importante no desenvolvemento persoal. É certo que, ás veces, o contexto non axuda nada (centros con bibliotecas pobres ou infrautilizadas, ensinanza memorística, clases de lingua afastadas do enfoque comunicativo, etc.). Mais non o é menos que un docente, se quere, pode exercer o labor de mediador en calquera aula, mesmo nas que se atopen no contexto máis hostil.

As consideracións que desenvolverei aquí parten da miña experiencia docente como profesor de Lingua Galega e Literatura nun centro público. Centrareime na etapa da educación secundaria obrigatoria (ESO), sobre todo no 4.º curso, que é onde teño a experiencia maior.

Parto da evidencia de que hai dúas vías esenciais que se deben promover na práctica educativa: a lectura como un fin en si mesma e a lectura como unha ferramenta que está ao servizo doutros contidos curriculares.

Unha cuestión é a lectura como unha actividade que nos produce pracer e contribúe á nosa formación como persoas; outra ben distinta é a lectura como un instrumento e unha ferramenta básica na práctica educativa, ao ser a vía principal para a adquisición dos contidos conceptuais das diferentes áreas. Unha lectura que hoxe, ademais dos libros e outros soportes en papel, nos leva tamén á Rede, imprescindible xa para o acceso aos contidos instrumentais.

A lectura instrumental é básica, mais, como profesor de lingua e literatura, do que quero falar aquí é da lectura literaria. Da que facemos sen que aparentemente haxa unha finalidade inmediata, guiados polo pracer que nos produce e pola necesidade profunda que sentimos. Esa necesidade que tan ben expresou Cunqueiro cando escribiu que «o home precisa en primeiro lugar, como quen bebe auga, beber soños». Mentres escribo estas liñas, no blog A canción do náufrago¹, que leva o escritor Francisco Castro, debátese sobre estas preguntas: Que deben ler os adolescentes? Que se pode facer pola lectura desde as aulas? Son as mesmas que tratarei de contestar aquí.

Eu parto de considerar o profesor como un mediador imprescindible que ten a función de crear vías para facilitar o encontro entre o alumnado e os libros. E non me vale a postura de prescribir un número reducido de títulos, por moi interesantes que sexan, nin a contraria, exemplificada nesa frase de que «o importante é que lean, sexa o que sexa». Non podemos deixar que sexa o azar ou o mercado quen nos impoña o que hai que ler (hai vida máis alá de Harry Potter). Existe un mangado de libros magníficos, «libros que fan lectores», que só chegarán ás mans do alumnado se o profesor cumpre o papel de mediador e llelos descobre.

Como os mozos e mozas traen á aula gustos e motivacións diferentes, o que me parece adecuado é proporcionar unha variada proposta de lectura. Nela deben confluír varios criterios, para atender á variedade de intereses e preferencias, e tamén para que cada alumno encontre libros axeitados ao seu nivel de competencia literaria e outros que lle abran perspectivas novas e complexas.

Non é este o lugar para describir polo miúdo os contidos do listado que lles elaborei nestes anos aos meus alumnos de 4.º da ESO (duns 90 títulos, e sempre aberto a novas incorporacións). Libros da chamada literatura xuvenil e libros da que convencionalmente chamamos «de adultos»; libros actuais e libros clásicos, pois esa é unha falsa polémica, de doada síntese; libros breves e extensos; libros dos diferentes xéneros narrativos e libros de poesía...

Toda esta variedade configura un menú que me serve para atender a diversidade de intereses e niveis que conviven en cada clase. Porque adquirir unha sólida competencia literaria é un camiño longo, con moitas etapas. E cada etapa ten os seus libros, en función da capacidade de recepción. Unha capacidade que se debe estimular sempre, para que o alumnado se enfronte a novos retos formais e temáticos.

Isto non exclúe a posible prescrición dalgún título concreto, porque son dúas opcións complementarias. Unha suxestiva selección de libros para fomentar a lectura e desenvolver a competencia literaria, e algún título concreto para traballar un conxunto de cuestións -temáticas, formais, creativas- tomándoo como punto de partida. O paradigma deste enfoque, e a el me remito, podería ser o magnifico abano de propostas que Víctor Moreno desenvolve en El deseo de leer².

Calquera persoa entende que a mera difusión deste menú non nos garante uns bos resultados. Precísase dun traballo sistemático arredor da lectura, con actividades que moitas veces son propostas de escritura, pois non podemos esquecer nunca que ler e escribir son as dúas caras dunha mesma moeda. Velaquí algunhas cuestións básicas:

• Os libros sempre se deben levar á clase, para que o alumnado teña a oportunidade de tocalos e examinalos, e o profesor debe comentalos coas pinceladas precisas para espertar o desexo de se achegar a eles. Un procedemento imprescindible é a lectura en voz alta de fragmentos de especial interese, pois poucas cousas hai máis motivadoras.
• Débense realizar actividades orientadas a conseguir que os libros formen parte da paisaxe cotiá, e a que se fale dos xa lidos, como vía para propiciar o interese dos outros membros da clase. Existen propostas xa clásicas, como as conversas, comentarios ou textos escritos arredor dun título ou dun autor, e hai propostas máis anovadoras, como poden ser os «alfabetos literarios», ao modo de Bernardo Atxaga³, ou os suxestivos «Lémbrome...» de Perec⁴, ou unha performance como a que describo no meu conto «Un río de palabras»⁵, por citar algúns exemplos.
• A Rede é un aliado importantísimo no noso traballo. Nela atopamos desde abondosa e atractiva información sobre títulos e autores ata espazos como os blogs ou os foros, que nos serven para comentarios e reflexións arredor dos libros que lemos. A eclosións de blogs de bibliotecas en Galicia⁶ é un dos fenómenos máis interesantes dos últimos dous anos.
• A colaboración coa biblioteca do centro é imprescindible, porque moitas das posibles actividades transcenden o espazo da aula. Ben sei que hai institutos nos que a biblioteca é case tan inaccesible como a torre na que estaba encerrada Rapunzel, mais son cada vez máis numerosas as que actúan como un motor que dinamiza a lectura en todas as aulas (e non só a lectura analóxica, pois algunhas xa cumpren o papel de centros de recursos multimedia, unha función que se xeneralizará no futuro).

Todo o que dixen ata aquí implica a existencia dun profesorado informado, que posúa os coñecementos necesarios para seleccionar os «libros que fan lectores» e propoñer lecturas suxestivas.

A práctica cooperativa é a solución máis clara, pois ninguén pode ler todo nin estar ao tanto das informacións e comentarios que nos poden interesar. Por iso é importante contar cos grupos que haxa na nosa zona de traballo, e tamén coa axuda proporcionada pola Administración (a Asesoría de Bibliotecas Escolares⁷, por exemplo, coordina unha moi interesante selección de títulos por idades, e axiña sairá a ambiciosa web Praza das Letras, promovida pola Consellaría de Cultura) ou outros organismos privados (en España, o paradigma é a Fundación Germán Sánchez Ruipérez, que coordina o portal SOL (Servicio de Orientación Lectora)⁸. E, xaora, a información que nos ofrecen tanto as revistas especializadas (Fadamorgana, Protexta -suplemento trimestral de Tempos Novos-, CLIJ, Peonza...) como as webs e revistas da Rede⁹.

A educación da mocidade do século XXI pasa, de xeito inevitable, pola lectura. Se a consideramos unha urxente necesidade pública e privada, se estamos convencidos de que «a defensa e a promoción da lectura son básicas para o enriquecemento persoal da cidadanía e para o fortalecemento dunha sociedade libre que exerza con plenitude os seus dereitos civís e democráticos»¹⁰, entón non podemos esquecer a transcendencia que ten o noso traballo cos libros na aula, que pode parecernos cativo, mais que sempre é esencial.