Roncesvalles. Poema histórico del siglo XIII
Fidel Fita Colomé
—172→
El original de este bello poema existe inédito en el libro antiguo de pergamino, titulado Pretiosa, que se guarda en el archivo de Roncesvalles. Escrito durante los primeros años del siglo XIII á dos colunas sobre tres paginas en 4.º mayor (fol. 89 v.-90 v.) (190)1, de él ha sacado y e ha enviado esmerada copia el actual Prior de la colegiata D. Francisco Pólit. Otra debo al Dr. Baist, nuestro sabio correspondiente; la cual ha tomado de un códice de la Biblioteca Real de Munich, manuscrito del siglo XIV. Notaré sus variantes.
|
Á esta clase de poemas, ó prosas, alude Gonzalo de Berceo en la primera estrofa de la Vida de Santo Domingo de Silos:
|
—178→
¿Quién fué el poeta, erudito en los fastos de Roncesvalles, poseedor de la Ciencia sagrada, ingenio claro y talento sólido, corazón bello é inflamado de tiernísima caridad, que así despertó los ecos de la Musa histórica y nos ha legado esta pieza magistral del Parnaso hispano-latino? Bien sentaría la composición á la pluma del insigne D. Rodrigo Jimenez de Rada, en cuya alma de navarro, entusiasta por las verdaderas glorias de su país, el talento del historiador supo descartar de las leyendas poéticas sobre Roncesvalles y Carlomagno todo aquello que daba en ojos á la Crítica imparcial y serena36. Como el autor del poema, D. Rodrigo emplea el nombre de Roscida vallis; y encarece y elogia la bondad del paso en favor de los peregrinos ó romeros de Santiago37. Su descripción del hospital de Burgos, construido por Alfonso VIII, está concebida en términos paralelos38; y cabalmente regresó D. Rodrigo á España desde Paris con objeto de poner paz (1206) entre los Reyes de Castilla, León y Navarra, al propio tiempo cine D. Sancho el Fuerte, tan munífico, era en pro de Roncesvalles, como lo atestigua el poema.
De todas maneras el Autor, coetáneo, aparece dotado de prendas que hacen honor á aquella época precursora de la de Alfonso el Sabio.
La iglesia de los peregrinos, que hizo construir Sancho el Fuerte, asignándole en dotación perpetua lo que el poeta especifica, —179→ dícenme ser la antigua Colegiata, que se arruinó en el año 1600; y el templo, añade Sarasa39, «era tan esbelto y tan bien trazado como el de la catedral de Pamplona». La próxima de Sancti Spiritus, en cuyo alrededor hay un claustro «que desde tiempos atrás viene sirviendo de cementerio»40, bien parece no ser otra que la cuadrada basílica con su cúpula. Mucho holgaría de ver las escrituras ó diplomas regios y pontificios concernientes á esta y otras cuestiones suscitadas por el poema. Sarasa41, enumerando las piezas principales que obran actualmente en el archivo, cita bulas de Inocencio II (año 1137), Inocencio III y Honorio III (cuya fecha no da), las cuales deben ilustrar muchísimo el problema. Otro tanto se diga de las donaciones de D. Sancho el Fuerte42. Las piezas fundamentales, recopiladas y examinadas con atención, valen cien veces más que los indigestos infolios de añejas disertaciones.
Me ha llamado singularmente la atención una estrofa del poema, desfigurada por el códice de Munich:
|
Estas apariciones de los ángeles, dan á entender que en el archivo de la Colegiata debía guardarse alguna colección de leyendas maravillosas, que no podían faltar en un santuario tan célebre y venerado por todo el orbe. ¿Qué se ha hecho esta colección antigua? Su hallazgo y publicación colmaría el deseo de los inteligentes que investigan los primeros orígenes de nuestra literatura castellana, siendo á la par colección respetabilísima de verdaderas leyendas de la Vasconia.
Todavía no se dirá que me presento de todo punto, acerca de —180→ la documentación, con las manos vacías. El Sr. Pólit no ha querido proporcionarme la copia que le pedí del poema escrito en la Pretiosa, sin comunicarme al propio tiempo las actas de fundación y dotación del hospital, que se leen en el mismo libro (fol. 128 vuelto-131 recto). Dicen así:
«Rubrica fundationis et dotis Sancii pampilonensis episcopi, domus et confratrie Roscide vallis, set non ecclesie et Religionis. Sancius, dei gracia pampilonensis ecclesie servus, fidelibus christi salutes. Inter roseos sanctarum virtutum flores hospitalitem, que pro christo fit, novimus redolere Evangelica atque apostolica auctoritate. Dominus namque dicit: Hospes fui, etc. Et apostolus: hospitalitatem nolite oblivisci; per hanc enim quidam domino placuerunt. Suscipientes christum in persona pauperum, ad quam, deo adiuvante, adimplendam, Ego peccator Sancius, non inanis glorie cupiditate, non honoris huius mundi ambitione, non pecuniarum quarumlibet aquisitione, set desiderabilem domini vocem cupiens audire: Venite, benedicti patris mei, et reliqua, Sancti spiritus inspiratione atque gloriosissimi domini mei Regis aragonensis alfonsi assidua exortatione, ipsius auxilio ac principum suorum nobiliumque virorum ac feminarum multorumque eciam utriusque sexus sufultus adiutorio, facio domum ad presens unam ad receptionem peregrinorum sive quorumlibet hominum illic in necessitate hospitare volencium in verticem montis, qui dicitur Ronsasvals iuxta capellam carolli magni famosissimi regis francorum; in quo, ut incole testantur multa milia peregrinorum mortui sunt, quidam suffocati a turbine nivium, quamplures vivi devorati ab impetu luporum. Constituimus quoque ibidem confratriam pontificum, abbatum, clericorum sive laicorum in festivitate ciricii et iulice43, que est XVIº kalendas julii; in qua confraternitate conlaudatum est ut sint ibi ad minus duo presbiteri, qui assidue cantent missas, unus pro salute vivorum confratrum, alius pro Requie defunctorum. Sacerdotes quoque confratres, ubicumque missas cantaverint, in —181→ canone ubi fit memoria vivorum dicant: memento, domine, animarum confratrum nostrorum. Clerici autem sive layci confratres, quando fecerint orationem, dicant: domine, miserere confratribus meis vivis atque defunctis; clerici vero literatorie, si sciverint; layci materna lingua. Quicunque fuerint confratres huius confraternitatis et veri in christo confratres, et ex parte dei et beate marie et sanctorum petri et pauli, omniumque sanctorum participes eos facimus omnium sacrificiorum, helemosinarum, orationum cunctorumque bonorum que ibi fient, vel peregrini illic hospitantes undecumque fuerint, Amen. Obitus uniuscuiusque confratris, si fieri potest, a parentibus sive ab amicis [deferatur?] Capellanis huius confraternitatis; pro quo, oblato sacrificio, nomen eius44 super altare scriptum eternaliter habebunt. Omnis confrater, pro posse, semel in unoquoque [anno?] reficiat duos pauperes; unum pro salute vivorum, alterum pro requie defunctorum. Helemosinarius huius loci omnes quos noverit esse clericos, inde transeuntes, exoret quatenus pro absolutione confratrum vivorum ac defunctorum psalmum unum decantent. Omnes episcopi confratres, completo synodo, cum omni clero defunctos confratres absolvat, et iniungant unicuique sacerdotum ut pro eis semel sacrificium deo offerant. Fratres enim et sorores, pro amore dei hanc cartulam legite, relegite et decies repetite. Et videat unusquisque confrater quantum et quam inestimabile bonum apparet associando sibi intercessores apud deum et pugnatores contra dyabolum. Si quis cognoscet se, offendisse, dominum suum, nonne plures convocaret ut placarent eum? Si quis vellet debellare hostem, nonne ad devincendum illum si posset congregaret multa milia amicorum? Et quis vestrum est qui non graviter offendit deum? Et si dyabolus deum temptavit, quis vestrum est qui evadere temptationes eius possit? Quapropter conveniamus, etsi absentes corpore, unanimes —182→ in sacrificiis orationibus et elemosinis, adiuvante christo, debellemus eum; quatenus victores coronari mereamur ab illo, qui vivit et regnat per omnia secula seculorum, amen. Valete et pro me vestro servulo orate. XL dies relaxamus. Preterea ad sustentationem hospitalium45 huius hospicii atque ad aliquantulam refectionem peregrinorum inde transeuncium, bonum ac deo placitum consilium convenit inter me sancium episcopum, pampilonensis ecclesie servulum et canonicos eiusdem sedis, favente rege garsia Remiris, colaudantibus quoque eius principibus46. Canonici de archidiaconatu illorum dederunt ab integro predicto hospicio omnes ecclesias que sunt de uart47 usque ad illud hospicium cum valle eçterivarr48 et cum valle de erro et assie49 et altera assie50, excepta decima, salvo in eis jure episcopali quod habet in ecclesiis aliis que sunt in archidiaconatu de mensa. Deauxerunt quoque ipsi hospicium alodium totum quod habebat in lauion51 quod fuit de seynor açnar lopiç; partem eciam hospicii panpilonensis quod erat ibi, necnon terram ad faciendum ortum que est ultra pontem de çubiri52 que fuit del seynor didaç albaroç et uxoris eius urache. Pro quibus Ego Sançius concedo ipsis canonicis presentibus et futuris archidiaconatum de anoç cum ipso monasterio53 usque ad mare, excepta decima, salvo in eo jure pontificali quod habet in aliis ecclesiis que sunt in archidiaconatu de mensa; addendo etiam predicto hospicio quicquid juris est episcopi, ac aeçcoa54 excepta decima et jure episcopali quod habet in aliis ecclesiis que sunt in archidiaconatu de mensa. Denique ab omnibus constitutum est ut hospitale —183→ illud ab uno de canonicis predicte ecclesie, altero succedente alteri ibidem obtinente primatum, in perpetuum regant. Sed tamen ea lege et ratione in predicto hospitali Canonicus, quisquis fuerit, primatum obtineat quod si ille, nocuus ab omni justicia, liber a caritate, desertus a divino timore, negligens in dileccione pauperum, bona hospitalis illius perditioni sive destructioni dare voluerit, atque eis tamquam propriis abuti, hoc nullatenus Episcopus nec canonici nec Rex cum potestatibus suis paciatur. Si vero Episcopus aliquis illud hospitale in aliquo auichilare temptaverit, hoc tam a canonicis quam a Rege cum potestatibus ab eo fieri contradicant. Omnes canonici panpilionensis ecclesie omnia prescripta laudamus, corroboramus, et ut prior noster poncianus pro omnibus signum faciat volumus et mandamus. Signum poncii prioris †. Testes: Stephanus archidiaconus, deusdedit camerarius, lupus sacrista, vivianus elemosinarius et eneco, garcçys archidiaconus de sancta gema. Magister geraldus. Magister arbeus. -Petrus petragaricensis Episcopus †55. Garsie Remiriç regis †. Post suprascriptas donationes nostras et vestras iterum placuit mihi sancio et vobis canonicis Sancte marie, poncio priori archidiaconis omnibus omnique conventui: et reddo vobis omnes ecclesias quas dederatis predicto hospicio ab huart usque ad illud hospicium; confirmans quoque vobis archidiaconatum de anoç, sicut est suprascriptum. Pro quibus omnibus vos datis hospicio illi quicquid vestrum est in alçuça56, quartum et pedaticum; et quicquid vestrum est de mutyloa [et] de echalaç, quartum quoque et pedaticum ecclesie de lauion; et pro hospicio prioris suorumque predicti hospicii, domum que fuit fortunii galinç, excepta opilarinçata57. Signum sancii episcopi †. Signum pontii prioris. —184→Nos panpilonenses [canonici] gratia domini nostri Sancii episcopi qui multa nobis dona contulit, unanimes bonoque animo, faventes votis eius quemadmodum hosppicio de Ronscival dedimus quartum et pedaticum ecclesiarum videlicet de Echalaç de mutylo, de alçuca et de lauion, sic eciam concedimus ipsi hospicio quicquid nostri juris est in eisdem ecclesiis; [et] hoc signo corroboramus. Signum prioris adeodati pro omni conventu. Signum garsie Remiriç Regis». |
El acta no es original y encierra tres partes, cada una de las cuales hubo de marcarse con fecha diferente. Las dos últimas pertenecen al reinado de D. García Ramirez, que comenzó en 1134, y al episcopado de D. Sancho de Larrosa, que feneció en 1142. Claro está que en este documento ilustre se inspiró el autor del poema de Roncesvalles.
Madrid, 21 Diciembre 1883.