Selecciona una palabra y presiona la tecla d para obtener su definición.

  —418→  

ArribaAbajoII. Variantes d e tres leyendas por Gil de Zamora

F. F.



1. BODAS CLERICALES


1.-EL HIJO DEL REY DE HUNGRÍA, PATRIARCA DE AQUILEYA

Liber Mariae, tract. VII, fol. 61 r., V.

Legitur quidem inter miracula ejusdem Virginis, quod in Hungaria quidam exstitit rex Henricus, qui duos habens filios, unum Deo obtulit ad legendum, et alterum qui [post] mortem patris fuit in regem Hungariae coronatus. Clericus vero, cum jam esset peritus et diaconus ordinatus, incurrit aegritudinem vehementem, a qua liberavit eum almiflua Virgo, ex eo quod eidem devotissime praecinebat et suam eidem declinaverat castitatem.

Contigit autem post hoc, quod frater suus obiit qui regnum Hungariae gubernabat; et barones loco ejus in regem violenter praefatum clericum coronarunt, ipsumque [nuptias] contrahere compulerunt. Cum vero nuptiarum terminus advenisset, et una cum sponsa bannonem nuptialem ab episcopo accepisset, reduxit ad memoriam quod horas non decantaverat almae Matris. Et cunctis ab ecclesia expulsis, ipse solus coram altari horas incoepit Virginis recitare. Cum autem nonam diceret, et nonae antiphonam persolveret, videlicet, Pulchra es et decora, filia Jerusalem; eidem cum duobus angelis aparuit, et apparens talia intulit alma Virgo: Si ego, inquit, pulchra sum, [ut] tu asseris, et decora, quid est quod amorem meum despicis, et amore carnali alteri copularis? Numquid non ego pulchrior sum quam illa? Ubi vidisti aliam pulchriorem? Recordare quod tuam mihi castimoniam derovisti,   —419→   et quod abstinere a concupiscentiae incendiis promisisti, cum te ab ingenti aegritudine liberavi. Scias autem quod, quia carni assensisti, tantum distas a Filio meo, quantum distat coelum a terra. Cui cum regis filius respondisset: Quid, o Domina, vis ut faciam? et illa eidem injunxisset quod propter ipsam carnis incendia contemneret et sponsam relinqueret quam accipere disponebat; regis filius, contemptis carnalibus nuptiis, clam ivit ad Aquilejam civitatem, in cujus pago, supra ripam cujusdam fluvi per septem annos eremiticam vitam duxit.

Post hoc, defuncto Aquilejae patriarcha, [ille] qui regnum et sponsam reliquerat propter Virginem gloriosam, ipsa procurante, patriarchatus culmen divinitus est adeptus; ubi, quamdiu vixit, festum Conceptionis Virginis et ejusdem sabbata, sicut eidem Virgo injunxerat, fecit solemniter celebrari in memoriam matris Christi, quae, amore suo coelico et divino carnalem amorem extinxerat in eodem.




2.-JERÓNIMO, OBISPO DE PAVÍA

Liber Mariae, tract. XVI, cap. 5, mir. 7; fol. 151 v. 152 r.

Miraculum VII quinti tractatus est de clerico Papiensi, qui per beatam Virginem in pontificem est electus.

In supradicta urbe fuit quidam clericus, qui vocabatur Hieronymus; et modis omnibus, quibus poterat, placere studebat mellifluae matri Christi, delinquentium subvectrici. Accidit autem ut civitatis antistes die quodam obiret, et ecclesia sine rectore remaneret. Quamobrem collecti clerici cum senioribus urbis statuerunt triduo jejunium celebrare ut ostenderet Deus quem vellet episcopum fieri. Interea sancta Dei mater cuidam viro apparuit, eique dixit: Vade, et die populo ut accipiant meum cancellarium427et statuant eum hujus urbis episcopum. At ille dum percontaretur quis esset ejus cancellarius, respondit [Virgo] hunc esse qui vocabatur Hieronymus, qui esset in Dei suoque servitio die ac   —420→   nocte strenuus. Evigilans autem ille narravit hoc senioribus urbis; qui requirentes ipsum Hieronymum428 cum magno honore fecerunt ordinari episcopum. Sic quoque idem Hieronymus, favente Dei genitrice, episcopali honore sublimatus, in sanctitate Deo et ejus matri omnibus diebus vitae suae inservire studuit, quod post obitum suum praesentari meruit coram almiflua matre Christi.




3. -EL CANÓNIGO DE PISA

Liber Mariae, tract. XVI, cap. 3, mir. 9; fol. 152 v., 153 r.

Miraculum nonum quinti tractatus est de clerico qui uxorem et omnia reliquit propter beatam Virginem.

In territorio civitatis, quae dicitur Pisa429, erat quidam clericus ecclesiae sancti Cassiani canonicus. Hic angelorum el mundi reginae servitium devota mente reddebat, horasque diei quae tunc temporis a paucissimis dicebantur in ejus honorem sedule decantabat. Cujus genitores, cum morte interveniente ex hac luce migravissent, qui nobiles et divites fuerant, dimiserunt ei amplas divitias, quia praeter eum alium non habebant haeredem.

Venientes autem amici ejus ad eum insistebant ut rediret ad propria, et uxorem ducens honorum curam gereret paternorum. Qui praebens assensum, cum illis abiit. Et veniens ad possessionem parentum suorum, uxorem ducere constituit. Inter haec vero coepit negligenter circa Virginis officium se habere. Quadam vero die, cum ad celebrandas nuptias conjugis, quam sibi elegerat, tenderet in itinere, devenit ad quamdam ecclesiam; et recordatus servitii soliti, rogavit ut eum paululum exspectarent, dicens se velle ad ecclesiam illam orandi gratia pergere. Ingressus itaque ecclesiam, coepit horas sanctae Mariae devota mente cantare. Cumque socii ejus monerent eum ut acceleraret gressum, moveri   —421→   noluit donec horas expleret. Adhuc autem in ecclesia eo persistente, apparuit ei sancta Dei genitrix, et ei serena voce dixit: O stultissime hominum, cur me dereliquisti? Cum amica tua essem, illaqueatus alterius amore, numquid alteram invenisti meliorem? Moneo te ne me derelinquas; ne, me contempta, alteram in uxorem ducas. Qui his verbis nimis territus ad socios rediit, simulans se veraciter uxorem ducere. Itaque ex more nuptias celebrarunt cum grandi laetitia. Nocte vero sequenti ingressus cubiculum cum uxore, ignorantibus cunctis, clam domum egressus, tam uxorem quam omnia quae habere potuit dereliquit. Quo vero abierit et quo fine discesserit, hactenus sciri non potuit. Nemo tamen ambigere dicitur quod ipsius sanctae coeli reginae sit protectus usque in finem munimine, pro qua sibi hortante totum mundum statuit relinquere, Deo opitulante, cui honor et gloria in saecula saeculorum, amen.

Corresponde al Milagro XV de Bercéo y á la Cantiga CXXXII del rey D. Alfonso.




4. -EL MAYORDOMO DEL OBISPO DE CLERMONT EN ALVERNIA

Liber Mariae, tract. XVI, cap. 5, mir. 15; fol. 159 r., v.

Miraculum XVIm quinti tractatus est de clerico quem ab amore cujusdam mulieris Virgo beatissima liberavit.

Presul quidam habebat clericum, quem amabat et fovebat sicut suum filium; quia illi velut patri serviebat humiliter, et quia Christo ut decebat serviebat fideliter, et Mariae matri Jesu diebus ac noctibus praecinebat horas suas dulciter ac devote. Sed antiquus inimicus Sathanas hunc ut vidit, mox invidit; et insidias quibus illum posset secum ducere ad Tartara praeparavit, immittens in ejus animam amorem cujusdam virginis generosae. Cujus nuptiis optatis ut libere frui posset, daemones arte nigromantica430 invocavit ut eidem ferrent auxilium, vovens se voluntatem   —422→   eorum facturum, excepto quod Dei servitium non relinqueret, nec horas almifluae Matris suae. Accepto igitur ab eo hujuscemodi juramento, daemones in amorem clerici puellam adeo inflammarunt quod ipsa palam coram parentibus affirmavit nulli praeterquam illi clerico se nupturam. Quod cercentes ipsius parentes, involuntarii puellam coram episcopo tradunt clerico in uxorem.

Nuptialibus autem conviviis, sicut est communis consuetudinis, praeparatis, dum, sponsus assistentibus invocatis manus ablueret, nonae beatae Virginis recordatur. Et secedens in quamdam capellam, ut praedictas horas psalleret prostratus coram altari, dum nonam diceret, obdormivit. Et ecce apparuit sibi desuper valde tristis et irata regina beatissima, dicens ei si agnosceret vultum ejus. El respondente quod non; intulit alma Virgo: Ego sum illa, cujus nonam psallere incoepisti; sed nimis indignor quod, me repudiata, sponsam aliam induxisti; nec tamen hoc impune feres. Perterritus autem sponsus cum in visione illa misericordiam proclamaret, et sponsam carnalem se relicturum, penitus adjuraret; respondit dulcissima Christi mater: Si hoc egeris, mea gratia tecum erit. Et his dictis recedens Virgo sanctissima, sponsus perterritus vigilavit, et visionem narrans episcopo, et peccatum confitens et divortium suscipiens, totum tempus suum, dedicavit almifluae Christi matri, quae sibi ante mortem apparuit, [et] ad coeleste solium secum duxit, cum quo431 vivit et regnat in saecula saeculorum, amen. Corresponde á la Cantiga CXXV:


    «E o bispo chegou logo
Et díssoll'o novio: Fol
Soon de que casar quige;
Mail'o demo, que sempre sol
Fazer mal aos que ama,
M'engannou; et porén mia prol
E que logo monge seia
En alguna abadía.

  —423→  
    D'esta guisa acordados
Foron os novios, como diz
O escrito: et o bispo,
Que nom'avía Don Fiiz,
Ambos los meteu en orden,
Por prazer da Emperatriz
Do ceo muy groriosa;
Et foron y todavía.»



El sabio hijo de San Fernando no disimula que el clérigo era alvernaz432 y mayordomo do bispo ben d' alí, da cidad' en que morava él.

En el episcopologio de Clermont aparece Felix entre los años, 663 y 674. ¿Entiende hablar de él la leyenda? No conviene hacer hincapié sobre semejantes datos. La variante 2 da el nombre de Jerónimo al obispo de Pavía, cuya historia legendaria propone; mas no se verifica el dato en aquella ciudad, sino en Forli (años 1250-1252), ó en Arezzo (1144-1147). El hijo del rey de Hungría, elegido en patriarca de Aquileya, ¿sería hermano espúreo de Ladislao II, coronado rey á la muerte de su padre Emerico en 1204? Bajo este supuesto habría que pensar en Bertoldo, que habiendo sido arzobispo de Colocza en Hungría, sucedió en el patriarcado Aquileyense á Volfero durante el año 1218.

Las cuatro variantes de la leyenda ilustran otra quinta muy preciosa y mucho más compleja, que acogen desde el siglo XIV nuestros libros de rezo acerca del oficio de la Inmaculada Concepción y suelen achacar á una carta espúria de San Anselmo433. No cayó en desuso y en olvido sino hasta bien entrado el siglo XVI bajo la reforma del Breviario (9 Julio, 1568) hecha por San Pío Y. Sirva de muestra el Diurnal de Córdoba, reimpreso en 1557434:

  —424→  

    Tu, sponsam conjugem
Ducente levita,
Nonam cum inciperet,
Huic affaris ita:
   Numquid ipsa pulchrior  5
Non sum ego? quare,
Me dimissa, aliam
Vis sponsam amare?
    Noli jam hoc agere;
Mihi famulare,  10
Conceptumque meum
Cura celebrare.



A esta leyenda, como era de suponer, el Diurnal antepone otras dos, cuyas variantes nos hará ver asimismo Gil de Zamora:


    Post invitatorium
Tutum inchoatum,
Submersum presbyterum,
Acheronti datum,
   Inde pia eruens  5
Admones ut, statum
Mutans, tuum celebret
Conceptum beatum.
    Helsini navicula
Undis agitatur;  10
A quo, mox ut monitus
Coelitus, juratur
    Quod tua Conceptio
Devote colatur,
Aequor ad imperium  15
Tuum mitigatur.







  —425→  
II. EL CLÉRIGO AHOGADO EN EL RÍO SENA


1. -UN SACERDOTE FRANCÉS, RESUCITADO, PROMUEVE LA FIESTA DE LA INMACULADA CONCEPCIÓN

Liber Mariae, tract. VII, fol. 61 v.-62 r.

«Legitur enim in miraculis beatae Virginis quod sacerdos quidam in Francia devotissimus exstitit Virgini gloriosae. Hic vero, cum semel a loco suo, in quo habitabat, ad villam aliam, quae erat ultra «Sequanam fluvium, in navicula pertransisset, contigit quod [scelus] ad ultimum perpetravit. Cumque, scelere perpetrato, in navicula positus ad locum suum proponeret jam redire, et Invitatorium beatae Virginis, Ave Maria, pro matutinis juxta solitum recitaret, daemones ipsum in fluvio suffocarunt, et animam ad inferos apportarunt. Cumque ipsius animam daemones diversis poenis affligerent et tormentis, ecce Virgo almiflua, repetens sacerdotis animam, supervenit cum magno exercitu angelorum. Cumque super liberatione animae fuisset diutius disceptatum, et allegasset horas suas Virgo almiflua, quas clericus praecinebat cum ipsum daemones suffocaverunt, animam de ipsorum eruit potestate, et in quarta die corpori restituit a quo sublata fuerat violenter. Quo facto, de medio fluminis Virgo ipsum manu sua duxit ad littus; et intulit quae sequuntur: Cave de caetero a peccato, et festum Conceptionis celebra et sabbata mea serva, et retribuetur tibi. Post hoc, Virgine almiflua disparente, praefatus clericus locum suum adiit, eremilicam vitam duxit, festum Conceptionis et sabbata coluit, et beneficia Virginis publicavit, quae ipsum ab inferis liberaliter suscitavit.»



  —426→  
2.-EL MONJE SACRISTÁN, AHOGADO EN EL RÍO

Liber Mariae, tract. XVI, cap. 1, mir. 1; fol. 119 v.-120 v.

Monachus quidam fuit in quodam coenobio, qui sacristae officio fungebatur. Hic ergo valde erat lubricus, et diaboli instinctu aliquoties libidinis aestibus urebatur; verumtamem almifluam matrem Christi non modice diligebat, et transiens ante ejus altare semper eam cum reverentia salutabat, dicens: Ave, gratia plena, Dominus tecum. Erat autem a prope ipsi coenobio fluvius, quem frater supradictus transibat, quando ad explendam concupiscentiam suam pergebat. Quadam igitur nocte volens ire ad scelus assuetum, coram altari salutavit almifluam matrem Jesu; ac deinde ecclesiae januas aperiens ad praedictum fluvium pervenit. Quem dum vellet transire a diabolo impulsus in eumdem cecidit; et mox demersus, ibidem interiit. Cujus animam mox rapuit multitudo daemonum, cupiens eam deferre in barathrum. Sed pietate Dei affuerunt etiam angeli, si forte possent illi ferre aliquod solatium. Quibus venientibus dixerunt daemones verbis contumacibus: Ut quid huc advenistis? nihil in hac anima habetis; quoniam propter mala opera quae gessit, juste concessa est nobis. Ad hoc sancti angeli, dum non sufficienter haberent quid ferrent boni operis, ecce subito advenit sancta Dei genitrix; et liberali auctoritate dixit illis daemonibus: Cur, o nequissimi spiritus, hanc animam rapuistis? Responderunt: Quia invenimus eam vitam consummasse in operibus malis. At illa, falsa sunt, inquit, quae profertis. Scio enim quod alicubi pergens, ille primum me salutabat, ac rediens silenter hoc agebat. Quod si dixeritis quod vim vobis facimus; ecce ponemus in judicio summi regis. Cumque inter se altercarentur, placuit altissimo Domino, pro meritis sanctisimae suae Matris, ut anima fratris rediret ad corpus, quatenus poenitentiam ageret de commissis.

Interea advenit tempus, quo fratres ad cantandos matutinos convocarentur. Et dum mora fieret ad pulsandum organum, surgentes aliqui ex fratribus praedictum sacristam quaesierunt; et   —427→   non invenientes usque ad flumen perrexerunt, et eum deinde in aqua repererunt submersum. Cujus corpus ab aqua extrahentes, mirabantur cogitantes qua occasione hoc ei contigisset. Cumque plura opinantes inter se sermocinarentur, mirum in modum ecce ille frater a morte surgens inter eos adstitit vivus; et narravit fratribus quae contigerant sibi, et quomodo evaserat sucurrente Dei genitrici. Post hoc, non solum, illud vitium quo delectari solebat deseruit, sed etiam Deo et sanctae Matri ejus ferventius servivit; et in bonis actibus vitam suam consummans etiam, in pace animam suam reddidit, operante almifluo Jesu Christo, cui est honor et gloria per infinita saecula, amen.»

Alude á esta leyenda Gil de Zamora en su himno Quid amoris, vers. 5-12.

La primera variante corresponde á la Cantiga CXI, que omite dos cosas: la recomendación que hizo la Virgen al sacerdote quatro dias mergullado en el río Sena que por Paris ven; y la vida eremítica que el resucitado profesó, agradecido al favor de su libertadora.

La variante segunda se traba directamente con la Cantiga XI del rey Alfonso y con el Milagro II de la colección de Bercéo. La fuente dimanó de Gaufredo de Lèves, obispo de Chartres (1116-1149), citado por Gualtero, monje de Cluny, en el libro435 de miraculis beatae Virginis Mariae, escrito hacia el año 1141 El monje se describe aquí como campanero (curam habens horarum sonandarum); y el acto de volcársele el esquife por los demonios pasa en un estanque (stagnum) ó laguna contigua al monasterio. La Cantiga le achacó el cargo de «tesoureiro», escogiendo visiblemente el más noble entre los varios sentidos que sufre en latín el vocablo sacrista que traducía.





  —428→  
III. EL ABAD SOBRE EL MAR DEL NORTE


1. -EL ABAD ELSINO Y LA INMACULADA CONCEPCIÓN

Liber Mariae, tract. III; fol. l9 r.

Véase el texto en este mismo cuaderno del BOLETÍN, pág. 407.




2. -EL ABAD, QUE LA VIRGEN SALVA DE UNA TEMPESTAD EN EL MAR BRITÁNICO

Liber Mariae, tract. XVI, cap. 2, mir. 3; fol. 132 r., v.

«Mariae matris almae regis Jesu altissimi tertium miraculum de liberatis a periculo maris est de quodam abbate liberato per mellifluam et almifluam matrem. Christi.

Abbas quidam fuit in medio maris Britannici cum aliis multis oppressis tempestate, adeo ut de vita omnes cogerentur desperare. Alii tamen istos, alii vero illos, ut liberari mererentur, cum clamore magno vocabant sanctos. Beatum namque Nicolaum436 isti; sanctum vero Clarum437 illi; pium vero Andream vel quemlibet alium clamabant caeteri. Unusquisque siquidem, quem sanctum familiarem habebant, in sua familiarius necessitate invocabat. Denique aliqua offerebant munuscula, ut moris est deprehensis tempestate marina. Cum ergo abbas videret onmes istos, licet illos minas potentes, sanctos invocare, neminem autem misericordiae matrem, caeteris omnibus misereri potentiorem, nec nominare: Quid, inquit, est, fratres, quod agitis? Quid caeteros qui minus possunt tantum invocatis, et ipsam quae plus omnibus   —429→   potest relinquitis? Bonum quidem est quod facitis; sed multo melius esset, si una voce omnes misericordiae matrem acclamaretis. Quo illi praecepto omnes una Dei genitricem nominant; omnes matrem misericordiae iterant; omnes ut sui misereretur proclamant. Sancta, inquiunt, perpetua virgo Maria, succurre miseris; subveni jam morituris, sentiamus tuum levamen, qui tuam in nostra tribulatione deposcimus consolationem. Tu, Dei mater alma; tu, coeli potens regina; tu, semper misericordiae prompta; tu, desolatorum solamen; tu, oppressorum juvamen; tu, destitutorum munimen. Ipse quoque abbas, qui fere nihil comederat, quippe per duos dies et pene noctes ita afflictus, etiam illud. responsorium Felix namque es ejusque versum Ora pro populo satis devotissime cum suis monachis coepit decantare.

Mirum dictu, sed Dei genitrici nihil impossibile factu. Vix ea utrique finierant, populus precem cum lamentatione et monachi cantum cum devotione: et ecce in summitate mali lux magna, cerei instar, apparuit; quae, noctis tenebras fugans, omnes qui erant in navi sua claritate perfudit. Jam enim sese ad invicem agnoscere poterant qui se prius, tenebrarum densitate, videre nequierant. Tota quidem pelagi cessavit tempestas; coelique regina jubente, facta est repente tranquillitas magna. Non multo autem post, dies serenus illuxit; et terrae, ad quam tendebat, navis applicuit.

O igitur maris stella, cunctis lucidior, cunctis ad subveniendum potentior! Ecce enim stellas minores attendunt, nec illustrantur; sidus concipiunt marinum et salvantur. Vocant sanctos minores, nec juvantur; vocant sanctarum sanctissimam, et salvantur. Offerunt dona sanctis aliis, nec cessat tempestas; offerunt preces misericordiae matri, et redit tranquillitas. Cessat pius Andreas a pietatis opere; quia in exhibenda pietate cedit piarum piissimae. Cessat Nicolaus sanctus, terra marique etiam ad subveniendum promptissimus; quia cedit ei per quae mundus salvatus est perditus. Cessat Clarus sanctus cura aliis sanctis; quia cedit ei quae cunctis est Potentior sanctis.»

Inspírase esta variante en la Cantiga XXXVI de Alfonso el Sabio.

F. F.