Selecciona una palabra y presiona la tecla d para obtener su definición.
Indice


Abajo

Roncesvalles. Poema histórico del siglo XIII

Fidel Fita Colomé





  —172→  

El original de este bello poema existe inédito en el libro antiguo de pergamino, titulado Pretiosa, que se guarda en el archivo de Roncesvalles. Escrito durante los primeros años del siglo XIII á dos colunas sobre tres paginas en 4.º mayor (fol. 89 v.-90 v.) (190)1, de él ha sacado y e ha enviado esmerada copia el actual Prior de la colegiata D. Francisco Pólit. Otra debo al Dr. Baist, nuestro sabio correspondiente; la cual ha tomado de un códice de la Biblioteca Real de Munich, manuscrito del siglo XIV. Notaré sus variantes.


    «Domus venerabilis, domus gloriosa,
Domus admirabilis, domus fructuosa,
Pireneis montibus floret sicut rosa,
Universis gentibus valde gratiosa.
   Eius beneficia cupio narrare2,
Quam sincere teneor et semper amare,
Eam multipliciter potero laudare,
Video materiam3 undique manare.
   Volo tamen laudibus eam collaudari,
Quo possint ydoneis testibus probari;
Qui vult verum tempnere, falsum venerari4,
Nimis est odibilis celo terri mari.5
    Domus ista dicitur Roscidee vallis,
Domus necessaria, domus hospitalis,
—173→
Bonis vaccans omnibus, terga prebens malis;
Suis hanc omnipotens semper tegit alis.
   Fundens rorem gratie hic largitur dona
Spiritus paraclitus6, a quo cuncta bona;
Sub7 presenti seculo cunctis est annona8,
Erit et fidelibus in celis corona.
   Sancius episcopus caput9 huius rei
In honore virginis genitricis dei
Ad radicem maximi montis pirenei
Hospitale statuit quo salvantur rei.
   Nominatus pontiflex cum pampilonensis
Fundaret hospicium montibus immensis;
Donis eum maximis iuvit in10 expensis
Ildefonsus inclitus Rex Aragonensis.
   Videns venerabilis hoc canonicorum,
Conventus invigilans honestati morum,
Hospitali tribuens plurima donorum,
Fecit se participem illius bonorum.
   Post eram preteritis annis mille centum,
Quibus datis septies11 decem ad augmentum,
Hospitalis fieri cepit fundamentum12,
Quod iter agentibus est operimentum13.
   Locum, in quo situm, est, rigor yemalis
Glacies perpetua necnon nix annalis
Fere semper aggravant et aer brumalis;14
Sola est serenitas domus hospitalis.
   Terra per circuitum sterilis omnino,
Habitator quilibet eget pane vino
Sicera et oleo et lana15 et lino;
Hospitale regitur spiritu divino.
    In eodem aliquis vim frigiditatis
—174→
Non sentit, pauperiem nec sterilitatis;
Manet enim iugiter hic fons bonitatis16
Qui pellit inediam omnis egestatis.
   Bona norunt plurimi huius hospitalis;
Via requirentibus est universalis
Beatorum17 limina; non est via talis
Jacobum petentibus18, nec sic generalis.
    Hospitale hospites generosa fronte
Omni die colligens, quamvis sit in monte,
Eos necessariis consolatur sponte
Que sibi proveniunt ex predicto fonte.
    Porta patet omnibus, infirmis et sanis,
Non solum catholicis, verum et paganis19,
Judeis, hereticis ociosis vanis;
Et, ut dicam breviter, bonis et profanis.
   Hic fiunt sex opera que precepit deus
Fieri ab homine ne, cum iubileus
Annus supervenerit, iudicetur reus;
Et sic a fidelibus erit fariseus.
    Huius domus bonitas sic amplificatur
Quod per eam dominus sepius laudatur,
Supernorum civium cohors gratulatur
Et catherva demonum nimis perturbatur.
    In hac domo, pauperum pedes abluuntur,
Barbe cum rasoriis eis aufferuntur,
Lavatis capitibus capilli tolluntur;
Non est parum dicere ea que sequuntur.
    Si videres pauperum ibi sotulares
Resarciri corio, tune deum laudares;
Domus beneficia vocibus narrares,
Eam totis viribus mentis adamares.
    Quidam stat ad ianuam, panis portionem
Prebens transeuntibus, nullam actionem
Preter istam faciens et orationem
Ut det deus domuy consolationem.
   Hic, qui petit, accipit munus caritatis,
Repulsam non patitur quis a postulatis;
—175→
Quod largitur omnibus domus ista gratis
Non est opus hominis, ymo deitatis.
    Plures nutrit orphanos hec materno more,
Eos pie corrigens manu virgis ore,
Ut sic discant vivere manuum labore
Ne cogantur querere victum cum rubore.
    Domus ista providet egris summa cura,
Preciosa quelibet que producunt rura
Eis ultro pro[ferens; ymmo mul]ta20 plura
Quam ea qu[e numerat nobis hec scriptura].
    Mulieres [splendide morum honestate,]
Carent[es spurcicia et deformitate,]
Eorum se[rvicio ibi deputate,]
Egros [fovent iugiter plana pietate.]
   Due sunt aptissime domus infirmorum;
Quarum una feminis, altera virorum
Deputatur usibus, voluptati quorum
Presto sunt per omnia genera bonorum.
    Est in eis camera fructibus ornata;
Ibi sunt amigdala et mala granata,
Ceterorum fructu[um genera probata]
Que div[ersis partibus mundi sunt creata.]
    Infirm[orum domibus die lux divina,]
No[cte splendent lampades ut lux matutina;]
E[st altare medium, in quo catherina]
V[eneratur iugiter, simul et marina]21
    In egris perficitur opus pietatis;
Requiescunt mollibus lectis et ornatis,
Non recedit aliquis nisi cedat gratis
Donec quis accipiat donum sanitatis.
    Eis diversoria ibi deputantur,
Que circumfluentibus aquis emundantur,
Balnea petentibus statim preparantur
Horum ut corporee sordes abluantur.22
    Infirmorum socii si velint morari,
—176→
Iubet pater ordinis eos venerari,
Eis necessaria diligenter dari
Quousque contigerit eos relevari.
   Dum corum aliquis migrat, sepulture
Datur, ut precipiunt leges et scripture;
Est ibi basilica, in qua qui nature
[S]ua solvunt debita sunt perhenny iure.
    Mortuorum carnibus eo quod aptatur,
A carne carnarium recte nuncupatur;
Angelorum agmine sepe visitatur,
Ore audientium eos hoc probatur.23
    Est huius basilice medio preclarum
Altare, contagia purgans animarum;
Fit ibi misterium regum regi carum;
Tenebrarum principi nimis est amarum.
   Jacobite iácobum pie requirentes,
Sua secum iácobo munera ferentes,
Sepulture machinam circunspicientes,
Laudes deo referunt genua flectentes.
   Huius est24 materia undique quadrata,
Q[uadraturel sumitas est or[biculata]
Cuius [in pignaculo est crucis parata
Forma, per quam rabies hostis iacet strata.
   Verum strenuissimus [vir], Rex navarrorum25,
Construxit ecclesiam hic peregrinorum;
Eis decem milium prebens solidorum
Duraturos26 redditus et quadringentorum.27
   Huius28 regis genuit matrem29 imperator;
Pater eius extitit30 Sancius bellator,
Rex sapientissimus, tocius amator
Probitatis, hostium erat et fugator.
    Domus dicte sepius fratres et sorores
—177→
Predictorum omnium sunt dispensatores,
Vitam regulariter ducunt atque31 mores,
Seculum despiciunt et eius honores.
   Custos horum omniuni dicitur martinus32,
Vir vite laudabilis, velut alta pinus
Erga christi pauperes late pandens sinus;
Eius33 implet viscera spiritus divinus.
   Servat, auget pauperum hic possessiones,
Sibi pro pauperibus prebens passiones;
Nam celestis patrie gratulationes
Habentur per maximas tribulationes.
    Dedit ei dominus villicationem,
Petiturus siquidem de hoc rationem;
Cum bene reddiderit de hoc rationem,
Dignamque recipiet retributionem.
   Bona prestat plurima domus pretaxata,
Que presenti pagina non sunt declarata;
Nisi rimi34 series foret fini data35,
Auditori tedium daret protelata».



Á esta clase de poemas, ó prosas, alude Gonzalo de Berceo en la primera estrofa de la Vida de Santo Domingo de Silos:


   «Quiero far una prosa en roman paladino,
En qual suele el pueblo fablar á su vecino,
Ca non so tan letrado por fer otro latino:
Bien valdrá, como creo, un vaso de buen vino».



  —178→  

¿Quién fué el poeta, erudito en los fastos de Roncesvalles, poseedor de la Ciencia sagrada, ingenio claro y talento sólido, corazón bello é inflamado de tiernísima caridad, que así despertó los ecos de la Musa histórica y nos ha legado esta pieza magistral del Parnaso hispano-latino? Bien sentaría la composición á la pluma del insigne D. Rodrigo Jimenez de Rada, en cuya alma de navarro, entusiasta por las verdaderas glorias de su país, el talento del historiador supo descartar de las leyendas poéticas sobre Roncesvalles y Carlomagno todo aquello que daba en ojos á la Crítica imparcial y serena36. Como el autor del poema, D. Rodrigo emplea el nombre de Roscida vallis; y encarece y elogia la bondad del paso en favor de los peregrinos ó romeros de Santiago37. Su descripción del hospital de Burgos, construido por Alfonso VIII, está concebida en términos paralelos38; y cabalmente regresó D. Rodrigo á España desde Paris con objeto de poner paz (1206) entre los Reyes de Castilla, León y Navarra, al propio tiempo cine D. Sancho el Fuerte, tan munífico, era en pro de Roncesvalles, como lo atestigua el poema.

De todas maneras el Autor, coetáneo, aparece dotado de prendas que hacen honor á aquella época precursora de la de Alfonso el Sabio.

La iglesia de los peregrinos, que hizo construir Sancho el Fuerte, asignándole en dotación perpetua lo que el poeta especifica,   —179→   dícenme ser la antigua Colegiata, que se arruinó en el año 1600; y el templo, añade Sarasa39, «era tan esbelto y tan bien trazado como el de la catedral de Pamplona». La próxima de Sancti Spiritus, en cuyo alrededor hay un claustro «que desde tiempos atrás viene sirviendo de cementerio»40, bien parece no ser otra que la cuadrada basílica con su cúpula. Mucho holgaría de ver las escrituras ó diplomas regios y pontificios concernientes á esta y otras cuestiones suscitadas por el poema. Sarasa41, enumerando las piezas principales que obran actualmente en el archivo, cita bulas de Inocencio II (año 1137), Inocencio III y Honorio III (cuya fecha no da), las cuales deben ilustrar muchísimo el problema. Otro tanto se diga de las donaciones de D. Sancho el Fuerte42. Las piezas fundamentales, recopiladas y examinadas con atención, valen cien veces más que los indigestos infolios de añejas disertaciones.

Me ha llamado singularmente la atención una estrofa del poema, desfigurada por el códice de Munich:


   «Mortuorum carnibus eo quod aptatur
A carne carnarium recte nuncupatur;
Angelorum agmine sepe visitatur,
Ore audientium eos hoc probatur».



Estas apariciones de los ángeles, dan á entender que en el archivo de la Colegiata debía guardarse alguna colección de leyendas maravillosas, que no podían faltar en un santuario tan célebre y venerado por todo el orbe. ¿Qué se ha hecho esta colección antigua? Su hallazgo y publicación colmaría el deseo de los inteligentes que investigan los primeros orígenes de nuestra literatura castellana, siendo á la par colección respetabilísima de verdaderas leyendas de la Vasconia.

Todavía no se dirá que me presento de todo punto, acerca de   —180→   la documentación, con las manos vacías. El Sr. Pólit no ha querido proporcionarme la copia que le pedí del poema escrito en la Pretiosa, sin comunicarme al propio tiempo las actas de fundación y dotación del hospital, que se leen en el mismo libro (fol. 128 vuelto-131 recto). Dicen así:

«Rubrica fundationis et dotis Sancii pampilonensis episcopi, domus et confratrie Roscide vallis, set non ecclesie et Religionis.

Sancius, dei gracia pampilonensis ecclesie servus, fidelibus christi salutes.

Inter roseos sanctarum virtutum flores hospitalitem, que pro christo fit, novimus redolere Evangelica atque apostolica auctoritate. Dominus namque dicit: Hospes fui, etc. Et apostolus: hospitalitatem nolite oblivisci; per hanc enim quidam domino placuerunt. Suscipientes christum in persona pauperum, ad quam, deo adiuvante, adimplendam, Ego peccator Sancius, non inanis glorie cupiditate, non honoris huius mundi ambitione, non pecuniarum quarumlibet aquisitione, set desiderabilem domini vocem cupiens audire: Venite, benedicti patris mei, et reliqua, Sancti spiritus inspiratione atque gloriosissimi domini mei Regis aragonensis alfonsi assidua exortatione, ipsius auxilio ac principum suorum nobiliumque virorum ac feminarum multorumque eciam utriusque sexus sufultus adiutorio, facio domum ad presens unam ad receptionem peregrinorum sive quorumlibet hominum illic in necessitate hospitare volencium in verticem montis, qui dicitur Ronsasvals iuxta capellam carolli magni famosissimi regis francorum; in quo, ut incole testantur multa milia peregrinorum mortui sunt, quidam suffocati a turbine nivium, quamplures vivi devorati ab impetu luporum.

Constituimus quoque ibidem confratriam pontificum, abbatum, clericorum sive laicorum in festivitate ciricii et iulice43, que est XVIº kalendas julii; in qua confraternitate conlaudatum est ut sint ibi ad minus duo presbiteri, qui assidue cantent missas, unus pro salute vivorum confratrum, alius pro Requie defunctorum. Sacerdotes quoque confratres, ubicumque missas cantaverint, in   —181→   canone ubi fit memoria vivorum dicant: memento, domine, animarum confratrum nostrorum. Clerici autem sive layci confratres, quando fecerint orationem, dicant: domine, miserere confratribus meis vivis atque defunctis; clerici vero literatorie, si sciverint; layci materna lingua.

Quicunque fuerint confratres huius confraternitatis et veri in christo confratres, et ex parte dei et beate marie et sanctorum petri et pauli, omniumque sanctorum participes eos facimus omnium sacrificiorum, helemosinarum, orationum cunctorumque bonorum que ibi fient, vel peregrini illic hospitantes undecumque fuerint, Amen.

Obitus uniuscuiusque confratris, si fieri potest, a parentibus sive ab amicis [deferatur?] Capellanis huius confraternitatis; pro quo, oblato sacrificio, nomen eius44 super altare scriptum eternaliter habebunt.

Omnis confrater, pro posse, semel in unoquoque [anno?] reficiat duos pauperes; unum pro salute vivorum, alterum pro requie defunctorum.

Helemosinarius huius loci omnes quos noverit esse clericos, inde transeuntes, exoret quatenus pro absolutione confratrum vivorum ac defunctorum psalmum unum decantent.

Omnes episcopi confratres, completo synodo, cum omni clero defunctos confratres absolvat, et iniungant unicuique sacerdotum ut pro eis semel sacrificium deo offerant.

Fratres enim et sorores, pro amore dei hanc cartulam legite, relegite et decies repetite. Et videat unusquisque confrater quantum et quam inestimabile bonum apparet associando sibi intercessores apud deum et pugnatores contra dyabolum. Si quis cognoscet se, offendisse, dominum suum, nonne plures convocaret ut placarent eum? Si quis vellet debellare hostem, nonne ad devincendum illum si posset congregaret multa milia amicorum? Et quis vestrum est qui non graviter offendit deum? Et si dyabolus deum temptavit, quis vestrum est qui evadere temptationes eius possit? Quapropter conveniamus, etsi absentes corpore, unanimes   —182→   in sacrificiis orationibus et elemosinis, adiuvante christo, debellemus eum; quatenus victores coronari mereamur ab illo, qui vivit et regnat per omnia secula seculorum, amen. Valete et pro me vestro servulo orate. XL dies relaxamus.

Preterea ad sustentationem hospitalium45 huius hospicii atque ad aliquantulam refectionem peregrinorum inde transeuncium, bonum ac deo placitum consilium convenit inter me sancium episcopum, pampilonensis ecclesie servulum et canonicos eiusdem sedis, favente rege garsia Remiris, colaudantibus quoque eius principibus46. Canonici de archidiaconatu illorum dederunt ab integro predicto hospicio omnes ecclesias que sunt de uart47 usque ad illud hospicium cum valle eçterivarr48 et cum valle de erro et assie49 et altera assie50, excepta decima, salvo in eis jure episcopali quod habet in ecclesiis aliis que sunt in archidiaconatu de mensa. Deauxerunt quoque ipsi hospicium alodium totum quod habebat in lauion51 quod fuit de seynor açnar lopiç; partem eciam hospicii panpilonensis quod erat ibi, necnon terram ad faciendum ortum que est ultra pontem de çubiri52 que fuit del seynor didaç albaroç et uxoris eius urache. Pro quibus Ego Sançius concedo ipsis canonicis presentibus et futuris archidiaconatum de anoç cum ipso monasterio53 usque ad mare, excepta decima, salvo in eo jure pontificali quod habet in aliis ecclesiis que sunt in archidiaconatu de mensa; addendo etiam predicto hospicio quicquid juris est episcopi, ac aeçcoa54 excepta decima et jure episcopali quod habet in aliis ecclesiis que sunt in archidiaconatu de mensa. Denique ab omnibus constitutum est ut hospitale   —183→   illud ab uno de canonicis predicte ecclesie, altero succedente alteri ibidem obtinente primatum, in perpetuum regant. Sed tamen ea lege et ratione in predicto hospitali Canonicus, quisquis fuerit, primatum obtineat quod si ille, nocuus ab omni justicia, liber a caritate, desertus a divino timore, negligens in dileccione pauperum, bona hospitalis illius perditioni sive destructioni dare voluerit, atque eis tamquam propriis abuti, hoc nullatenus Episcopus nec canonici nec Rex cum potestatibus suis paciatur. Si vero Episcopus aliquis illud hospitale in aliquo auichilare temptaverit, hoc tam a canonicis quam a Rege cum potestatibus ab eo fieri contradicant.

Omnes canonici panpilionensis ecclesie omnia prescripta laudamus, corroboramus, et ut prior noster poncianus pro omnibus signum faciat volumus et mandamus.

Signum poncii prioris †.

Testes: Stephanus archidiaconus, deusdedit camerarius, lupus sacrista, vivianus elemosinarius et eneco, garcçys archidiaconus de sancta gema. Magister geraldus. Magister arbeus. -Petrus petragaricensis Episcopus55. Garsie Remiriç regis †.

Post suprascriptas donationes nostras et vestras iterum placuit mihi sancio et vobis canonicis Sancte marie, poncio priori archidiaconis omnibus omnique conventui: et reddo vobis omnes ecclesias quas dederatis predicto hospicio ab huart usque ad illud hospicium; confirmans quoque vobis archidiaconatum de anoç, sicut est suprascriptum. Pro quibus omnibus vos datis hospicio illi quicquid vestrum est in alçuça56, quartum et pedaticum; et quicquid vestrum est de mutyloa [et] de echalaç, quartum quoque et pedaticum ecclesie de lauion; et pro hospicio prioris suorumque predicti hospicii, domum que fuit fortunii galinç, excepta opilarinçata57.

Signum sancii episcopi †. Signum pontii prioris.

  —184→  

Nos panpilonenses [canonici] gratia domini nostri Sancii episcopi qui multa nobis dona contulit, unanimes bonoque animo, faventes votis eius quemadmodum hosppicio de Ronscival dedimus quartum et pedaticum ecclesiarum videlicet de Echalaç de mutylo, de alçuca et de lauion, sic eciam concedimus ipsi hospicio quicquid nostri juris est in eisdem ecclesiis; [et] hoc signo corroboramus. Signum prioris adeodati pro omni conventu. Signum garsie Remiriç Regis».



El acta no es original y encierra tres partes, cada una de las cuales hubo de marcarse con fecha diferente. Las dos últimas pertenecen al reinado de D. García Ramirez, que comenzó en 1134, y al episcopado de D. Sancho de Larrosa, que feneció en 1142. Claro está que en este documento ilustre se inspiró el autor del poema de Roncesvalles.





Madrid, 21 Diciembre 1883.



 
Indice