Selecciona una palabra y presiona la tecla d para obtener su definición.


ArribaAbajoII. Traslación é invención del cuerpo de San Ildefonso. Reseña histórica por Gil de Zamora

Fidel Fita


Biblioteca nacional; códice I, 247; fol. 26 vuelto-32 recto.

1. Aldefonsi Beatissimi, viri preclarissimi, Doctoris egregii et Archiepiscopi Toletani translationem, seu inventionem, qua Zamoram translate fuerunt ipsius sacre corporis reliquie et ibidem invente, preconiorum titulum attollentes, seriem translationis et modum adinventionis annotabimus diligenter in memoriam futurorum. Indignum quippe videtur et est ut facta mundana libris et memoriis cum magna diligentia commendentur; et facta divina, plena laudibus et mirabilibus, remaneant absque reverentia nullis libris aut membranulis commendata, quando hodie peccatis exigentibus [illud] fit, dum rectores Ecclesiarum magis emolumentis intendunt, temporalibus quam celestibus et divinis. Talentum mihi divinitus collatum meritis beatissimi Patris nostri Francisci, signiferi Jesu christi, nolens abscondere, sed ad ipsius conferentis et suorum gloriam super candelabrum Ecclesie collocare, sicut circa legendas alias ordinandas, fideliter   —61→   laboravi51; ita, et circa legendam translationis et miraculorum beati Aldefonsi fideliter conscribendam toto devotionis affectu, et pro viribus, desudavi; sperans me ipsius meritis et precibus in hujus mundi calamitosis inundationibus adjuvari. Sed jam stylum nostrum rebus gestis divinitus insistamus.

2. Cum enim gens barbarice potissime52, Arabes, propter Christianorum scelera, quibus Deum altissimum irritarant, totam fere Hispaniam, exceptis Asturiarum montibus et quibusdam locis aliis inaccesibilibus, occupassent, et totius fidei Christiane cultum ecclesiasticum devastarent; Christiani residui, qui manus evaserant vastatorum, tanquam fidei zelatores sacratissimas ecclesiarum reliquias iuxta quod eis erat posibile collegerunt, ut in Asturias deportarentur. Inter quas, corpus Beati Aldefonsi Toletani Archiepiscopi deferentes, cum eodem Zamoram venerunt; et in Ecclesia Beati Petri, ubi sedes Cathedralis fuerat aliquando53, pignus sanctissimum reposuerunt. Verum, quia generatio humana preterit et alia succedit, eo quia omnes morimur, et ut aqua dilabimur super terram, sanctissimi Patris Aldefonsi translatio et depositio in oblivionem devenit usque ad annorum curriculum hominibus longissimum seu prolixum.

3. Recuperata vero terra post longa tempora, et culto divino in ecclesia dilatato, venit vir quidam. Toletanus Zamoram in habitu pastorali, qui et officium gerebat pecudum alendarum: hic, recognita Beati Petri ecclesia, eandem devotus intravit et cordis contriti sacrificium toti obtulit Trinitati. Post haec, cum totam hinc et inde circunspiceret ecclesiam, tanquam divini Nuntii bajulus, sedulus explorator; formidantes sacriste ne forte quidquam mali vellet in ecclesia machinari, ipsum ab ecclesia emitere tentaverunt. Sed ipso procurante quis clericus in eadem ecclesia venerabilior haberetur, et votum suum exprimente quod vellet secretum sibi aliquod revelare, ipsum stare in Ecclesia permiserunt; et venerabiliorem clericum qui tunc erat in Beati Petri ecclesia, Didacum nomine, vocaverunt. Cujus genibus   —62→   advolutus, post longam et secretam confessionem patefecit sibi supernam ac celicam visionem. Asseruit namque a Beato Aldefonso se in virtute sepe deductum fuisse ad ecclesiam prelibatam; et omnia signa que sibi Beatus Aldefonsus Deo jubente revelaverat, oculis carnalibus conspexise. Et ut argumentis necessariis probaretur quod Divina revelatio impresserat apici mentis ejus, locum ubi Corpus Beati Aldefonsi jacebat reconditum preostendit: adjiciens quod ibidem corpus Beati Atilani, qui in eadem Ecclesia pontificali functus fuerat officio54, quiescebat. Et ob hoc, si locum ipsum efoderent Beati Aldefonsi pignus sanctissimum invenirent: in altari videlicet, quod eo tempore in ecclesia veteri fuerat in honorem Virginis almiflue dedicatum, ubi circa ejusdem almiflue Virginis altare Corpus sancti Atilani Pontificis, Beatissimi Froylani socii, reconditum esse dicebat, sic uti revelatio declarat. Tunc prefatus clericus, Didacus appellatus, non audens ad verbum unius hominis circa hujus rei investigationem aliquid quasi temerarie attentare, retulit aliis senioribus, clericis et laicis, ejusdem ecclesie, quod sibi fuerat revelatum. Ipso tandem clerico de hujus mundi ergastulo feliciter educto, impressum cordibus hominum remansit quod ipse Pastore sibi revelante, retulit aliis et detexit.

4. Aldefonso ergo Legionis et Castelle, in regem Romanorum electo, regnante, et venerabili Patre Domino Suggerio Episcopo Zamorensem Ecclesiam gubernante55, cum artifices disponerent pilaria ecclesia initiare novitus, et firmius fundare, et honorabilius fabricare, perpendiculum quasi divinitus directum est super locum illum ubi repositum fuerat Corpus Beatissimi Aldefonsi. Fodientes vero cementum cum devenissent usque ad rupem, thecam quandam reperiunt, miro modo ex quatuor lateribus fabricatam56. Cujus coopertorium erat lapideum et conscriptum. Sed fossores, cementum improvide retundentes, ipsum coopertorium in decem et octo fragmenta vel amplius confregerunt. Quibus   —63→   fragmentis et bonorum virorum consilio congregatis, et in unum glutino artificiali compaginatis, super scriptum hujusmodi titulum invenerunt Patris Aldefonsi Fpiscopi Toletani. Quedam vero littere alia in eodem coopertorio sunt repertae, que legi ab aliquo propter partium conminutionem, confussionem et corruptionem minime potuerunt57. Erat autem prelibatum repositorium sive theca juxta quantitatem et qualitatem mensure qua bradum58 cousuevit Zamore conmuniter mensurari, que mensura octava59 vulgariter nuncupatur.

5. Cum autem sexta feria infra octavam Sancti60 sepe thesaurum illum pretiosum juxta Beati Petri altare reposuissent, eadem nocte januis ecclesie clausis tantus odor ex interioribus ecclesie penetralibus expiravit, quod gentes hinc inde ad valvas Ecclesie concurrentes in admirationem tam pretiosi timiamatis, vix ex ipsius odoris tam excelentis fragantia poterant saginari: sicut et pretatus venerabilis Pater Dominus Suggerius Episcopus Zamorensis mihi retulit61 oraculo vive vocis. Tante fuit fragantie terra illa, unde novum pretiosum thesaurum exhumabat, quod suave aromatum respirantem fragantiam superabat. Ubi in virtute nominis Christi ac Beatissimi Aldefonsi, crebra miracula suscitantur ad confutationem infidelium et confirmationem fidelium almiflui Jesu christi, ipso quidem Deo altissimo et eterno sanctum confessorem suum glorificante; cui est laus virtus et gloria per infinita secula seculorum. Amen.

6. Aldefonsi Beatissimi Doctoris egregii et Archiepiscopi Toletani miracula, ex multis pauca, que per ipsum dignatus fuit Altissimus operari, huic operi diligentius annotabimus. Sed primo revelationes premitemus, quas Virgo virginum. almiflua   —64→   mater Christi et beatissima Leocadia sibi modo mirabili ostenderunt; secundo subscribemus alia miracula, que ipsius meritis, nostris temporibus, contigerunt.

7. Aldefonsus, vir beatissimus, cum almifluam et tota veneratione dignissimam diligeret Matrem Christi, volumen de ipsius intemerata virginitate stylo eleganti composuit contra hereticam pravitatem. Quod equidem volumen sic ipsi virgini placuit ut librum ipsum Virgo beatissima manu tenens Beato Aldefonso decenter ornatum ostenderet, et pro tali opere grates melifluas retulisset.

8. Aldefonsus Beatissimus, cupiens ipsam almifluam Matrem Christi altius pro colocatis gratiis honorare, constituit ut solemnitas ejus (idem festum Anuntiationis circa Passionem vel Resurrectionem Domini frequenter evenit) in octavo [ante Nativitatem] die restitui posset, et quidem satis congrue, ut eodem tempore prius Anuntiatio quam Nativitas celebretur. Inminente autem die festivitatis genitricis Dei, tribus diebus ante Letanias cum jejuniis statuit celebrari ut festum devotius ageretur. Nocte ergo media ipsius festi62, dum ad matutinum consurgeret et librum Virginitatis, quem ipse mira fecundia composuerat, ad legendum paratus esset, ut vigilias quas Deo et Beate Marie voverat expleret, ministri, qui preibant, qui luminaria portabant, ostia Ecclesie apperientes, juxta Ecclesiam lumen celeste viderunt. Quod nullo modo ferre valentes, quasi mortui, relictis luminaribus cum tremore fugerunt. Aldefonsus vero, imperterritus ingrediens, cum ante altare solito more genua flecteret, vidit virginum Reginam sedentem in sede, ubi ipse sedere solebat et populo predicare; vidit etiam virginum turmas laudantes eam. Cumque Virgo et vir sanctus se mutuo respicerent, ait Virgo sanctissima: «Quoniam mente pura, fide firma, in meis laudibus permansisti, et laudem meam in corde fidelium dulci eloquio depinxisti, et lumbos tuos virginitatis cingulo precinxisti, ex vestimentis perpetue glorie vestimentum atuli tibi, quo vestiaris in   —65→   Dei solemnitate et mea. Siquis autem preter te presumpserit hoc vestimentum induere et in Cathedra sedere, non carebit ultione. Et his dictis, disparuit; et vestimentum quod nos Albam vocamus ei reliquit. In predicta vero sede, ubi virgo sedit, nullus, postea sedere praesumpsit, nisi Sysysbertus Episcopus; qui, ab ipsa ejectus, fuit postmodum exilio relegatus. Post ipsum vero Syargius, Archiepiscopus factus, ait: Sicut ego sum homo, sic et hominem scio predecessorem meum. Quare ego non induar eo, quo ipse indutus est, vestimento? Cumque indutus esset, constrictus arctius cecidit mortuus. Praelati qui aderant vestimentum tulerunt, et in thesauro ecclesie reposuerunt. Sed in Asturias tempore persecutionis fuit postmodum reportatum; et adhuc creditur ibi esse: ad laudem. almiflui Jesu christi, cui est honor et gloria per infinita secula seculorum. Amen.

9. Aldefonsus, vir beatissimus, cum similiter beatam virginem Leocadiam totis precordiorum visceribus amplecteretur, contigit semel ut ad ejus solemnitatem celebrandam omnes in civitate regia convenirent; et venerabilis Archiepiscopus Aldefonsus adfuit letabundus. Cumque ante ipsius sepulchrum oraret genibus prevolutus, virgo sanctissima prosiliit de sepulchro, cujus operculum vix movere possent triginta juvenes praepotentes viribus et virtute; quod absque dubio factum fuit, non humanis manibus, sed potius angelicis et divinis. Sic itaque ipsius sepulchri operculo elevato, virgo Leocadia, coram omnibus adstantibus et videntibus, velum quod secum habebat, in quo in vita sua usa fuerat, porrexit Antistiti Aldefonso. Qui cum ipsi virgini obviaret, ipsa, quasi quibusdam astringens complexibus Aldefonsum, in talia verba prorupit: «Per vitam Aldefonsi Domina mea vivit.» Quod ideo arbitror fore dictum, quia, cum fides et veritas virginitatis Beate Marie infidelium errore per totam fere Hispaniam esset emortua et destructa63, librum de ipsius virginitate scripsit, per quem fides illa quasi emortua revixit et errorem hujusmodi diruit penitus et destruxit. Cum ad prefatam visionem acclamans populus Dominum collauderet, et inter ipsas voces Beatus Aldefonsus incisorium aliquod peteret, quo aliquid de   —66→   velo quod manibus tenebat rescinderet, et nemo illi propter tumultum occurreret populorum, virgo beatissima quod voluntarie summiserat ut amplius desideria crescerent, [velum] ad se fortiter retraebat. Quod ut vidit Recensvindus, eo tempore Rex, omni gloria et ferocitate deposita quam habebat erga Beatissimum Aldefonsum propter ipsius reprehensiones utiles, sed mordaces, cultrum eidem. Antistiti mox porrexit; cum quo partem illius vestimenti, seu veli, quod trahebat suis Leocadia manibus, Aldefonsus cito precidit in memoriam tanti facti. Cultrum vero prefatum cum ejusdem reliquiis in vasculis argenteis, recondidit; inhonestum judicans et indignum ut cultelus, qui preciderat Sancta, excinderet ulterius sordida et inmunda.

10. Aldefonsi Beatissimi miracula que post ipsius translationem apud Zamoram dignatus fuit per ipsum. Altisimus operari, huic operi, sicut audivimus et invenimus, curabimus annotare. Et primo quidem, oppitulantibus [ejus] meritis describemus miracula de cecis illuminatis; secundo, de demoniacis; tertio, de contractis et confractis; quarto, de surdis, mutis et inflatis.

11. Aldefonsi Beatissimi miracula de Cecis illuminatis sunt ista, que per ordinem scribuntur.

12. Quidam homo Lucensis64, nomine Petrus Dominici, duobus annis cecitatem passus fuerat oculorum; cumque, pro recuperanda sanitate, Beati Vincentii limina65visitare veniret, apparuit ibidem sibi beatissimus Aldefonsus, pontificalibus infulis decoratus, referens se fuisse statura parvum et spissum, veruntamen satis pulcrum; et adjecit quod si curari volebat, iret Zamoram ubi debebant ipsius reliquie revelari. Cumque homo iste non aquievisset, sed ulterius causa recuperandi sanitatis Branchalam66 adisset obtentu sancti Jerrardi, et inde Beatissimi Jacobi Apostoli limina visitasse, in quolibet istorum locorum modo consilii eidem apparuit Beatissimus Aldefonsus, asserens quod optatam nunquam reciperet sanitatem, quousque Beati Petri limina visitaret ubi apud Zamoram debebant ipsius reliquie revelari. Acquiescens   —67→   ergo visioni, venit Zamoram post tres dies inventionis reliquiarum Beatissimi Aldefonsi. Cumque ipsius oculos siccos et quasi glutino compaginatos aliqui disjungere laborasent, minime potuerunt. Applicantes vero reliquias; sanctissimi corporis oculis dicti ceci, vociferans cecidit quasi mortuus super terram, fere trecentis hominibus adstantibus et videntibus supradicta. Cumque sic quasi mortuus, aut demoniacus, diutius jacuisset, ad vocem Beatissimi Aldefonsi, ipsum excitantis, sicut ipse asseruit, recuperato lumine resurrexit. Interrogatus vero cur, quando cecidit, clamasset? Respondit: Se quasi cum quodam venabulo per medium capitis, ut sibi videbatur, percussum fuisse, et ad magnitudinem ictus illico corruise; sed ad vocem Beatissimi Aldefonsi, ut praediximus, surrexisse.

13. Adfuit eadem die quedam mulier de Valdeiras67, nomine Marina Perez, in ecclesia Sancti Petri, ubi beati Aldefonsi reliquie sunt invente. Que cum esset utroque orbata lumine, causaque recuperande sanitatis peregrinationes multimodas peregisset, tandem devenit ad locum qui dicitur Sancta Maria de Visu68. Cumque ibidem orans et vigilans obdormisset, apparuit ei quedam Domina nimis pulchra, que sub ipsius caput manus imponens, ipsam continuo excitavit, dicens: «Surge et vade Zamoram ad locum ubi reporte fuerunt reliquie Beatissimi Aldefonsi; et statim recipies sanitatem.» Ipsa vero, revelationi tam pulcre Domine acquiescens, venit Zamoram ad ecclesiam Sancti Petri, ut Beati Aldefonsi, juxta mandatum praedicte Domine, reliquias visitaret. Et cum insistens orationi aliquando obdormisset, quedam persona sibi apparuit veneranda, que a somno excitans ipsam, dixit: «Surge, quia jam optata perfrueris sanitate.» Ad hanc, vocem mulier expergefacta sanam et incolumem se invenit.

14. Plures alii ceci per Beatissimum Aldefonsum fuerunt illuminati, quorum curationes propter prolixitatem nimiam omisimus huic operi annotare. Sunt alibi curationes et curatorum nomina annotata.

  —68→  

15. Aldefonsi Beatissimi miracula de obsessis a demonio sunt hujuscemodi que sequentur. Cum que[dam mulier] pro recuperanda sanitate Beate Marie de Visu limina visitaret, in visione sibi quidam homo apparuit sibi dicens: «Quid hic nunc contrahis tantam moram? Vade Zamoram, ad locum ubi jacet corpus Beatissimi Aldefonsi, et statim recipies sanitatem. «Cumque ad locum devenisset, mox a demonio est erepta; sed acclamantibus hominibus ut egrederetur, in signum egressionis obtulit unum denarium Legionensem; et remansit mulier tunc curata.

16. Alia mulier de Castro torahp69, uxor Petri Fratris70 septem annos fuerat obsessa ab humani generis inimico. Cumque venisset ad Ecclesiam Sancti Petri, ubi requiescunt reliquie Beatissimi Aldefonsi, statim fuit a demonio infestata; sed acclamantibus hominibus contra eum, clamans et ululans recessit ab ea, asserens quod ipsam amplius nullatenus infestaret, nec aliquis alius loco ejus.

17. Alia juvencula de Cubielos71 a demonio erat obsessa. Cumque sibi fuisset oblata quedam cartula contra humani generis inimicum, furatus fuit sibi diabolus ipsam cartam. Obsessa ergo iterum a demonio, testificatus fuit diabolus coram multis quod ipsam non dimiteret, donec Beati Aldefonsi limina visitaret. Adducta ergo ad ecclesiam Sancti Petri, ubi sunt reliquie Beatissimi Aldefonsi, a demonio iterum est arrepta. Sed acclamantibus hominibus contra eum ut signum redderet et exiret, dixit quod daret pro signo unum denarium usuale. Cumque instarent homines ut cartam redderet quam acceperat, respondit se habere non posse, quia erat in sui Principis72 potestate. Tunc dedit pro signo unum denarium usuale; et curata recesit.

18. Aldefonsi Beatissimi miracula de contractis huic operi conscribuntur.

19. Quidam homo natione Portugalensi, Dominicus Melendi nomine nuncupatus, adeo erat contractus quod calcanei naribus adherebant, et per sex annos peregrinando de loco in locum in   —69→   curru ab hominibus misericorditer ferebatur. Porro cum semel portaretur ad Sanctam Mariam de Visu ut ibidem recuperare posset contracti corporis sanitatem, de miraculis Beati Aldefonsi fuit mentio sibi facta. At ille, ad recuperandam sanitatem anhelans, Zamoram se fecit in vehiculo deportari; quo vero postquam devenit, confessus fuit cuidam fratri Minori73. Confessione vero facta, et de vehiculo ad ecclesiam deportato, renes ejus et membra sacris Beati Aldefonsi reliquiis tetigerunt; ad quarum contactum, contractus effectus incolumis, vehiculum reliquit pro fabrica ecclesie in memoriam tanti facti.

20. Annis quatuor fuit quedam mulier de Castro toraphe, nomine Benedicta, adeo contracta, quod acubans grabato nisi alieno subsidio surgere non valebat. Auditis vero miraculis Beati Aldefonsi, Zamoram se fecit deferri ad ecclesiam Sancti Petri, ubi cum per tres dies nullam reciperet sanitatem, educta extra ecclesiam, confessa fuit et recepit Dominici Corporis Sacramentum. Post hec, ad ecclesiam reducta, audivit vocem dicentem sibi: «Surge, bona mulier, quia jam sana per Dei gratiam es efecta.» At illa surgens, sic agilis est effecta quod duo ligna magna saltavit, que posita erant ante corpus Beati Aldefonsi.

21. Astoricensis mulier quedam, Marina nomine de la Cuesta, fuit adeo concassata quod, ex ruina cujusdam parietis super eam, ipsius intestina per inferiora secreta nature miserabiliter erumpebant, et vix poterat aliqua retinere, nec inveniebat qui eam vellet ad suum hospitium admitere. Sic erat sordida et inmunda! Cumque peregrinando sic decem et octo mensibus discurrisset, tandem Zamoram fuit deportata propter famam reliquiarum Beati Aldefonsi. Confessione vero facta et recepto Dominici corporis Sacramento, se ipsam dedit orationi cum magna innundantia lacrymarum; cumque sic in oratione persisteret, vox ad ipsam facta est: «Bibe de terra ista et recipies sanitatem.» Tunc mulier, filio74 convocato, aquam petiit et cum terra miscuit sumpta de monumento Beatissimi Aldefonsi; qua potata, cum magno sonitu ad locum suum omnia viscera redierunt. Sequenti   —70→   vero die, sumptis baculis, curva indecens ibat ad Sanctam Mariam de Visu, nemini revelans quod circa se fuerat prius factum. Rediens exinde Zamoram, cum esset coram reliquiis Beatissimi Aldefonsi, vox ad ipsam relapsa est: «Surge bona mulier, quia sana efecta es.» Ad quam vocem cum magno sonitu ad locum suum coram circunstantibus ossa omnia redierunt; et ad propria cum magno gaudio remeavit.

22. Item contigit quadam die quod puer quidam, filius Domini Nicolai de Valle borracu75, cecidit solario domus sue; et adeo fuit caput ipsius pueri conquassatum, quod quasi exanimis est efectus. Mater vero pueri, tota interius estuans pre dolore, cum magnis clamoribus adiit reliquias Beatissimi Aldefonsi. Cumque ibidem orationibus insisteret pro filio, puer, quem quasi seminecem domi reliquerat, matrem suam cepit atentius aclamare, reparata pristina sanitate. Sequenti vero die mater quartanaria, cum puero jam curato visitavit reliquias Beatissimi Aldefonsi; et de quartana, quam decem et octo mensibus passa fuerat, fuit plenarie liberata.

23. Aldefonsi Beatissimi miracula de surdis, mutis et inflatis, sunt hujuscemodi que sequuntur.

24. Quedam mulier Zamorensis, Eufemia nomine, de Popula S. Lazari76 passa fuerat per octo menses aurium surditatem. Cumque causa recuperande sanitatis locum adiisset ubi sunt reliquie Beatissimi Aldefonsi, Domino Sugerio Episcopo ibidem solemnia celebrante, et fratre Juaune Garcia Legionensi Doctore de fratrum Minorum ordine77 ibidem populo predicante, predicta mulier, nec missam pontificalem audire valuit nec sermonem propter aurium surditatem. Dolente igitur, cum accensa candela devote accesit ad altare, in quo sunt reliquie Beatissimi Aldefonsi; et Episcopo dicente «Sursum corda», predicta mulier pristinam recuperavit aurium sanitatem. Cujus rei gratia tam episcopus quam fratres, cum universo populo congregato, laudes   —71→   gratias omnipotenti Deo unanimiter rediderunt, et etiam Sancto suo.

25. Hoc idem contigit Marine Pelagii de Sanabria, que tribus annis passa fuerat aurium surditatem.

26. Abbatisa Beatissimi Michaelis de Mazchara78, Domina Sancia Doarii nuncupata, cum duabus monialibus suis et alia comitiva, venit ad visitandum reliquias Beatissimi Aldefonsi, ducens secum quemdam puerum mutum, cujus nomen etiam ignorabant. Cumque Abbatissa cum monialibus se in oratione prostrassent, tenentes puerum circa se, procuraverunt per clericos ut os ejus, oculos et labia tangerent cum reliquiis Beatissimi Aldefonsi. Quo facto, fere ducentis hominibus circunstantibus, solutum fuit vinculum lingue ejus, et in laudem prosiliit Creatoris et Beatissimi Confessoris. Tunc imposuerunt ei nomen Alfonsum ob reverentiam Beatissimi Confesoris.

27. Item Martinus de Carrascal totam faciem habebat adeo tumidam et inflatam, quod tribus mensibus vix quidquam cernere poset aut videre. Veniens vero Zamoram, cum preces suas et desiderium exprimeret Beatissimo Aldefonso, tumor omnis evanuit et recessit, oculorum beneficio reparato.

28. Hoc idem contigit cuidam nutrici Garsie Munionis de Troncoso, que habebat totum guttur tumidum et inflatum.

No necesito encarecer el mérito de esta Reseña, apuntada por el canónigo toledano D. Blas Ortíz79, y omitida por los Bolandos80. ¡Ojalá que, una vez buscados y descubiertos, salgan en breve á luz los dos monumentos principales de que da noticia: la lápida malamente rota, que se encontró sobre el sepulcro de San Ildefonso; y la Relación extensa de los milagros que se obraron á raíz de la invención de las sagradas reliquias! No menos que á la Religión interesan á la Historia.

FIDEL FITA.

Madrid, 26 de Mayo de 1884.