La literatura infantil y juvenil gallega en el siglo XXI: seis llaves para entenderla mejor = A literatura infantil e xuvenil galega no século XXI: seis chaves para entendela mellor [Fragmento]

Blanca-Ana Roig Rechou

Para falar da biografía de Antonio García Teijeiro e da súa afección pola escritura cédolle a palabra ao propio autor, que no apartado «Cando ou autor fala de si»¹ apunta:

Moitos dos datos que o autor acaba de expoñer nesa súa autobiografía verémolos na súa ampla obra como poeta, a súa actividade literaria máis destacábel e querida. Actividade que sempre reivindicou como un instrumento didáctico, pois considéraa capaz de facer xermolar a sensibilidade do lectorado ao que se dirixe. Pero tamén é de destacar a súa obra narrativa onde tamén se desenvolve con mestría deixando a súa pegada tanto nos libros individuais como nos múltiples colectivos nos que participou tanto con poemas coma con narracións.Tamén son de destacar as súas colaboracións en cursos e publicacións como estudoso desta literatura dende, sobre todo, a renovación pedagóxica e literaria da que está sempre pendente, actividade que se pode seguir en obras como O libro na escola: as bibliotecas escolares e de aula (1989) e Disfrutar escribindo. A narración e a poesía nas aulas (1990).

Como poeta, e seguindo, a clasificación pola que optei xa na primeira parte deste traballo, por considerala de moito rendemento pedagóxico e literario, Antonio García Teijeiro manifestouse en todas elas dende que no ano 1988 iniciou as súas publicacións para este lectorado. Até o ano 2001 foron dezaseis os poemarios que publicou, sen contar a súa antoloxía Os nosos versos, de grande interese para achegar ao lectorado destas idades poetas de todos os tempos².

No sexenio que estamos a comentar, publicou varios poemarios nos que segue as liñas poéticas xa anunciadas con innovacións temáticas e mesmo formais, sobre todo nos poemarios que denominamos «poesía e maxia» pois cada vez xoga máis con todos os trazos estilísticos que a poética permite, sen privarse, aínda que o lectorado ao que se dirixe sexa infantil, xuvenil ou adulto. Como xa fixera en moitos dos poemarios anteriores entre as súas características destacarei: a mestura harmónica e harmoniosa de fantasía e realidade; as homenaxes (temáticas e formais) a outros poetas, galegos e doutras literaturas, así como a músicos; o uso de rimas e composicións ao estilo das de transmisión oral; a súa vontade explícita de iniciar o lectorado ao que se dirixe en recursos formais básicos da poesía ou a lírica: repeticións, paralelismos, imaxes sinxelas, aproveitando os recursos do folclore infantil; a posta en valor de temas como a soidade humana, a natureza, a inxustiza, a liberdade, a paz... en busca de reflexión e ofrecendo unha mensaxe explícita; e, por exemplo, o emprego de estrofas breves, montóns de rimas, ritmos, metáforas, léxico coñecido dentro dos campos semánticos máis próximos á infancia (por exemplo, léxico relacionado co mundo animal e da natureza) e técnicas poéticas practicadas por autores de traxectoria recoñecida na poesía galega cos que intertextualiza, como por exemplo, o uso constante do hilozoismo, ou atribución á materia dunha existencia animada (GLIFO, 2003).

No ano 2001, publicou Aire Sonoro³, obra coa que quedou finalista do Premio Nacional de Literatura Infantil y Juvenil. Un poemario que podemos encadrar no grupo denominado «poesía e maxia». O contido poético textual é unha homenaxe ao músico italiano de principios de século, Busoni, quen definiu a música como aire sonoro, aire con son, como recorda Daniel Barenboim. García Teijeiro parte desta definición para facer un percorrido poético pola música libre, en movemento, acompañando ou acompañada dos elementos e seres da natureza e dos instrumentos que recordan ou producen emocións, sensacións, etc., descritas poeticamente con ritmos e rimas tradicionais a partir de versos breves ben articulados. Non faltan homenaxes aos tríos, cuartetos e orquestras para finalizar cunha homenaxe a Beethoven, aos seus concertos, sonatas e sinfonías. Cada un dos poemas está dotado dun ritmo moi áxil que se consegue a partir dos mellores rexistros literarios e lingüísticos.

No ano 2002 sacou a luz ¡Ai, canto falan as pombas que falan!⁴, poemario que se centra tematicamente na defensa da paz e da harmonía entre culturas diferentes. Como fío condutor destaca o protagonismo dos animais e sobre todo das pombas: pombas de pombal, pombas feridas, pombas faladoras e pombas que falan e esparexen linguas e tradicións diferentes pero que se entenden ben. Formalmente trátase de versos de arte menor cheos de musicalidade, ritmo, rimas sinxelas, constantes repeticións e estruturas paralelísticas.

No ano 2003, Paseniño, paseniño⁵ un poemario que se inicia cuns versos de Cantares Gallegos, de Rosalía de Castro, concretamente co poema nove titulado «Campás de Bastabales» que empeza dicindo: Pasesiño, paseniño / vou pola tarde calada / de Bastavales camiño, e seguindo o espírito do poema rosaliano, as rimas que acompañan aos xogos da infancia e procedementos varios para a descomposición das palabras, o poeta realiza unha viaxe lírica, no que por medio de estrofas de tres e catro versos moi curtos vai falando cos fenómenos atmosféricos, cos animais, cos elementos da natureza, coas palabras, cos recordos, unha grande variedade de protagonistas que non estabelecen conexións, sempre referíndose a que está de camiño, até que se atopa de novo a Rosalía e remata con outra estrofa do poemario e poema citado. Esta viaxe vai acompañada por outras poemas organizados na súa maioría en cantares, coplas, cuartetas, versos solios e libres que falan de sereas, caracolas, pombas, galos, gatos, cans, paspallás, cabalos, papaventos, piñeiros, atardeceres, néboas, tormentas, chuvias, cores, estrelas, campás... e os sentimentos que transmiten, entre luces e sombras, seguindo o espírito citado.

No ano 2004 son dúas as obras publicadas: Chove nos versos⁶, un poemario innovador no conxunto da obra do autor que se abre cun poema introdutorio que adianta a temática arredor da cal xiran todas as composicións, a chuvia, que chega a pobos e cidades e tamén aos corazóns, aos sentimentos e ás palabras que compoñen os versos, polo tanto a chuvia atmosférica e mesmo psíquica convértese na temática principal. Despois deste poema en catro apartados, vanse describindo os tipos de chuvia, das estacións, a da natureza que mesmo chega a humanizarse percorrendo o País da Fantasía; e mesmo hai espazo para a chuvia de balas dunha guerra preventiva que destruíu con crueldade os soños do neno iraquí Allí Samaín. Pecha o poemario a sección «Longa noite de chuvia», unha homenaxe explícita a Celso Emilio Ferreiro e na que algúns dos seus versos sofren unha ampliación na que segue estando presente a chuvia. En todas as composicións, sobre todo sonetos, destaca o uso de aliteracións e imaxes de grande riqueza expresiva, caligramas, metáforas moi conseguidas que fan deste poemario, en formato álbum, unha magnífica peza na que ademais hai que destacar que, dentro da intertextualidade recorrente na obra de García Teijeiro, agora resoan versos de Rosalía de Castro, Aquilino Iglesia Alvariño, Celso Emilio Ferreiro, Luís Pimentel ou Nicolás Guillén e tamén os peritextos que dende a portada, as imaxes e o propio deseño do título nos falan da chuvia (somerxendo ao lectorado na auga).

Bicos na voz. Besos en la voz⁷, poemario bilingüe galego-castelán no que García Teijeiro a partir de composicións diversas, seguindo as características da súa poética e o seu modo de presentación, comeza reproducindo un dos poemas do seu poemario Na fogueira dos versos. «Déchesme un bico na voz / e creáchesme un poema», ao que lle segue un «Prólogo», de Yolanda Domínguez no que ofrece a súa visión do poemario. Despois nos dezaseis poemas galegos, traducidos ao castelán ou recreacións en cada lingua, xoga con acrósticos, con sinónimos, así, como en obras anteriores recorre o poeta a versos de poetas clásicos galegos, neste caso a Rosalía: «No bico unha estrela / na estrela, un cantar...», para a partir destes versos realizar outro poema con outro sinónimo «beizos» que nos leva á paz, sen deixar de referirse aos xogos aos que poden levar os bicos, mesmo recorre aos dobres significados («Bico», pico «Bico», bico, do paxaro) e percorre a palabras e ambientes moi familiares ao lectorado autónomo e de posíbel recoñecemento para o prelectorado. Trata temas diversos relacionados coas cousas máis pequenas que atraen o lectorado ao que se dirixe. Tamén relaciona o bico coa música, relación que gradualmente acompaña a case todos os poemas e mesmo se explicita no dedicado ao cantautor Luis Eduardo Aute.

Nesta obra, como en moitas das anteriores, resoan, e mesmo se explicitan outros poetas tanto galegos como casteláns, neste caso podemos apreciar ademais de a Rosalía de Castro, a Luís Amado Carballo e a Federico García Lorca.

No ano 2006, publicou Cando caen as follas⁸ e, con Jordi Sierra i Fabra, Contos e poemas para un mes calquera⁹.

O primeiro poemario é unha viaxe a través da natureza que fai aflorar sentimentos no lector e na que se intenta facer unha valoración de todo o que se ten ao redor dun. Como noutros moitos esta viaxe faise entre o real e o imaxinario, unha exaltación do amor, a amizade, a nostalxia, mesturados con soños e ilusións até que, ao caer unha folla de diferentes árbores, saltan ao chan os sentimentos. Non podía faltar outra marca da casa, da poética de García Teijeiro, así son moitas as citas e versos de autores galegos, casteláns, portugueses, como Rosalía de Castro, Luís Pimentel, Manuel María, Álvaro Cunqueiro, Xohana Torres, Xosé Neira Vilas, Juan Ramón Jiménez, Federico García Lorca, Rafael Alberti, J. R Mésseder, entre outros.

O segundo é un mestura de poemas e textos narrativos sobre o mesmo tema con afán de poñer de relevo as palabras e a fantasía. García Teijeiro e Jordi Sierra i Fabra xogan coa literatura e reúnen 31 contos e 31 poemas. Os textos van precedidos dun prólogo, titulado «Leo xq leo» no que se explica como naceu o proxecto nun verán no que ambos os dous decidiron escribir un libro a medias que vinculase narrativa e poesía. Así, dos contos nacen poemas e destes nacen novos contos, coa intención de que os lectores poidan dispoñer dun conto e un poema para cada día do mes, de aí o número de composicións elixidas. Cada texto desenvolve unha historia que se complementa a través dos recursos propios de cada xénero. Os dous creadores apostan polos recursos dos relatos marabillosos e a literatura de tradición oral e, de feito, algunhas historias adaptan relatos antigos de diversa procedencia e mesmo dúas delas proceden de senllas lendas populares, «O conto da boa sorte», dunha lenda mexicana, e «Os enviados do rei», dunha chinesa. Na parte poética, predominan os versos curtos e agrupados en estrofas (sobre todo tercetos e cuartetos) de rima asonante.

Como narrador iniciouse no ano 1988 e até o ano 2000 publicou oito títulos¹⁰, dirixidos aos máis pequenos e sobre todo aos adolescentes. Con eles achegouse, bebendo doutros autores da literatura universal e galega e tamén innovando formal e tematicamente, a moitas das correntes formais e temáticas citadas, pois tanto camiñou pola crítica social como polos problemas cotiáns dos seus protagonistas (enfermidades, soidade, amizades, separación dos pais...); presentou diferentes formas de adaptarse á sociedade que lles tocou vivir; posicionouse sobre o coidado do medio ambiente; escribiu, por primeira vez na LIX galega, unha obra na que se recordan personaxes que foran ignorados e levados ao exilio interior despois da Guerra Civil, feito que descobre un adolescente para precisamente unir xeracións e non esquecer; tratou a integración doutras razas, para unha mellor convivencia co outro, e fíxoo dende diversas voces narrativas, dosificando a fantasía e a realidade, empregando o humor como trazo fundamental, igualando as súas obras coas mellores producións da época contemporánea e sempre tendo como fondo a lírica e a poesía, as súas dúas paixóns máis prezadas.

No sexenio que estamos a comentar, sen contar tampouco as obras colectivas, publicou Os peixes de cores¹¹ no que, como vén sendo habitual, García Teijeiro organiza a obra paratextualmente a partir de dedicatorias a persoas concretas que cren, ou el quere que sigan crendo, nos peixes de cores e ás nenas e nenos da antiga Iugoslavia que soñan coa paz. A estas dedicatorias séguenlle textos tomados prestados de John Trudell e da excelente creadora galega An Alfaya. Tamén xoga no interior da obra con poemas de Rosalía de Castro ou con materiais líricos tomados da transmisión oral. Estes elementos iluminan a lectura desta obra imaxinativa e fantástica que desenvolve en sete capítulos e un epílogo, e que transmite a busca das ilusións que non quere que perda Uli, o protagonista, un preadolescente con moita imaxinación, a pesar de que seu pai lla quere romper facéndoo que baixe á vida rutineira, á vida máis real e aos problemas da sociedade. Botando man do mundo onírico, un narrador omnisciente conta como Uli viaxa na busca dos peixes de cores e de todo o que lle acontece nesa viaxe, o seu encontro con personaxes misteriosos, cunha nena melancólica, co unicornio... cun grupo que o fai comprender que a pesar das preocupacións, dos sentimentos, moitas veces inconformistas, non é necesario perder ilusións por moito que llo diga seu pai. No epílogo o neno esperta e con ilusión, aínda que moitas cousas non lle gusten, incorpórase á vida real e mesmo pensa en darlle ao seu pai o debuxo dos peixes de cores que comezou a noite anterior e á súa nai o regalo de aniversario aínda que falte algún tempo para el, pois a ela tamén lle gustan, como se deixa ver no relato, os peixes de cores e tamén como o fillo, pon ilusión en conseguir o avance da sociedade.

Tamén, Tras a liña do horizonte¹², un conxunto de relatos breves realistas nos que, como na novela, a prosa poética prima. Neles volve retomar unha liña temática xa iniciada no período anterior, como é a guerra e as súas consecuencias directas e indirectas que afectan ao ser humano. Esta obra está dedicada, como outras moitas «A Susi, Antón e Noa. A Alba, a miña amiga. Todos están comigo tras a liña do horizonte» e acolle outros peritextos nos que reproduce palabras de persoas do mundo da literatura e da música, e mesmo de dúas nenas testemuñas da guerra, que se refiren a este mal atroz da humanidade, achégase ás consecuencias que as contendas bélicas deixan no devir do ser humano, a como afecta ás psicoloxías e ás formas de vida, como os nenos quedan danados, física e psicoloxicamente, pola guerra e nas que latexan os sentimentos de dor, pánico e tristura. Neste ambiente tan desolador, recreado por medio dunha prosa acentuadamente poética, ábrese ao final unha luz de esperanza, a pesar da dor, o sufrimento, a angustia e a tristura que zumegan.

Traspasando xa o sexenio, no ano 2007 e 2008, García Teijeiro, como os outros autores seleccionados segue as liñas temáticas e formais e mesmo amplía o abano, por iso é recomendábel que os mediadores non perdan de vista as publicacións deste autor, un autor que situei, como a Fina Casalderrey, na unidade xeracional que denominei «As novas editoras e os premios literarios» pero, polas razóns xa expostas ao describir a obra de Paco Martín, estabelece «Conexións xeracionais» con outras unidades, ás que pertencen outros dos autores seleccionados e con todos eles compartiu «Situacións xeracionais».