A Gaita Gallega. Repinica muiñeiras, alboradas e fandangos unha vez ó mes: A Habana (1885-1889)

  —5→  

DIRECTOR DO PROXECTO
LUÍS ALONSO GIRGADO

ESTUDIO INTRODUCTORIO
NATALIA REGUEIRO

COLABORADORES
AMELIA RODRIGUES ESTEVEZ
LOURDES PAZO GARCÍA

  —7→  

Na importante panorámica da prensa galega emigrante desenvolvida na illa de Cuba, ocupa un posto de privilexio por méritos propios A Gaita Gallega (1885-1889), que naceu na Habana da man de Ramón Armada Teixeiro e Manuel Lugrís Freire. E falo de méritos propios porque non é pouco representativo das súas páxinas o feito, xeralmente recoñecido, de que en todas elas sexa a nosa lingua a canle de expresión da prosa e do verso nas súas máis diversas manifestacións.

Pouco tempo leva o Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades (en colaboración co Instituto de Literatura e Lingüística da Habana e aínda coa Biblioteca Nacional José Martí daquela capital) na tarefa de recuperación e actualización da hemerografía galega da emigración. Pero temos xa froitos ben concretos e tanxibles do que se está a facer, nas edicións facsimilares de La Tierra Gallega, La Alborada, Cultura Gallega e, agora, A Gaita Gallega. A elas seguirá Galicia Moderna, un excelente xornal aínda hoxe pouco coñecido.

Estimo que a verdadeira entidade deste proxecto poderase valorar co paso do tempo. Daquela veremos (e, por sorte, poderémolo ver na nosa terra) cómo o Centro Ramón Piñeiro foi quen de devolver ós galegos unha fundamental parte do seu patrimonio cultural, valioso tanto pola abondosa información que fornece como polas achegas de carácter literario, histórico, biográfico e bibliográfico. Se a iso engadímo-lo feito de que este patrimonio estará a disposición da nosa comunidade intelectual, complementado ademais con rigorosos estudios e análises, ninguén poderá dubidar do interese deste traballo e do meritorio da súa realización.

Dende a fonda convicción de que así será, saúdo agora a aparición -verdadeira aparición en Galicia- de A Gaita Gallega que, xurdida no pasado século XIX, nos achega fermosos escritos na nosa vella fala.

Celso Currás Fernández

Conselleiro de Educación e Ordenación Universitaria

  —11→  
  —13→  

Valorar hoxe en día, cando os libros e revistas galegas circulan con toda naturalidade entre nós, a importancia que poida te-la publicación facsimilar da revista A Gaita Gallega da Habana, con seguridade require un esforzo contextualizador por parte do lector nada doado de levar a cabo se non é por medio dun exercicio imaxinativo aberto e xeneroso que o sitúe case cento quince anos atrás no tempo, exactamente no «5 d'o mes de Santiago de 1885», uns poucos días antes da morte de Rosalía de Castro, que tería lugar o quince do mesmo mes e do mesmo ano.

Desandar cento quince anos na historia contemporánea de Galicia, contados dende este final de século, tan farturento de todo, cara atrás, supón irse asolagando engordiño nunha realidade e nuns tempos certamente penosos da nosa Historia, cando menos se reparamos na prostración e na penuria material e moral na que vivía ancorado este país, abondo atrasado respecto das áreas prósperas de España, que, á súa vez, estaba atrasada en relación ós países europeos que coñeceron a tempo os avances propiciados pola Ilustración, polas reformas agrarias e polas revolucións sociais, políticas e industriais.

Cento quince anos cara atrás sitúanos en plena fervenza migratoria dos galegos a ultramar, en pleno éxodo ou diáspora de moitos homes que escapaban da miseria para bater frecuentemente coa máis humillante (literalmente falando) das escravitudes e vexacións. Homes que abandonaron os seus fogares e as súas familias fuxindo da fame co ánimo de volver algún día coa fortuna a favor para as redimir, pero que na maior parte dos casos ou non regresaron ou volveron soamente enfermos e derrotados para morrer no solar patrio con algún agarimo e calor humanos.

A Gaita Gallega é a primeira revista monolingüe galega de alén mar da que se ten noticia. Os seus fundadores e directores, Chumín de Céltegos (Ramón Armada Teixeiro) e Roque d'as Mariñas (Manuel Lugrís Freire), eran galegos emigrados que vían a necesidade de se comunicar coa Galicia continental para contribuír ó rexurdimento das letras galegas e tamén para lle proporcionar un bálsamo de lembranzas da terra á comunidade galega en América. Eles son, xa que logo, e sobre todo o primeiro dos citados, que acabaría arrombando en solitario   —14→   coa empresa, os acredores ó mérito dos pioneiros e á memoria agradecida que lle debemos os que agora podemos acceder a estas páxinas.

Esta iniciativa publicista ponse en liña co esforzo voluntarioso duns poucos galegos emigrados que tentaron e conseguiron mitigar en parte a penosa situación en que viviron moitos dos seus compatriotas, víctimas de negreiros, facinorosos e «enganchadores» que explotaron a ignorancia e a indixencia dos nosos paisanos ata límites nada doados de imaxinar hoxe en día. Certamente, con anterioridade a A Gaita Gallega houbera xa na Habana e seguían a aparecer á altura de 1885, con continuidade durante o século XX, cabeceiras e experiencias xornalísticas que se preocupaban pola situación de Galicia. Neste sentido é xusto citar títulos que estando redactados fundamentalmente en castelán acollían xa algo en galego, como El Avisador Galaico (Cienfuegos, 1878), que podemos considerar como o primeiro periódico realmente galego da emigración americana, fundado como órgano da importante Sociedad de Beneficencia de los Naturales de Galicia (homóloga da que aparecera na Habana en 1871) e dirixido por Domingo Devesa Naveiro e Xosé Porrúa Valdivieso; ou El Eco de Galicia (La Habana, 1878), periódico este fundado e dirixido polo rexionalista da liña de Alfredo Brañas, Waldo Álvarez Insua, fustrigador de inxustizas e autor de alegacións contra o Círculo de Hacendados da Habana, que propiciaba condicións verdadeiramente escravizadoras para a emigración galega.

Son títulos e nomes que non debemos esquecer, pero aínda poderiamos facer unha longa relación de publicacións que nos falaría da preocupación de pequenos grupos de homes sensibles á cultura é ó porvir de Galicia e concienciados da necesidade de mellorar as condicións de vida dunha poboación empurrada á emigración porque no propio solar galego sufrira xa enormes fames durante todo o século XIX e morría literalmente de miseria mesmo nas comarcas máis vizosas e ricas do país.

Coa edición facsimilar que agora podemos coller nas nosas mans temos ó alcance, pois, un importante documento para a historia de Galicia, que ve así salvadas unhas páxinas de seguro condenadas, máis tarde ou máis cedo, á destrucción que o paso do tempo e a incuria humana demostraron abondo facela devir realidade inevitable.

Certamente, a realidade que hoxe presentamos non é producto de ningún azar nin de circunstancias máis ou menos aleatorias. Todo pola contra, houbo un non pequeno percorrido entre o interese que amosou pola publicación nunha súa viaxe a Cuba o profesor da Universidade da Coruña, doutor Xosé Mª Dobarro Paz, e o que agora contemplamos. En efecto, el foi o portador primeiro dun microfilme xenerosamente proporcionado polos responsables do Instituto   —15→   de Literatura y Lingüística de La Habana, nomeadamente a directora deste, Nuria Gregori Torada, e a encargada dos fondos galegos da Biblioteca do Centro, Yolanda Vidal Felipe.

A partir de aí, e dada a deficiente calidade do microfilme, cousa doada de explicar, como ben saben tódalas persoas que se teñan visto na necesidade de traballar con este tipo de material, consideramos a posibilidade de operar directamente sobre o orixinal custodiado celosamente no mencionado Instituto, para o cal cumpría, loxicamente, dispoñermos del aquí en Galicia e así poder sometelo a tratamentos tecnoloxicamente avanzados e de resultados filoloxicamente garantidos e rigorosos. A posibilidade de desprazármonos a Cuba o profesor Luís Alonso Girgado, coordinador da presente edición, e máis quen isto asina, coa finalidade de observarmos de cerca o estado do depósito e dos fondos galegos da institución que nos abría tan xenerosamente as súas portas, propiciou que o orixinal de A Gaita Gallega viaxase con nós ata Galicia para ser sometido á máquina de fotografar nunhas condicións óptimas para o resultado final e tamén para o propio orixinal, que deste xeito a penas sufriu estrago ningún.

Unha vez máis, a intervención da directora do Instituto de Lingüística y Literatura de La Habana, Nuria Gregori, e da custodiadora dos fondos galegos, Yolanda Vidal, foi fundamental, non só para conseguir do goberno cubano o permiso correspondente, co aval tácito do Presidente da Xunta de Galicia e do seu Conselleiro de Educación e Ordenación Universitaria, que por aqueles días presidiron, xunto co Vicepresidente do goberno cubano, un acto cultural na Facultade de Artes e Letras da Habana, onde, precisamente, entre outras cousas, se deu a coñece-lo volume no que se encadernaran os números orixinais de A Gaita Gallega hai agora ben máis de cen anos, senón tamén para coñecermos un pouco mellor os fondos bibliográficos que obran naquel importante Centro e que con seguridade serán motivo de publicacións en anos vindeiros.

Así pois, coido que podemos felicitarnos por recuperar xa para sempre un documento que vai máis alá da súa condición de revista literaria para se converter en testemuño dos esforzos e do amor que uns poucos homes souberon investir hai cento quince anos coa finalidade de mitigar en parte o atraso e a prostración que Galicia e os galegos viñan arrastrando dende había xa demasiados séculos.

O noso agradecementos ás persoas que citamos nomeadamente e tamén ó Conselleiro de Educación e Ordenación Universitaria da Xunta de Galicia non pode estar máis xustificado, en tanto en canto, se aquelas nos abriron portas e nos guiaron polo labirinto, este non releou medios para nos facer máis doada a nosa misión.

  —17→  

Van alá cento catorce anos. O 5 de xullo de 1885 comezou a circular na Habana un xornal de pequeno formato co título de A Gaita Gallega, escrito integramente na nosa lingua.

Toda unha novidade lingüística na emigración. Daquela había dous semanarios galegos na capital de Cuba: El Eco de Galicia e Galicia Moderna. Ámbolos dous eran bilingües. Se nos atemos a outras áreas da diáspora temos que en Bos Aires a primeira publicación totalmente en galego, Terra, comezou a saír trinta e oito anos despois, en 1923.

En canto ás asociacións da nosa emigración na Illa, existían o Centro Galego, un Orfeón, a Sociedad de Beneficencia de Naturales de Galicia da Habana e outra de igual denominación na cidade de Cienfuegos.

O periódico tiña sido iniciativa de dous poetas emigrantes da provincia da Coruña: o sadense Manuel Lugrís Freire (Roque d'as Mariñas) e o ortigueirés Ramón Armada Teixeiro (Chumín de Céltegos): deducimos que o título está inspirado no do libro auroral de Xoán Manuel Pintos que leva o mesmo nome (publicado en 1853). E como homenaxe ó poeta pontevedrés ata reproducen o primeiro verso daquel acróstico seu que comeza: «Queira Dios que esta Gaita ben tocada». Ademais da homonimia do título, o libro divídese en Foliadas e o periódico habaneiro en Tocatas. Costumes da época, pois O Tío Marcos da Portela (fundado en Ourense nove anos antes e no que Lugrís colaboraba) estaba dividido en Parrafeos, tamén numerados.

A Gaita Gallega (que repinicaba «Muiñeiras, fandangos y alboradas unha vez ó mes») publicouse con regularidade ata o 18 de nadal de 1887. Por entón, Lugrís tíñase arredado daquela empresa, daquela publicación, fundada, dirixida, redactada e administrada conxuntamente con Armada Teixeiro, quen proseguiría máis tarde a súa edición, inda que por pouco tempo: do 20-7-1889 ata o mes de nadal do mesmo ano. Eses poucos números saíron como suplemento de El Eco de Galicia, o semanario que, como se dixo, publicaba na Habana o estradense Waldo Álvarez Insua.

Centrábase o contido do periódico que nos ocupa nos traballos de carácter patriótico, de afirmación da identidade galega, a defensa da nosa lingua e o destaque da historia de Galicia. (Na edición do 16-8-1885 dedícanlle unha entrañable   —18→   e sentida «Tocata fúnebre» a Rosalía de Castro, que falecera o mes anterior). En función deses principios, como pode verse, están, xeralmente, incluso as colaboracións de ton festivo.

Nas súas páxinas vemos poesías de Pastor Díaz, Xoán Manuel Pintos, Alberto Camino, Francisco Añón, Rosalía, Curros, Pondal, Lamas Carvajal, Aureliano J. Pereira, García Mosquera, Lisardo Barreiro, Andrés Muruais e outros; narracións de Marcial Valladares, Antonio de la Iglesia, Romero Blanco, Pesqueira Crespo, César Undinoco, F. Lourido, Amor Meilán; e artigos e crónicas de Marcos da Portela e Secundino Cores; traballos de Roque d'as Mariñas en defensa da nosa lingua; comentarios sobre o éxito que tivo na Habana a estrea da peza teatral ¡Non máis emigración!, de Armada Teixeiro; lendas, fábulas, refráns, fragmentos de O catecismo do labrego... Algúns traballos apareceron asinados con curiosos pseudónimos: K. Ñoto, G. Sus, Xan das Zocas, P. Nadie.

Tivo moi boa acollida en Cuba, non só no ámbito da nosa emigración, senón tamén nalgúns medios cubanos. Vimos reseñas laudatorias en La Lealtad, de Cienfuegos; Unión, de Güimes; La Familia, de Matanzas; en Constitución, de Remedios (onde tal vez houbese algún galego) apareceron estes versos de saúdo: «Por aquí tamén falamos / a lingua da nosa Suevia; / ¡Canto ben nos fan as cousas que fala A Gaita Gallega! / Dios lle dea a Chumín de Céltegos / e ós que traballan en ela, / sorte abonda, moita vida, / e todol-o que eles queiran».

O Instituto de Literatura e Lingüística da Habana, que hoxe dirixe a Dra. Nuria Gregori, cedeu en calidade de préstamo a colección de A Gaita Gallega, que radica na súa importante hemeroteca, para esta edición facsimilar. Direi cómo chegou alí este curioso periódico. A pouco de fundármo-la Sección Galega do Instituto, en decembro de 1969, Fabio Grobart, (destacado intelectual marxista que chegou mozo a Cuba, nos anos vinte, dende a súa Polonia natal) sabedor da nosa iniciativa, entregóuno-los números da primeira etapa da publicación. Os seis últimos proveñen de El Eco de Galicia, que os deu a coñecer, como xa foi dito, a xeito de suplemento intercalado.

Ata hoxe, que saibamos, existen na Fundación Penzol os números da breve etapa final, dado que posúe unha colección do semanario de Álvarez Insua. Outra colección tíñaa, incompleta, Valentín Paz Andrade, que nos pediu á Habana, hai uns vinte anos, fotocopias dalgúns números que lle faltaban.

Eacute; un acerto o desta edición na Galicia territorial; un acerto do Centro Ramón Piñeiro o de dar a coñecer A Gaita Gallega. Un paso máis no coñecemento das inquedanzas e desvelos dos transterrados e a súa preocupación por se afirmaren na lingua orixinaria que, como se sinala no editorial do primeiro número, «é a única nota que o corazón do emigrado atopa para lembrar a querida Terra».

Lembremos tamén nós, un século despois, a Lugrís Freire e a Armada Teixeiro, como símbolos do que sentían e facían os nosos paisanos máis alá do mar.

  —19→  

A publicación periódica A Gaita Gallega viu a luz durante a etapa da historia de Cuba coñecida por «La Tregua Fecunda» que abrangue dende o fin da Guerra de los Diez Años, coa sinatura do Pacto del Zanjón en 1878, ata o inicio da Guerra de Independencia, en febreiro de 1895. A situación política que prevaleceu na illa durante estes anos estivo matizada polo enfrontamento de tres forzas principais e ben definidas que buscaban, respectivamente, a continuidade das férreas ataduras coloniais, a realización de reformas encamiñadas a establecer un sistema autonómico en Cuba e a completa emancipación da illa. As dúas primeiras correntes políticas contaban cunha estructura partidista, establecida de xeito legal, que as facultaba para expresar publicamente os seus postulados: o Partido Unión Constitucional, integrado na súa maioría por peninsulares e protexido polos grandes comerciantes, almacenistas e individuos de mentalidade conservadora e o Partido Liberal Autonomista, composto fundamentalmente por crioulos que anhelaban reformas dentro do sistema colonial, por importantes intelectuais, e por persoas de, polo menos, certa ilustración e ideas liberadas. O proxecto independentista atopábase fóra da lei e calquera criterio neste sentido era perseguido polas autoridades. Non obstante, palpitaba de modo oculto e o considerable apoio que tiña entre o pobo cubano puido comprobarse a partir do «Grito de Baire», acontecido en febreiro de 1895.

Durante a década 1880-1890 non deixaron de estar presentes as fortes pugnas entre autonomistas e integristas. Os primeiros contaron non só con varios órganos de prensa, moi lidos, como El Triunfo, El País e La Lucha, senón tamén con oradores de xusta fama como Rafael Montoro, José Antonio Cortina, Rafael Fernández de Castro e Eliseo Giberga, todos eles de ampla cultura e con títulos universitarios de sólido prestixio. Ademais de cativa-lo público cos seus discursos de altos voos, contribuíron a espertar na cidadanía, de mentalidade aletargada polas limitacións que lle impoñía ó pensamento aquel ambiente opresor, o interese polos problemas colectivos e a conciencia de que era posible aspirar a mellores condicións dentro do status colonial. Pola súa banda, os integristas dispoñían do diario A Voz de Cuba e do poder económico gracias ás súas cuantiosas fortunas.

O desembarco por praias de Oriente do Brigadier Limbano Sánchez á fronte dun grupo de revolucionarios, en maio de 1885, co propósito de alcanzar por   —20→   medio das armas a independencia de Cuba, constituíu unha proba máis das aspiracións separatistas que animaban a non poucos cubanos. O aniquilamento deste grupo insurrecto tamén demostrou que as autoridades non modificaran a súa vontade de aplicar drásticas medidas ante calquera brote de rebeldía. Neste principio non discreparon os tres capitáns xenerais que dende novembro de 1884 ata marzo de 1889 se sucederon na gobernación da illa: Ramón Fajardo, Emilio Callejas e Sabas Marín.

Verbo da situación económica de Cuba, debe destacarse que durante esta década, do 1880 a 1890, conclúe a revolución na industria azucreira que tivo que desenvolver de modo vertixinoso o sistema de producción. Ademais de se introducir nas centrais máquinas máis modernas, comezan a se aplicar técnicas de elaboración máis rápidas e efectivas. Os vellos enxeños cédenlle o paso ás centrais azucreiras, as carretas de bois ós trens de carga, o escravo ó obreiro asalariado e o traballador inepto ó operario especializado. As zafras duran menos tempo e sen embargo a producción do doce é moito maior. Máis do 80% do azucre que se elabora en Cuba é mercado polos Estados Unidos e a sacarocracia cubana, moi satisfeita con este mercado, ve redobralas súas ganancias.

A zafra do azucre en plena actividade

Por outra banda, increméntase a producción de tabacos e malia que algúns fabricantes deciden traslada-las súas industrias a Florida, en especial a Tampa e a Cayo Hueso, non poucos talleres de tabaquería que se estableceron na capital enchen de inmediato ese baleiro. Con respecto á década anterior, a exportación de habanos case se duplica e abrollan novos mercados en distintos países europeos. A colleita de plátanos tamén comeza a ser unha importante fonte de ingresos para os plantadores da illa, que en 1887 conta cunha poboación de 1.631.687 habitantes, dos que 451.928 residen na Habana¹ e arredor de 30.000 son de orixe chinesa. Neste mesmo ano calcúlase que en Cuba se atoparon asentados 125.092 individuos   —21→   nados en España, dos cales máis do 81% eran homes². Non pode deixar de subliñarse que entre 1868 e 1894 arribaron a portos cubanos 417.624 inmigrantes procedentes da Península Ibérica e das Illas Canarias e 291.110 soldados e oficiais para un total de 708.734 nativos de España³.

Ese movemento demográfico, alentado polos gobernantes españois -que buscaban por este medio un reforzamento do fervor hispanófilo no chan cubano e unha consolidación dos ideais integristas-, trouxo como consecuencia que se incrementara o compoñente peninsular da poboación cubana, principalmente nas cidades, e que se estableceran na illa grandes continxentes de galegos, asturianos, canarios e cataláns. O goberno de Madrid, consciente de que cada vez máis a economía da súa colonia no Golfo de México se acercaba á poderosa forza gravitacional norteamericana, apelaba á reafirmación dos vínculos coloniais favorecendo o traslado de novos conquistadores.

En 1880 as autoridades españolas dictaron, despois de moitas declaracións, a chamada «Ley del Patronato» que, polo menos teoricamente, poñía fin ó sistema escravista existente na illa desde os inicios da dominación. De acordo coas regulacións, o escravo pasaba a ser patrocinado e recibía, ademais de alimentación, roupa e calzado, un salario moi modesto. Os antigos amos convertíanse en patróns e namentres se desenvolvía este proceso de incorporación da masa escrava á sociedade libre podían continuar a explotala. Esta lei, que non perseguía a abolición inmediata -como solicitaban os autonomistas- senón paulatina -do gusto dos integristas hispanófilos-, demostrou ser un fracaso na práctica polo incumprimento do estipulado e ante esa evidencia decretouse, en 1886, a completa supresión da escravitude.

Como resultado destas disposicións, a partir da década dos anos 80 negros e mulatos comezan a ter unha maior participación na vida civil cubana. Moitos deles trasladáronse do campo ás cidades e algúns lograron superarse e alcanzar un oficio de carpinteiro ou de albanel. Tamén se organizan en sociedades de instrucción e recreo, como o «Directorio Central de la Raza de Color», fundado en 1888, entidades que teñen por obxecto contribuír á integración na sociedade destes seres discriminados e a dar vida, ó longo de todo o país, ás publicacións periódicas encamiñadas a defende-los seus dereitos civís. As autoridades, que devecían por se gaña-las simpatías deste importante sector da poboación e borra-la mácula deixada por varios séculos de escravitude, prohibiron a discriminación racial nas escolas, nos transportes públicos,   —22→   restaurantes, bares, cantinas, parques e teatros; eliminaron do Rexistro Civil a división de «Libros para Blancos» e «Libros para Negros» e ata chegaron a estimula-la creación dun Casino Español para «españois de cor», integrado por homes de pel escura que defendían o réxime colonial.

A liberación dun considerable continxente de mulleres escravas que carecían de calquera tipo de preparación e que se atopaban na máis completa ignorancia, propiciou nas principais cidades, fundamentalmente na capital, o incremento da prostitución, ata o punto de que nesta década chegou a alcanzar proporcións alarmantes. En 1885 os funcionarios policiais tiñan identificadas na Habana 234 casas de prostitución que albergaban a máis de mil meretrices inscritas, na súa maior parte, como estranxeiras. Ante o avance desta lacra social, incentivada polo alto índice de poboación masculina e o elevado número de rapaces membros do exército, as autoridades sanitarias víronse obrigadas a crear en 1875 o «Hospital de Higiene» ca fin de internar nel as prostitutas enfermas para lles proporcionar atención médica. En 1887 ingresaron neste centro asistencial 213 mulleres brancas, das que 84 eran cubanas e tan só tres galegas⁴.

Outro mal que padecía entón a sociedade era o elevado número de suicidios, que en décadas anteriores alcanzara cifras arrepiantes debido á gran cantidade de negros escravos e de culís chineses que, ante a desapiadada explotación da que eran víctimas, optaban pola desesperada solución de se quita-la vida. As estatísticas recollen que en 1885, cando xa estaba a punto de ser erradicada a escravitude, só na Habana se suicidaran 39 persoas⁵.

Naquel tempo as rexións central e occidental da illa víronse afectadas por un fenómeno social que alcanzou niveis alarmantes e que chegou a conmovelos alicerces da estabilidade cidadá: o bandoleirismo. Como resultado da non conformidade dalgúns sectores da masa campesiña, así como da rebeldía contra o sistema imperante, un número notable de individuos, que nalgún caso participaron na «Guerra de los Diez Años», organizáronse en bandas ou partidas e comezaron a realizar asaltos, roubos, secuestros e asasinatos, preferentemente nas zonas rurais. Pola ousadía das súas accións fixéronse famosos José Álvarez Arteaga (Matagás) na parte sur de Matanzas, o Tuerto Matos na Ciénega de Zapata, Gallo Sosa no sur da Habana e nesas mesmas rexións o máis coñecido e controvertido de todos estes bandidos foi Manuel García, chamado El Rey de los Campos de Cuba, especie de Robin Hood tropical que pola súa valentía, a   —23→   súa colaboración na causa independentista e a súa tráxica morte, en circunstancias aínda marcadas polo misterio, resulta unha das personaxes máis lendarias da historia de Cuba. Moi preocupados polo auxe que alcanzara o bandoleirismo, as autoridades encargáronlle á Garda Civil realizar grandes batidas contra estes salteadores e en 1888 o Capitán Xeneral Sabas Marín viuse na necesidade de decreta-lo estado de guerra na zona occidental da illa.

A emblemática rúa Obispo, de gran actividade comercial

Así mesmo, naquel tempo A Habana contaba cunha extensión aproximada de 10 quilómetros cadrados e unha poboación próxima ó medio millón de habitantes. As murallas, construídas para defende-la cidade dos ataques de corsarios e piratas, comezaron a ser derribadas en 1863 ó desaparecer este perigo e as novas edificacións estendíanse cara ó oeste. As familias ricas facíanse construír grandes casas e palacetes na zona do Vedado, moi preto do mar. As súas novas residencias ostentaban amplos portais, extensos recibidores, xardíns, portas cocheiras e galerías interiores para facilita-la ventilación e eludir desta maneira a implacable calor do verán. Xa en 1885 o sistema telefónico prestaba servicio a centenares de familias e a numerosos comercios habaneiros. Ademais de coches, existían varios tramos de tranvías urbanos e polo ano 1889 os parques máis importantes da cidade, así como algunhas fábricas e institucións, contaban cunha iluminación eléctrica. Nas principais rúas abundaban os restaurantes e cafeterías que, en certos casos, ofrecían un menú con pratos da cociña francesa, non escaseaban as fondas para comensais de escasos recursos e existían varios hoteis, algúns con notables comodidades para a época como os que contaban con ascensor hidráulico e baños con ducha. O sistema de abastecemento de auga que posuía a capital era magnífico gracias ó «Canal de Vento»: unha extraordinaria obra de enxeñería proxectada por Francisco de Albear que alcanzou premios internacionais e que foi deseñada cuns beneficios que chegan ata o presente. Tamén os habaneiros podían amosar con orgullo unha nova necrópole, situada nun lugar adecuado e planeada polo arquitecto galego Calixto de Loira, quen se encargou ademais de construí-la súa monumental porta de entrada.

  —24→  

A cidade era moi buliciosa. Polas rúas abundaban vendedores ambulantes que cargaban cos máis diversos productos. Os galegos ofertaban pan e carbón; as vellas negras da nación, frituras e os chineses doces e peixe. Non era inusual que os vendedores de leite percorreran a cidade coas súas vacas e as muxiran diante do comprador. Os pregoeiros anunciaban a toda voz a súa mercadoría e nos parques ou prazas reuníanse os lacazáns, os ladróns e os xogadores de cartas. O máis famoso mercado era o de Tacón. Algunhas noites a banda municipal brindaba unha retreta no Parque Central.

Xunto coas novas edificacións nas principais avenidas -Reina, Galiano, Belascoaín, Infanta- constrúense amplos portais para que os peóns poidan protexerse do sol e da chuvia. A cidade adquire outras peculiaridades arquitectónicas e eses portais motivan que, anos despois, o novelista Alejo Carpentier chame á Habana «La Ciudad de las Columnas».

Malia o esplendor que denotaban estas construccións, a situación sanitaria da capital deixaba moito que desexar. O sistema de drenaxe era escaso e defectuoso; nalgúns lugares, como os mercados, a insalubridade era notoria pola acumulación de desperdicios e pola presencia de pragas de moscas, cascudas e roedores, que se incrementaban durante os meses do verán. A contaminación da baía da Habana, convertida en cloaca onde desembocaba todo tipo de inmundicia, era motivo de preocupación e vergoña para as autoridades municipais, así como para non poucos doutores en Medicina, moitos deles acabados de graduar en universidades de Estados Unidos ou de España, a onde tiveron que marchar con motivo da guerra. Sen embargo, en 1885, a maior inquietude que abafaba ós responsables do servicio de sanidade en Cuba era o gran perigo de que chegase á illa o cólera morbo, despois de se coñece-la súa reaparición en varias localidades da Península Ibérica. A toda carreira as autoridades decretaron medidas de prevención para evita-lo estalido desta terrible enfermidade que finalmente non chegou a facer acto de presencia. En cambio, en 1887 desatouse un brote da epidemia de varíola que só na Habana causou numerosas mortes e daquela comezaran a aplicarlle á cidadanía a vacinación antirrábica. Outras enfermidades, xa moi familiares, que continuaron provocando estragos entre a poboación durante estes anos foron a febre amarela, o paludismo e a tuberculose.

Como é de supoñer, estas enfermidades cobraban na Habana un número notable de víctimas entre a masa de traballadores que ó longo desta década viran medrar de modo considerable o número dos seus integrantes con motivo do establecemento de novos talleres e fábricas e pola arribada á cidade de inmigrantes españois e de antigos escravos. Ca fin de alcanzar salarios máis elevados, mellores condicións de traballo e dereitos legais ante o trato abusivo de non poucos patróns, moitos obreiros agrupáronse en sindicatos e en organizacións   —25→   como o «Círculo de Trabajadores de La Habana», creado en 1885. A súa loita polas reivindicacións resultou moitas veces accidentada e non escasearon as folgas e as protestas públicas dos obreiros. Mención especial merece a folga dos tabaqueiros levada a cabo en 1886 e que concluíu coa victoria para eles. Tamén naquel tempo foran cobrando forza entre a clase traballadora dúas tendencias ideolóxicas que relegaban a un plano secundario a vella corrente reformista: o anarquismo e o socialismo. O anarquismo chegou a se implantar en Cuba principalmente a través dos obreiros procedentes de Cataluña, logrou establecer alí sólidos alicerces e tivo como máis importante órgano de divulgación ó xornal El Productor, que comezou a se imprimir en 1887.

Ademais destas dúas tendencias ideolóxicas, debe destacarse que durante a década 1880-1890 cobran certa relevancia na conciencia dalgúns sectores da poboación cubana o espiritismo, de modo particular na rexión oriental da illa, e as relixións evanxélicas como a bautista, a presbiteriana e a metodista, traídas dos Estados Unidos polos emigrados da «Guerra de los Diez Años». Tamén para asombro e indignación da Igrexa Católica, que na súa xerarquía máxima estaba integrada case na súa totalidade por peninsulares, increméntase a masonería. A sociedade masónica xa contaba con numerosas loxas ó longo do todo o país e cunha revista de saída quincenal: La Gran Logia, fundada en 1881.

Neste tempo os entretementos principais dos veciños da Habana eran, no caso dos nativos de España, as corridas de touros, os saltos con pértega, as loitas entre cans e xabarís que tiñan por escenario a Praza de Regla, así como os partidos de fútbol e os xogos de birlos e de pelota vasca. Os crioulos, en cambio, preferían as pelexas de galos, os bailes, o xogo de lotería e a práctica dun novo deporte, o béisbol, tamén traído polos emigrados nos Estados Unidos e que se convertería, ó cabo duns anos, no gran pasatempo nacional. Da mesma maneira, o xadrez contaba con numerosos e apaixonados xogadores que se reunían no Club de Ajedrez de La Habana. Gracias a ese entusiasmo e ó seu apoio económico lograron que a desputa do título mundial deste deporte, entre o ruso Chigorin e o alemán Steinitz, se desenvolvese nesta cidade en 1889. Tanto os contendentes coma os seguidores das partidas estiveron entón moi lonxe de imaxinar que naqueles momentos, precisamente na capital cubana, daba os seus primeiros pasos José Raúl Capablanca, quen sería un dos máis extraordinarios campións mundiais de xadrez.

A asistencia ós teatros tamén constituía unha práctica común dos habitantes da Habana. O público de orixe hispana gustaba de presencia-las zarzuelas e os dramas de autores españois que se levaban á escena no Teatro Tacón, mentres que os crioulos preferían as pezas do xénero bufo, cheas de humor e de desenfado, que se ofrecían no Teatro de Torrecillas. Nestas obras, ás veces baixo a roupaxe do   —26→   sainete de costumes ou da parodia, facíanse mordaces críticas ós gobernantes da illa. Viaje a la luna (1885), de Raimundo Cabrera, gozou de notable aceptación e quedou como exemplo deste teatro vernáculo que algúns críticos consideran o xerme do teatro nacional.

O vello Tetro Tacón, onde se representaron zarzuelas e pezas dramáticas de autores españois

Así mesmo, tamén daquela se ofrecían noutros importantes escenarios habaneiros (como os teatros Irijoa, Cervantes, Albisu e Payret) xoguetes cómicos, pezas de teatro lírico, zarzuelas, traxedias e bailes. Grande impacto causaron, en 1887, as actuacións da famosa actriz Sara Bernhardt no Teatro Tacón. Malia o elevado prezo das entradas, o público encheu tódalas butacas en cada unha das funcións. A alta sociedade cubana non escatimou esforzos no seu afán de loar á Bernhardt e a artista correspondeu con palpable desdén a tódalas atencións que lle brindaron.

Nos bailes tamén eran evidentes as diferencias culturais entre nativos de España e crioulos. Os primeiros, fieis ás súas tradicións, deleitábanse coa xota aragonesa e o baile flamenco, namentres que os segundos eran máis partidarios do danzón, un xénero musical creado en 1877 polo matanceiro Miguel Failde e que incorporaba sons da música de orixe africana. As festas na casa de aristócratas cubanos sempre eran animadas por un grupo de intérpretes, case sempre mulatos, especializados en executar danzones. Dentro da chamada música culta, debe sinalarse en primeiro lugar as composicións de danza para piano que por esta época escribe Ignacio Cervantes, o máis destacado músico cubano do século XIX, así como o Scherzo capriccioso que dá a coñecer en 1886. O ano anterior o pianista de orixe holandesa Hubert de Blanck fundara na Habana un Conservatorio de música que se mantivo en activo durante varias décadas e que foi centro de formación de numerosos compositores cubanos.

Aacute; diferencia da música, é moi pobre a contribución que a pintura ofrece ó desenvolvemento cultural da illa nestes anos. A Escuela Nacional de Bellas Artes -máis coñecida por Academia «San Alejandro»-, creada en 1877, continúa exercendo un férreo labor rector nas preferencias creativas dos pintores,   —27→   que crean paisaxes e retratos marcados polos canons academicistas. Se cadra o máis sobresaínte durante esta década no terreo das artes plásticas sexan os cadros de personaxes típicos cubanos que realiza o vasco Víctor Patricio de Landaluce, quen os reproduciu no valioso volume Colección de artículos, tipos y costumbres de la Isla de Cuba (1881). Gracias ás súas estampas puidemos coñece-la imaxe que proxectaba o negro caleseiro e a mulata criada.

Moito máis valioso resulta a achega da literatura. Ó longo deste período edítanse -paradoxalmente no estranxeiro- algunhas obras fundamentais das letras cubanas. En orde cronolóxica son: Francisco. Novela cubana, Nova York, 1880, de Anselmo Suárez y Romero; Ismaelillo, Nova York, 1882, de José Martí; Cecilia Yaldés o La Loma del Ángel, Nova York, 1882, de Cirilo Villaverde; Diccionario biográfico cubano, Nova York, 1878-1886, de Francisco Calcagno e Mi tío el empleado, Barcelona, 1887, de Ramón Meza. Co breve poemario de Martí abríronse as portas do movemento modernista, que constituíu toda unha renovación da literatura en lingua española. Cecilia Valdés... e a gran novela cubana do século XIX e unha panorámica da sociedade existente naquel tempo na illa, pois nas súas páxinas atoparemos a personaxe literaria máis coñecida das letras nacionais, exemplo da mulata fermosa e sensual.

Ademais da narrativa e da poesía, cobran auxe o ensaio, a crítica literaria e a oratoria. Na tribuna política e na disertación sobre asuntos culturais alcanzan celebridade valiosos intelectuais como Sanguily, Montoro e Varona. Os escenarios para as súas exposicións foron o Liceo Artístico y Literario de Guanabacoa, o Liceo Artístico y Literario de Regla e os faladoiros amigables que organizaban nos seus respectivos fogares José Antonio Cortina e Nicolás Azcárate. Os órganos de prensa preferidos para a divulgación de textos literarios son fundamentalmente as magníficas revistas La Habana Elegante, El Fígaro e Revista Cubana, xurdidas en 1883, a primeira, e en 1885 as dúas últimas. Son os anos en que o positivismo, como corrente filosófica, gaña terreo e as ideas evolucionistas enfróntanse á vella escolástica, que causara grandes prexuízos nos métodos de ensino.

En 1887 existían na illa 783 escolas en total, o 64'89% da poboación branca era analfabeta e en canto á poboación negra a cifra ascendía a un 87'72%⁶. Non obstante, malia estes datos tan deplorables, pode sinalarse que durante este decenio o número de centros docentes case se duplicou. Por aquela época as principais escolas eran o Colegio de Belén, dirixido por sacerdotes xesuítas, as Escuelas Pías de Guanabacoa, creadas pola orde dos escolapios, e os colexios   —28→   «San Anacleto» e «La Gran Antilla». A Universidade da Habana seguía a se-lo único centro de altos estudios na illa. En 1885 esta institución outorgoulle por vez primeira a unha muller o título de graduada. Ese honor recaeu na catalana Mercedes Riba Pino tras concluí-los seus estudios de Filosofía.

Malia as considerables limitacións que naquel tempo padecía o sistema de ensino cubano, era posible detectar entre as autoridades docentes e os mestres unha vontade de acción cara ó seu melloramento. En 1884 efectuouse en Matanzas o Primeiro Congreso Pedagóxico, que tivo fonda resonancia nos claustros de profesores, e dende o ano 1882 viñan publicándose na revista El Profesorado de Cuba, dirixida a lles ofrecer importantes informacións ós educadores. Cada vez se facía máis firme o criterio de que era necesario conferirlle unha maior significación ó ensino público en Cuba. Á mesma conclusión chegaron tamén moitos inmigrantes españois que decidiran establecerse na illa de modo permanente.

O fermoso pazo do Centro Asturiano

Os sectores numericamente máis importantes desa comunidade hispana tiveron por aqueles días a oportunidade de canaliza-lo seu espírito gregario a través das asociacións rexionais, algunhas das cales foran creadas nos anos anteriores. En 1886 funcionaban na Habana a Sociedad de Beneficencia «Naturales de Cataluña» (1840), a Sociedad de Beneficencia «Naturales de Galicia» (1871), a Asociación Canaria de Beneficencia y Protección Agrícola (1872), a Sociedad Asturiana de Beneficencia (1877), o Centro Gallego (1879), a Sociedad Balear de Beneficencia (1885) e o Centro Asturiano, fundado en maio dese ano. Os beneficios destas entidades ían dende a atención médica e a superación educacional ata a celebración de festas e bailes para os asociados. Lonxe de desaparecer, lograron consolidarse co transcurso do tempo e trala independencia de Cuba multiplicouse o seu número gracias ás ducias de miles de inmigrantes españois que se estableceron na illa durante as primeiras décadas do século XX.

  —29→  

Aínda que en 1885, cando viu a luz o primeiro número de A Gaita Gallega, os cataláns residentes en Cuba estaban enfrascados nunha colecta de diñeiro para construír nas aforas da capital unha Ermida á Virxe de Monserrat. Os andaluces, pola súa banda, tamén recadaban diñeiro, pero, neste caso, para axudar ós damnificados polos terremotos ocorridos en Andalucía a principios dese ano. Os oriúndos das Illas Baleares culminaban o proceso organizativo da súa sociedade de beneficencia e entre a colonia asturiana corría a iniciativa de crear un centro rexional a imitación do galego. O antedito Centro Gallego fora creado en 1879 nun acto fundacional celebrado no Teatro Tacón. Ó ano seguinte, creou un corpo docente que se inaugurou con 109 alumnos e un grupo reducido de mestres; pero en 1887 a cifra xa ascendera a 763 educandos, dos cales máis da terceira parte foran nados en Galicia. A biblioteca do centro contaba entón con máis de mil volumes e o prestixio da institución en xeral crecía por días. Neste ano a Junta de Gobierno del Centro Gallego acordou financia-la publicación dos últimos tomos da Historia de Galicia, de Manuel Murguía, e fixo un chamamento a tódolos seus membros para socorrer con axuda monetaria ós damnificados polos temporais ocorridos en Ourense e en Lugo naquel verán. Por entón a cifra de socios estaba moi preto de 4.500 e aspirábase a establecer pronto unha casa de saúde propia, así como a construír un palacio social máis amplo e confortable.

A primeira saída de A Gaita Gallega tivo lugar nos momentos en que a colonia galega da Habana se atopaba enfrascada nos preparativos da función que se efectuaría no Teatro Tacón para celebra-lo 25 de xullo o día de Santiago Apóstolo. No acto, que tamén incluía a recadación de diñeiro para a Sociedad de Beneficencia Naturales de Galicia e fora dirixido polo mestre Joaquín Moriño, ofrecéranse interpretacións de gaita e tambor, danzas como a titulada «A Muiñeira» e cancións tan coñecidas como «Unha noite n'a eira d'o trigo» con letra de Manuel Curros Enríquez. Ó concluí-la función levouse a cabo un baile de gala con orquestra nos salóns do centro.

O Centro Galego sufragou a edición de varias obras de Murguía

Dentro da considerable colonia galega existente en Cuba durante esta década, debe destacarse a aqueles intelectuais que realizaron un labor sobresaínte.   —30→   Merecen o primeiro lugar os propios directores de A Gaita Gallega: Manuel Lugrís Freire (Roque d'as Mariñas) por escribir e ensaiar en 1885 a peza dramática A costureira de aldea, que non chegou a se imprimir, e Ramón Armada Teijeiro (Chumín de Céltegos), quen ademais de realizar unha valiosa tarefa como xornalista e de ocupa-lo importante posto de secretario do Centro Gallego, deu á publicación en 1886 o seu «apropósito líreco-dramáteco en dous autos e sete cuadros», con música do mestre Felisindo Rego, ¡Non mais emigración! Ó ano seguinte, Jesús María Caula (G. Sus) deu a coñece-lo seu divertimento literario Pedazoz; escenas y escesos de por acó, onde mestura poemas en galego e estampas humorísticas de Armada, Lugrís Freire e Waldo Álvarez Insúa. Este último, que viña dirixindo a revista El Eco de Galicia dende 1878, imprime o libro de exaltación da súa terra natal Galicia contemporánea; páginas de viajes (1889), que é moi ben recibido polos seus coetáneos. É tamén neste período cando o coruñés Álvaro de la Iglesia Santos, con Una vocación (síntesis de una novela) (1887), inicia a súa producción narrativa, que vai incluír máis tarde unha valiosa serie de tradicións e lendas cubanas. Pola súa banda, o ortigueirés Manuel Gómez Cordido, profesor do cadro do Centro Gallego, publica unha Aritmética teórico-práctica (1888) que vai servir de texto de estudios neste e noutros centros docentes. Se cadra non resulta arbitrario agregar á presente relación o cubano Fernando García Acuña, quen nacendo en Macuriges, Matanzas, realiza a viaxe á inversa, a Galicia, e en Betanzos dá á imprenta o libro de poemas en galego e en castelán Orballeiras (1887), onde ademais de lle cantar á terra galega e de lamenta-la perda da muller amada, confesa: «¡Oh, Cuba!... por ti suspiro».

Un importante semanario -dirixido por José Novo- cotáneo de A Gaita Gallega

Ademais de El Eco de Galicia, mencionado no parágrafo anterior, no decenio dos anos 80 publícanse na Habana varios órganos de prensa dirixidos a un sector rexional dentro da comunidade española en Cuba. Este feito, vinculado ó auxe das asociacións provinciais e comarcais e ó desenvolvemento alcanzado pola imprenta da illa, garda relación tamén coa significación que a partir de entón adquiren as publicacións periódicas. De acordo   —31→   coa orde cronolóxica, debemos comezar por mencionar El Eco de Covadonga, dirixido á colonia asturiana e que xorde en 1882. Séguenlle La Voz de Cantabria, decenario «consagrado a representar en esta isla los intereseses de las provincias vascongadas, Santander e Asturias», que ve a luz en abril de 1884, e El Heraldo de Asturias, tamén voceiro dos asturianos, que comeza a saír en xaneiro de 1885 baixo a dirección do avilesino Lucio Suárez Solís. Dous meses antes de que apareza A Gaita Gallega, José Novo García saca á luz o semanario Galicia Moderna e en setembro dese mesmo ano, 1885, gracias ó entusiasta esforzo do escritor Pedro Giralt e de Gabriel Costa, os cataláns poden contar cun órgano de prensa propio: L'Almogavar. No mes de xuño do seguinte ano comeza a se publica-lo semanario Laurac-Bat, dedicado ós vasco-navarros e as súas sociedades benéficas, e pouco despois os canarios poden gozar dun medio de expresión que os representa: El Eco de Canarias. É dentro dese concerto de publicacións seriadas da comunidade española en Cuba que se enmarca, con trazos propios e ben definidos, A Gaita Gallega. A súa aparición, o 5 de xullo de 1885, non contou coa indiferencia dos órganos de prensa cubanos. Dous días despois o Diario de la Marina, na sección «Gacetillas», incluía dentro da relación de publicacións recibidas:

Publicaciones varias - Hemos recibido el Eco de Covadonga, El Pilareño, el Profesorado de Cuba, La Voz de Canarias, El Clamor Público, El Boletín Oficial de los Voluntarios, A Gaita Gallega, El Adalid, el Eco Habanero, La España, El Eco de Galicia, el Heraldo de Asturias...7.

E días despois, na mesma sección, brindoulle o mesmo saúdo:

Un nuevo colega - se nos ha obsequiado con su primera tocata, muy agradable por cierto, A Gaita Gallega, periódico que ha comenzado a ver la luz en esta ciudad, redactado por personas que conocen perfectamente el dialecto de aquella hermosa tierra que muchos llaman la Suiza Española. Deseamos al nuevo colega toda clase de prosperidades.8

De modo burlesco, aínda que non ofensivo, dous días despois da primeira entrega aparecía este solto no diario El País, órgano dos autonomistas:

  —32→  

A gaita Gallega -hemos recibido la tocata primera de este periodicu que no entendimus. Ben se nus alcanza que nus saluda y le contestaimus ajradecidus. Saldrá una vez o mes. Le deseamos larga vida a este colega que no admite suscriptores y que vende el número suelto a 50 centavos9.

No Parque Central tiñan lugar as populares «retretas» de Banda Municipal de Música de Habana

Durante catro anos, non sen algunhas regularidades, continuou imprimíndose esta publicación, dirixida a unha florecente comunidade que incrementaría o seu esplendor e alcanzaría notoriedade nas décadas seguintes.

A Habana, 30 de xaneiro de 1999.

  —33→  

Polos anos 70 do século pasado, chegaron a Cuba españois de diferentes rexións, entre eles unha morea de galegos. Neste grupo de mozos cheos de ilusións atopábase quen en curto tempo fundaría o primeiro xornal escrito completamente en galego e que destacou como unha das figuras de relevo entre os galegos do noso país: Ramón Armada Teixeiro.

O Centro Ramón Piñeiro, co fin de preserva-lo patrimonio galego en Cuba, publica agora a edición facsimilar de A Gaita Gallega, da que foron corazón e vida Ramón Armada Teixeiro e Manuel Lugrís Freire. Non podemos falar, nin tan sequera pensar nesta publicación que naceu para o público o 5 de xullo de 1885, sen ter un breve recordo para Chumín de Céltegos (pseudónimo do poeta de Ortigueira, Ramón Armada Teixeiro) e para Roque d'as Mariñas (pseudónimo do coruñés Manuel Lugrís Freire), quen colaborou nesta empresa soamente nos seus primeiros números.

Como tantos outros galegos Armada emigrou a América antes dos 17 anos (1873). A Arxentina sería o seu primeiro punto de contacto coas terras americanas. Segundo os seus biógrafos andou pola república riopratense «coa nostalxia ó ombro, xa que a vocación de comerciante non lle atraía. El non tiña a alma de fenicio, senón que eran as súas deidades as musas do Parnaso».

Na Arxentina é tocado pola fortuna, por vez única e primeira, cun premio da lotería. Como todo emigrante que ten morriña dos seus lares, cando se viu cun feixe de cartos no peto, non tívo outra idea que ¡volver!, ¡volver! á súa querida Santa Marta de Ortigueira. E cando entre labores e soños pasaron tres anos, decatouse do insuficiente que era a súa riqueza, e impulsado pola necesidade de buscar traballo polo mundo ou polos «apetitos viaxeiros herdados daqueles ascendentes nosos que desfloraron o mar tenebroso e nos deixaron as ansias de saír adiante», o noso biografiado reiniciou a emigración. Empuxado á fuga da súa realidade e seducido pola cidade «que baña os seus pés de irritada espuma e da que a lenda traspasa os mares propagada polos indianos triunfadores», chegou á Habana.

A nova do reembarque produciu no seu ánimo, tal vez, o recordo agredoce da súa primeira viaxe. El non era un emigrante carente de instrucción como outros, pois tiña estudios de comercio antes de emigrar para a Arxentina. Aínda   —34→   así, coma calquera dos seus paisanos, sentiría no máis íntimo do seu ser unha loita violenta entre a resolución e o temor, entre a dúbida e a esperanza. Tódalas narracións escoitadas ós seus compatriotas pasarían pola súa mente durante o traxecto. Como todos, vería, a través do océano, o paraíso encantado onde se asentaría o seu ideal supremo de vida. ¿Quen non alimentou a súa mente de esperanzas?, ¿que mozo non pensa en amores, na gracia da xa, por entón, célebre muller tropical?

Cuba era xa famosa pola súa cana, o seu azucre e o seu ron. Un país onde se contaba por onzas ou por centenes, incitaba a emigrar, co fin de obter unha vida mellor. Ninguén imaxinaba que tamén existía a miseria coa súa fatídica tristeza, só temían as febres, o clima, mentres soñaban que coa chegada ó país do sol, cambiaría a súa sorte.

A Habana que Ramón Armada Teixeiro viu á súa chegada (1877) -algúns afirman que chegou no 1878-, foi a que hoxe coñecemos como Habana Vella, área da cidade que desde mediados do século XVII a finais do XIX estivo cercada pola antiga muralla, e cuns trazos que coinciden na actualidade coas rúas Egido-Monserrat e o litoral do porto. Durante 400 anos foi este o centro político-económico e cultural do país, cunha extensión territorial de 142 hectáreas e unha poboación de 24 000 almas. Unha cidade de rúas angostas e moi descoidadas, onde florecía a vida mercantil. Moito se falou sobre as primeiras impresións daqueles homes á súa chegada, moito se escribiu da soidade na que se encontraba o emigrante os primeiros días, no descoñecemento absoluto de cousas e persoas.

O Poderoso Casino Español, do que Armada Teixeiro foi secretario

A Habana era ante todo unha cidade mercantil: a Lonxa de Víveres, a Aduana, a Bolsa, outorgábanlle un carácter específico. A sociedade cubana tiña trazos e costumes propios, e naquela localidade colonial do derradeiro tercio do século XX as grandes familias recibían os seus amigos, unha ou dúas veces ó mes, en días sinalados ó comezo do ano, aínda que o número de familias que levaban ese tipo de vida, limitábase a unhas trinta; iso si, coa fastosidade que lle correspondía a unha capital de afamado renome. En tódalas   —35→   festas xuntábanse sempre as mesmas persoas, polo que ir a unha desas casas -segundo os investigadores da época- supoñía coñecer a toda A Habana. Para a alta sociedade habaneira era motivo de grande expectación viaxar a Europa, segundo contan os cronistas daqueles tempos, e así os que podían viaxar facíano con gran pracer, mentres que os que quedaban choraban a súa desgracia.

Xunto a esas manifestacións sociais da clase alta estaba a modesta vida do maior núcleo de poboación. Recibían visitas, pero sen pretensións, só por te-lo gusto de se xuntar cos amigos de máis confianza, como unha necesidade de esparexemento. O pobo -anónimo- divertíase pouco, para el só había paseos polo Parque Central ou unha función de horas nos teatros Albisu ou Tacón, ou bailes no Irijoa, que máis tarde se chamou Teatro Martí.

As «retretas» -como denominaban entón ós concertos instrumentais que daban os domingos, e o xoves no centro do Parque Central- e unha charanga militar constituían as únicas atraccións para aqueles que non tiñan outros recursos, nin outros medios de expansión. Os mozos, como os de hoxe, eran alegres e tiñan por club as salas de armas e a hoxe histórica beirarrúa do Louvre como lugar de lecer.

No político, a emigración galega chegou a Cuba no período histórico das dúas grandes guerras e unha guerra, podemos dicir, menor, a do 68, coñecida na historia como a Guerra de los Diez Años (1868-1878). Esta consolidaría a nosa nacionalidade, que xa anos atrás tomara forma nas loitas sostidas entre crioulos e peninsulares, e tras dez anos de contenda e de diversos avatares para ámbolos dous contendentes, culminou coa Paz de Zanjón (10 de febreiro de 1878).

As sociedades de recreo e beneficencia na Habana eran numerosas. O primeiro lugar destas institucións ocupábao o Casino Español, cerebro da Habana peninsular. Contan os historiadores que nos seus salóns discutíanse os asuntos que máis gravemente afectaban á illa. A condición de socio foi por moito tempo a patente de «españolismo». Apagada a lapa da Guerra dos Dez Anos tomou forza entre os peninsulares a necesidade de se independizar da institución nai, e, ó mellor sen medi-lo alcance dos seus propósitos, comezaron a se agrupar por rexións. Así xurdiron o Centro Catalán, o Canario, o Centro Galego da Habana (1879), o Asturiano, etc. Os máis prósperos levantaron as súas casas en edificios separados, con vida independente; outros, sen elementos para construír casinos propios, mantiveron as súas organizacións rexionais, que foron coñecidas como organizacións menores.

O Centro Galego da Habana nace o 23 de novembro de 1879. A prensa da época fala do meritorio labor dos seus fundadores, da súa abnegación, da súa contribución económica para crea-la base da casa que levaría nos seus ombros a tarefa de uni-los emigrantes galegos en Cuba baixo os latexos dun só corazón   —36→   e, dentro del, toda a alma de Galicia para facer máis soportable a saudade e menos afastada a paisaxe estrañada. Libres, sós no seu Centro, comunicáronse os seus problemas e os seus defectos, cambiaron impresións e baixo o acubillo da súa xunta directiva trataron de canto conviña ó seu porvir, en particular os afáns de superación e a necesidade de asistencia médica.

Lembremos tamén neste día ó que desde o seu xornal El Eco de Galicia lanzaba a idea da fundación deste Ateneo: o reputado xornalista Waldo Álvarez Insua, quen non só tivo a brillante idea da creación do Centro, senón que por medio das páxinas do seu xornal podemos valora-la historia da galeguidade en Cuba desde 1878 ata 1901.

A inauguración oficial do Centro Galego da Habana tivo lugar o 11 de xaneiro de 1880 no antigo edificio de Prado e Dragones. Nas actas aparece o contrato de arrendamento da casa de Prado esquina Dragones asinado o 15 de decembro de 1879, onde se destaca a sinatura de Ramón Allones como representante do centro. O seu primeiro regulamento foi aprobado o 12 de decembro dese mesmo ano.

Álvarez Insua promoveu a creación do Centro Galego dende as páxinas de El Eco de Galiza

Foron aqueles anos tempos duros para o noso país e tamén para aqueles homes. Moitos deles pasaron sen historia, aínda que fixeran historia a través das súas institucións menores, testemuñas que son un canto á lembranza e ó amor: desde Naturales de Ortigueira ata Os Fillos do Partido de Lalín, por só nomear algunhas delas.

Oacute; facer unha análise da emigración galega na figura dun dos seus homes, non podemos esquecer un lugar de lembranza respectuosa, Trisconia. Máis dun historiador escribiu sobre este campamento para emigrantes que ten a súa orixe nos tempos da Colonia. Situado na Casa Blanca, barrio ultramarino do termo municipal da Habana, é ó comezo deste século cando chega á súa maior organización no referente á emigracion. Sobre este campamento hai diferentes xuízos: segundo a historiadora Eva Canel, Trisconia era un nome fatídico, encubridor de torturas arrepiantes; pero a mesma autora, no seu libro Lo que vi en Cuba (1916), cualifica o campamento como un lugar de magníficas condicións; outras testemuñas afirman que alí o pasaban de forma aceptable.

  —37→  

Descoñecemos se o noso biografiado estivo nel, pero si sabemos polos estudios feitos nas actas que os centros rexionais estableceron unha sección de emigración, co fin de amparar aqueles homes que á saída das súas aldeas estiveran asociados ás diferentes organizacións rexionais que os representaban en Cuba. Elas, coa súa recoñecida solvencia respondían polos acabados de chegar e desa maneira evitaban os longos e complexos trámites que dilataban a súa estadía nese campamento.

Desde a súa chegada á Habana, Ramón Armada non descansou na súa loita por salvagarda-la identidade cultural dos galegos en Cuba, ben coa súa pluma de xornalista, ben como socio de mérito, voceiro e presidente das xuntas ou como subdirector e director da Sección de Instrucción.

Na década dos 80 orixináronse grandes cambios en España. O Rei Alfonso XIII morre (1885) e sucédeo no trono a súa dona María Cristina, como raíña rexente. O novo goberno español promete atende-las necesidades de Cuba, xa que segundo documentos da época (1883) o estado da illa era desastroso, había unha crise económica a causa dos baixos prezos do azucre, a pobreza era grande e a inmoralidade administrativa chegara a ser tan escandalosa que producía desgusto, tanto para cubanos como para peninsulares.

Por outra banda, daquela o rexionalismo non se conformaba con manifestarse a través das asociacións, senón que tiña publicacións como elementos de eficaz axuda para a difusión dos seus intereses. A prensa rexional gozaba na illa de Cuba dunha extraordinaria importancia, xa que os peninsulares que residían no noso país posuían como o máis valioso da súa vida dous cariños, primeiro o seu amor a España, despois o apego á rexión en que abriron os seus ollos á luz da existencia. A súa circulación era considerable, porque os emigrantes gustaban de le-las correspondencias directas que recibían da súa rexión, e nesas seccións comunicábanse e consignaban sucesos que afectaban ós lectores en xeral, polo que esa prensa tiña unha misión importante, xa que contribuía a afirmar nos seus ese amor que se ten ás cousas que nos rodean ó nacer, así como a conserva-los máis puros afectos que se desenvolveron á calor dos primeiros anos.

A prensa galega da época reflicte a dor das nais dos emigrantes, e desta mágoa é claro expoñente a composición «Nai chorosa», de Alberto Camino, publicada en A Gaita Gallega no número correspondente ó 13 de decembro de 1885. Para ter unha idea dese sufrimento de muller e de nai, escollemos só un verso dese berro de angustia que o autor recolleu e que aínda hoxe, máis de cen anos despois da súa publicación, fire o meu corazón de muller e de nai.

  —38→  

	¡Adiós, meu corason!... adiós, mi niño
	¡Lus dos meus ollos, meu garrido amor!...
	¡Adios xa para siempre, meu filliño...
	¡Vas para a Cova... deixame... ¡ai dolor!

Tamén en A Gaita Gallega se divulgan no doce idioma de Rosalía de Castro notas, contos, poemas, novas do Centro Galego, así como as líricas lendas galegas. Na lectura desta publicación sentímo-lo arrolo dos ríos e o canto do vento ó redor das montañas dun país nostálxico, verde, húmido e agarimoso que os romanos chamaron Gallaeciae, os xermanos Suevia, e hoxe chamamos Galicia. Sobre este xornal, Xosé Neira Vilas expón, na súa monografía A prensa galega de Cuba, que se trata dunha publicación de pequeno formato inspirada no libro homónimo de Xoán Manuel Pintos (1853) que, segundo expresa o autor, non só é homónimo no título, senón tamén no xeito en que os seus fundadores o escribiron. É, por fin esta publicación, unha gaita ben tocada na que o editor presenta de forma ideal o seu estilo xornalístico, na que as máis salientables voces galegas daquel tempo viaxaron a través das ondas para lle cantar á Galicia de ultramar.

A Gaita Gallega publicouse con regularidade desde o 5 de xullo de 1885 ó 18 de decembro de 1887. Reapareceu o 20 de xullo de 1889 como suplemento de El Eco de Galicia por pouco tempo, xa que en decembro dese ano deixa de saír definitivamente. Entre os méritos desta publicación destacaremos o feito de ter sido o primeiro xornal editado completamente en galego, non só en Cuba, senón en América.

O ano 1885 non só foi para o noso biografiado o da fundación de A Gaita Gallega, foi ademais o ano da publicación de ¡Non máis emigración! primeira zarzuela galega cualificada tamén polos especialistas como a segunda obra dramática da literatura galega, obra que foi estreada un ano despois (10 de abril de 1886) no Teatro Tacón cos seguintes actores: Dorila Rodríguez, Joaquín Alcántara, Íñigo Varela, Regino López, Antonio Franco, Secundino Mosquera, Felipe Das Cuevas, Jesús María Caula, Cándido Muxía, Manoliño Fernández, Dionisio Fernández. ¡Non máis emigración! é un fermoso canto contra a emigración e os seus grandes problemas para o pobo galego. Nesta obra o autor expón o seu total desacordo coa emigración, a pesar ou precisamente por ter coñecido de cerca o drama do emigrado, xa que viviu na Habana gran parte da súa vida, entre 1877 e 1899 (primeira etapa) e 1909-1920 (segunda etapa) e morreu alí.

En ¡Non máis emigración! Armada non amosa as súas experiencias persoais, xa que estas en Cuba non foron negativas, pola contra el foi un triunfador. No noso país revélase como escritor, adquire prestixio e desempeña importantes   —39→   cargos, no Centro Galego da Habana, onde se ocuparía da Secretaría escrutadora das eleccións do 29 de agosto de 1886, xunto a José Vinar Polo, Santiago González y Constantino Tejeiro. Foi membro da Comisión glosadora nas eleccións de agosto de 1886, onde para formar parte da Comisión obtivo 167 votos; persoa retribuída da sociedade con antigüidade no cargo (febreiro, 26/1887), secretario xeral do Centro nos anos 1888-1892, socio de mérito da institución (26 febreiro de 1888), vocal e vicepresidente das súas xuntas, subdirector e director da Sección de Instrucción. Na xestión pública foi xefe de negociado de cárceres e presidios (1898), secretario do Casino Español da Habana en 1911 e académico de número da Real Academia Gallega.

En ¡Non mais emigración!, o autor presenta a vida cotiá dos galegos en Cuba e noutros lugares de América. Pódese apreciar nesta obra a defensa dos seus costumes e a maneira de vivir da sociedade de entón. Segundo os especialistas non só é a primeira zarzuela galega, senón unha obra onde o autor manifesta o profundo coñecemento da vida dos galegos e do seu idioma.

A súa decidida vocación polas letras anímao a continuar escribindo e aínda que non pretendo facer un estudio crítico da súa producción literaria, quero aquí lembra-la súa obra, digna de gabanza, porque nela advertímo-la sensibilidade do escritor, o coñecemento da historia do seu pobo e o emprego da súa lingua con acerto.

A obra de Ramón Armada Teixeiro publicouse en xornais e revistas de Cuba e España, as súas composicións literarias foron inicialmente compostas para ser lidas en festas galego-cubanas. Sobre esta obra Xosé Neira Vilas expón que Armada Teixeiro foi un poeta menor cun gran sentímento patrio na poesía, en canto que Manuel Curros Enríquez o cualifica como un poeta descritivo.

Armada Teixeiro foi tamén un poeta de inspiración popular

A súa obra poética está composta por:

- Caldo de grelos, Habana, 1895. - Aturuxos, cunha introducción de Manuel Curros Enríquez, 1897. - Milicroques, cun limiar de Álvaro de la Iglesia, orixinariamente editado en Ortigueira entre 1901 e 1906. Posteriormente o poeta xuntou   —40→   nun só volume, entregado á imprenta na Habana en 1918 co nome xenérico Da terriña, as tres obras anteriormente citadas coa única diferencia de ter cambiado polo de A-la-lás o título de Aturuxos que aparecía na primeira edición.

En prosa publicou as monografías Galicia, su agricultura, industria y comercio que constituíu o discurso inaugural de 1895-1896 no Centro Galego da Habana; Labor moralizadora de las Sociedades Gallegas en América que sostienen planteles de enseñanzas, premiada no certame de pedagoxía de Santiago de Compostela (1906), «Galicia (1906-1909). Crónicas de literatura e historia, industria, política, fomento, etc.» para el Diario de la Marina da Habana. Escribiu tamén varios opúsculos de Memorias do Centro Galego da Habana, do Casino Español da Habana e Confederación de Colonias e Casinos Españois da República de Cuba. Ademais, como xa expresamos anteriormente, en 1885 publicou ¡Non máis emigración! Da súa obra atópanse na sección de publicacións galegas da Biblioteca do Instituto de Literatura e Lingüística da Habana os seguintes títulos:

- Aturuxos: Colección de cantares galegos con limiares de Manuel Curros Enríquez, A Habana: Imprenta e Papelería La Universal de Ruíz e Hno., 1898. - Da Terriña (versos galegos) Milicroques, A la-las, Caldo de grelos. Limiar e xuizos críticos de Álvaro de la Iglesia, Manuel Curros Enríquez, Vicente Frais Andón, Eduardo Núñez Sarmiento e Aniceto Valdivia. - Da Terriña (versos galegos). Xuízo crítico emitido na prensa de Cuba. A Habana, 1918. - Labor moralizadora de las Sociedades Gallegas en América que sostienen planteles de enseñanza. Su importancia educativa y patriótica. A Coruña: Imprenta e fotogravado de Ferrer, 1806. Con este libro o autor obtivo o primeiro premio concedido polo Diario de la Marina.

Na década dos anos 90 a situación cubana tórnase cada vez máis espiñenta tanto na política nacional como internacional. O 24 de febreiro de 1895, iniciouse en Cuba a Guerra de Independencia como consecuencia inevitable da política desenvolvida polo goberno de España en Cuba.

De nada servira a propaganda autonomista e os esforzos do Partido Liberal, o voceiro dos autonomistas. Malia a súa discreción e adhesión á chamada integridade nacional a nova guerra estoupou, as tropas invasoras percorreron a sangue e lume o país. A metrópole acabou por renderse ante a evidencia do irreversible triunfo das tropas mambisas.

  —41→  

O real decreto do 25 de novembro de 1897, que establece o réxime autonómico no goberno e a administración da illa de Cuba, foi remedio aplicado cando xa os males da colonia lle fixeran tomar ós patriotas a resolución inquebrantable de soste-la loita ata sucumbir nela por acada-la liberación da patria. A pesar desa decisión a metrópole creu que aínda chegaban a tempo as medidas liberais que ocuparan a atención do país ó longo de dous tercios do século.

O Goberno Xeral da illa organizou tecnicamente o goberno autonómico, que comezaría a rexe-los destinos do país o primeiro de xaneiro de 1898. Suprimiu totalmente os Centros da Intelixencia Xeral de Facenda, coa súa correspondente administración provincial, e a Secretaría Xeral do Goberno da illa. Estableceu no seu lugar outra Secretaría Xeral e un Consello de Goberno responsable e sinalou as atribucións dos departamentos. Así creado, todo isto viña sendo un posterior ensaio realizado para salva-lo goberno colonial.

A Habana, Pazo Presidencial

No goberno autonómico figuraron os galegos:

1. Laureano Rodríguez: como Secretario de Agricultura e Comercio, e membro da Sociedade Económica de Amigos do País da Habana.
2. Ramón Armada Teixeiro: como Xefe do Negociado de Cortes e Prisións (1898).
3. Manuel Hierro Mármol; comerciante que pertenceu á Dirección do Partido Autonomista.
4. Fabio Freyre: Gobernador de Pinar del Río.
5. José F. Pellón e Pedro Muria: rico industrial un e facendado o outro.

Ademais, esta forma de goberno tivo toda a simpatía de Manuel Curros Enríquez, simpatía que fixo oficial no seu artigo «Estrella Celeste» publicado en El Figaro en 1898.

  —42→  

Transcorridos 22 anos da súa chegada a Cuba, a vida de Armada Teixeiro está formada por unha longa suma de acontecementos. Algúns previsibles porque forman parte dun programa de vida que xa está trazado; outros, aínda que apartados, sorpréndennos. O desastre do 98 tal vez fose esperado, pero non desexado pola maioría dos peninsulares que viviron en Cuba. Armada Teixeiro era un deles.

Algúns autores opinan que o seu retorno a Galicia foi debido á posición ocupada na breve etapa do Goberno Autonomista. Carecemos de xuízos para formular unha causa. Ata onde chegan os nosos coñecementos, terminada a guerra comezou unha nova etapa nas relacións entre Cuba e España, e aínda cando ó día seguinte da victoria mambisa se conta que fraternizaban cubanos e españois e que só ocorreron algúns incidentes, poderiamos pensar que el, o mesmo que outros españois que non se adaptaron ó novo status socio-político, decidiu retornar á súa terra. Este foi o caso tamén de Waldo Álvarez Insua e outros tantos homes con historia ou sen ela. Aqueles intres foron convulsos, morreu un mundo e naceu outro, pero ese mundo deixou un idioma e unha serie de costumes que nos vinculan á nai patria, pero esta vez cos lazos do corazón.

En canto á súa vida íntima, só podemos expoñer que ó igual que outros peninsulares que emigraron a Cuba, Armada Teixeiro fundou unha familia cubana e baixo o arrolo das nosas palmas naceron os seus fillos, por iso naqueles difíciles momentos do 99, ó irse no derradeiro barco, estamos seguros que xa lle nacera na alma ese singular fenómeno psíquico que o novelista galego Francisco Camba chamou «la otra nostalgia». Como tantos, Armada Teixeiro tamén sentiría as saudades de Cuba, feitos, recordos do triunfo, de gusto por aquel crioulismo amable e falangueiro, por ese atuamento noso que nos fai sentir máis unidos a todos.

Oito anos reside o poeta en Santa Marta de Ortigueira. Alí ocupa os cargos de xuíz municipal e voceiro da xunta de primeira ensinanza, ocupa ademais a secretaría do Concello entre 1903-1909. O mesmo que en Cuba alterna as súas tarefas burocráticas co seu labor literario. Funda o xornal El Eco Ortigueirés e publica interesantes «Efemérides» así como outras publicacións. Home de mundo, fai senti-la súa distinguida personalidade desde as fotos que ilustran as revistas e xornais do seu tempo. En Santa Marta ocupou o cargo de Presidente do Casino de Ortigueiras, e pronunciou o discurso da súa inauguración. En Viveiro, comarca próxima, obtivo o premio dos Xogos Florais.

Oacute;s 51 anos volve emigrar á Habana, segundo os seus estudiosos, por causa do caciquismo imperante en Galicia. Xa en Cuba, ocuparía unha praza   —43→   de redactor no Diario de la Marina, do que sería correspondente en Galicia e ademais estivo unido o seu propietario por fortes lazos de amizade, como xa o uniran a Manuel Curros Enríquez ou a Vilar Ponte. Nese xornal compartía con eles vida ó mesmo tempo que colaboraba na dirección do Casino Español, así como na dirección da vicepresidencia do Centro Galego da Habana.

Armada Teixeiro levou a escena o drama da emigración que el coñecía moi ben

O primeiro de xullo de 1920 faleceu no noso país. Na Habana descansa o seu corpo, mailo amor á terriña xentil subsistirá na súa obra mentres latexe un corazón galego.

BIBLIOGRAFÍA

• Actas del Centro Gallego de la Habana, 1880-1892.
• Emeterio Santovenia, Un día como hoy. 366 fechas en la historia de Cuba, A Habana: Ed. Trópico, 1946.
• Fernando Portuondo del Prado, Historia de Cuba (1492-1898), A Habana: Ed. Pueblo y Educación, 1975.
• Ramón Armada Teixeiro, Aturuxos. Colección de cantares gallegos. Limiar de Manuel Curros Enríquez, A Habana: Impr. e pap. «La Universal», 1898.
• Ramón Armada Teixeiro, Da Terriña. Versos gallegos: Juicio crítico emitido en la prensa de Cuba, A Habana: Editorial Ruiz, 1918.
• Ramón Armada Teixeiro, Da Terriña. Versos gallegos: Milicroques. A la-las. Caldo de Grelos, A Habana: Editorial Ruiz, 1918.
• Tesifonte Gallego, Cuba por fuera, A Habana: La Propaganda Literaria, 1890.
• Xosé Neira Vilas, «Significación de Ramón Armada Teixeiro», en: Memoria da emigración, I, Sada-A Coruña: Ediciós do Castro, 1994.
• Xosé Neira Vilas, A prensa gallega de Cuba, Sada-A Coruña: Ediciós do Castro, 1985.

  —45→     —47→  

Como ben é sabido, a historia da literatura galega, desde as súas primeiras expresións ata os nosos días, carece dunha evolución regular. Despois do obrigado esmorecemento a que se viu sometida durante séculos, o período decimonónico supón a revalorización da nosa entidade literaria e, consecuentemente, o seu incipiente renacemento logo do inicial latexar dos nosos Precursores e moi especialmente do emblemático Cantares Gallegos de Rosalía Castro (1863), fitos que espertan o serodio agromar da conciencia galeguista, reflectida a modiño en tódolos ámbitos da sociedade. Evidentemente, non podemos falar dos trazos máis definitorios de A Gaita Gallega nin entender a súa repercusión e significado, sen considerar as circunstancias históricas e socio-culturais que a condicionaron e nas que se desenvolveu de xeito singular. Apuntaremos aquí de maneira sintética as notas máis caracterizadoras que nos poidan ofrecer unha panorámica global da intrahistoria desta revista da penúltima década do século dezanove, nada na emigración americana.

Foi na Habana onde se publicou discontinuamente, desde 1885 a 1889, A Gaita Gallega, revista galega que leva o indicativo subtítulo: «Repinica muiñeiras, fandangos y alboradas, unha vez ó mes», no tempo en que:

«a Galicia da emigración (especialmente a de Cuba) acada unha importancia decisiva como motor da cultura galega, impulsando a creación de institucións económicas e culturais (centros galegos, sociedades filantrópicas, escolas, orfeóns, etc. e, finalmente, a Real Academia Gallega) e promovendo unha morea de actividades de signo galeguista eficazmente difundidas en publicacións periódicas»10.

Resulta transcendente que neste panorama socio-cultural cubano no que emerxeu unha numerosa prensa galega e, moi particularmente, un considerable inventario de revistas que poderiamos calificar como galeguistas, xurdise en   —48→   1885 A Gaita Gallega, primeira revista monolingüe en galego da emigración americana. Mais o feito de que estivese integramente escrita en galego non representou unicamente unha opción lingüística, senón que implicou, sobre todo, unha reivindicación da cultura galega, de máxima relevancia tendo en conta o epicentro de marxinalidade que a condicionaba, o que a individualizou notoriamente dentro do panorama no que participou.

A Gaita Gallega naceu o 5 de xullo de 1885 (data de aparición da primeira tocata), fundada por Chumín de Céltegos (Ramón Armada Teixeiro) e Roque d'as Mariñas (Manuel Lugrís Freire), que nun primeiro momento tamén se encargaron da súa dirección e administración. A publicación sobreviviu ata o 30 de setembro de 1889, a penas catro anos nos que se editaron vinte números ordinarios e un extraordinario (dedicado integramente á morte de Rosalía Castro). Como se poderá comprobar máis adiante, a revista singularizouse, neste eido, polo seu itinerario intermitente, sumándose así ó movemento de fluxo e refluxo da prensa decimonónica, rasgo moi natural se consideramos a escasa vida dos xornais galegos (inaugurada con El Catón Compostelano en 1800), amais da delicada época na que se publicou. Nembargantes, o mensuario foi desde a primeira tocata ata a última plenamente consecuente cos presupostos manifestos no editorial co que se inaugurou a publicación. De feito, o ideario e a liña programática de A Gaita Gallega inscríbense explicitamente no galeguismo e, precisamente, a introducción da ideoloxía galeguista en diversos ámbitos resultou ser unha das principais contribucións á cultura galega que os promotores da publicación realizaron ó longo da súa vida, levando a cabo, neste sentido, un vizoso e celmoso labor ideolóxico e cultural como intelectuais, xornalistas, escritores ou galegos. Nesta teima por recuperar, reivindicar e revalorizar a nosa matricidade ou identidade orixinaria é onde está, pois, a orixe e o fundamento desta revista de pequeno formato (28,5 x 20 cm.), activa propulsora do patrimonio cultural galego.

Unha sintética aproximación ós trazos máis definitorios de A Gaita Gallega pode atoparse, efectivamente, no citado manifesto, titulado «O noso pensamento» e asinado por Roque d'as Mariñas, alegato que ben cabería considerar como baluarte no vieiro da defensa da lingua e da renacencia literaria ou, por extensión, da renovación e vitalización da nosa cultura. De certo, na primeira parte do escrito antedito, que reflicte as fontes e criterios nos que se basea a revista, declárase abertamente o anceio do mensuario de enmarcarse e ser partícipe activo no renacer que se está a producir nestes anos; exprésase claramente a idea de que a rexeneración da nosa patria vai paralela á rexeneración da nosa lingua e xustifícase, co seu prestixio ancestral, a creación dun xornal galego en América. O propio Roque d'as Mariñas di ó respecto:

  —49→  

«O renacemento literario en Galicia vai collendo novas forzas, y -a nosa lingua ocupa hoxe un posto brilante entr'as rexionales [...]. Nosoutros que adouramos â nosa terra con verdadeiro amore; nosoutros, os gallegos de Cuba que siguimos [...] todol-os xeitos que tom'a rexeneración d'a pátrea; [...] non podemos por menos qu'axudar [...] á erguer d'a deixadez en que por longo tempo estivo, a dociña fala dós nosos abôs. - E de moita importanza pra nosoutros o protexela: [...] o deixala n-o olvido é aldraxarnos a nosoutros mesmos, é renunciar por compreto a que sea un feito o que para moitos é un tolo deseio. Inda qu'eisi non fora: nosoutros pensamos qu'a lingua qu'enxendrou ô portugués ô castellano; á lingua que n-o sigro XIII é XIV estivo en uso n-as Castelas, e casi n-a Spaña enteira, com'a mais própea pr'o linguaxe d'as musas; a lingua en qu'Alifonso o sábeo escribeu as mais brandiñas cántigas, a lingua co'a que Curros Enriques fai despertar n-o peito o santo entusiasmo pol-a pátrea, e Rousalía Castro fainos ouir a parola d'os anxeliños; a lingua en qu'as noxas nais nos insinaron a sentir as primeiras emociós; isa lingua é dina, é merecente de que teña n-o Novo-Mundo un periódico escrito sosmente n-ela.»11

Así e todo, segundo puntualiza Núñez Seixas: «Neste órgano [...] non se abalroaban en absoluto temáticas de índole ideolóxica ou política, mais a aparición dun periódico en galego non deixa de ser significativa»¹². É evidente, pois, que:

«malia o seu carácter apolítico, trátase do primeiro órgano publicado integramente en idioma galego, e defendeu en toda circunstancia a dignidade e modernidade da lingua de Galicia, asemade contibuíu a difundir os mitos nacionais da súa Historia elaborados polo rexionalismo, e obras galeguistas de fasquía populista coma o Catecismo do labrego de Lamas Carvajal»13.

Outro aspecto que cómpre salientar da primeira parte do alegato antedito, no que -como xa dixemos- se trazan os perfís máis significativos da revista, é o referente ás fontes referenciais que, en boa medida, condicionaron a configuración   —50→   temático-formal da presente edición, pois, certamente, unha manifesta confirmación da traxectoria que se pretende seguir en A Gaita Gallega podémola atopar en textos como o seguinte:

«O renacemento literario en Galicia [...] Despois d'unha gramáteca gallega, de dous diccionarios e de mui boas obriñas en verso, vai tamén tendo algús periódicos, e A Gaita Gallega vén a facer homilde compaña á O Tio Marcos d'a Portela, O Galiciano, e Galicia»14.

En efecto, A Gaita Gallega amosa unha preocupación constante pola defensa da lingua como principal elemento de identidade, moi en sintonía coa nidia preocupación lingüística da época, derivada esencialmente do incipiente movemento galeguista e, así mesmo, do noso renacer cultural. En canto ás revistas citadas, A Gaita Gallega inscríbese, sen dúbida, nas directrices dos xornais unilingües en galego como O Galiciano, semanario pontevedrés que defendía vivamente o rexionalismo e no que a literatura tiña unha presencia notable; Galicia, semanario ferrolán de acusado compromiso galeguista ó distinguirse pola sua vontade de ennobrecer a lingua e a comunidade galega e, sobre todo, O Tio Marcos d'a Portela, primeiro periódico de Galicia publicado integramente en galego, baixo a inspiración do galeguismo, o populismo e o compromiso social.

En liñas xerais, tamén os obxectivos e contidos de A Gaita Gallega aparecen explícitos na segunda parte da proclama «O noso pensamento»:

«Faremos por dar á coñecer o movimiento literario gallego [...]. Todal-as sociedades gallegas d'esta cibdá teran en nosoutros un defensor, e todalas cuestiós que á elas pertenzan serán de preferenza para nosco.   —[51]→   ¡Dios queira qu'o pensamento que cobizamos cheguemos á velo realizado! [...]: Pátrea quirida; imán d'o noso amor, xoya que mais queremos! Ahí tês a derradeira proba d'o noso amor sobr'o ten altar druídico. Galicia, ô fin eres a Suevia enxebre d'os nosos sonos»15.

Consonte o afirmado con anterioridade, o protagonismo literario na revista é moi visible, mais non por iso podemos afimar que esteamos ante unha publicación xenuinamente literaria. Sería máis preciso considerar A Gaita Gallega como unha publicación cultural ou, se se quere, socio-cultural, cunha dimensión literaria moi representativa. Neste sentido, A Gaita Gallega non constitúe unha excepción tendo en conta que, conforme investigou César Antonio Molina:

«Durante o período que poderiamos denominar como prehistoria da nosa prensa literaria, é dicir, a que abarca gran parte do século XIX, os conceptos de prensa cultural e de prensa literaria aparecen mesturados. As propias publicacións responden a esa confusión ó publicaren, xunto a traballos de creación e crítica literaria, outros relacionados con temas científicos, filosóficos e -sobre todo- sociais e políticos. A prensa literaria ten servido de ponte entre a literatura e o periodismo»16.

Daquela, semella máis prudente falar de revista cultural que literaria, se ben a faceta literaria, en estreita relación coa lingüística e galeguista, é a predominante. Neste eido, non hai que esquecer tampouco que o despuntar da nosa literatura val parello ó florecemento da prensa galega, de tal maneira que son moitos os autores que dan a coñecer e desenvolven a súa obra na prensa periódica, especialmente naquela comprometida coa causa galeguista.

Como se pode observar por todo o que levamos dito, queda ben confirmada a vea cultural, galeguista e apoloxética anunciada, implicitamente, na propia cabeceira da revista. Non é gratuíto, pois, que o título elexido para a publicación coincidise con obras galegas ou iniciativas culturais de gran repercusión e significado no ámbito histórico-social e artístico, e xa subxace nel a esencia vindicativa e singularizadora da publicación. Mesmamente na primeira tocata da revista inclúese un dos poemas («Viva Galicia») do   —52→   volume de Pintos A Gaita Gallega, -primeiro libro do noso Rexurdimento- así como o poema «A Gaita Gallega» de Lamas Carvajal. A cabeceira da publicación tamén podería inspirarse no poema de Rosalía «A gaita gallega», de Cantares Gallegos -unha das composicións máis reivindicativas da autora- ou no xornal habaneiro La Gaita Gallega que, inda que era galego, estaba escrito en castelán. Así mesmo, o seu subtítulo «Repinica muiñeiras, fandangos y -alboradas, unha vez 'o mes» ou a separación da revista en «tocatas» ou «ruadas» non deixan de ser representativos do ton populista, festivo, folclórico ou satírico do mensuario.

Polo que respecta ó contido de A Gaita Gallega, a variedade temática e formal é notable. Tendo en conta a época da publicación, sorprende que a pesar dunha ampla presencia do verso, a revista integre, asemade, un amplo abano de rexistros prosísticos. Reprodúcense poesías, narracións, contos, lendas, fábulas, refráns, proverbios, traduccións, comentarios diversos, artigos, crónicas, recensións varias, ensaios, traballos galeguistas, efemérides, semblanzas, evocacións, homenaxes, notas sobre música popular, pequenas biografías, etc.

Curiosamente, A Gaita Gallega non inseriu publicidade en ningunha das súas tocatas. Se cadra, este feito poida explicar, en certa maneira, a traxectoria irregular da revista. Unicamente rexistramos, neste sentido, apuntamentos nos que se anuncian ou describen actos socio-culturais. En canto ás ilustracións, só atopamos en A Gaita Gallega unha serie de debuxos que ilustraron os proverbios de L. U. GRIS que G. SUS recolleu en «Gallegos de por acó»; o programa de Non máis emigración e o aviso da venda de billetes para a representación desta obra de Armada Teixeiro ou, asemade, apareceu enmarcado en negro o número extraordinario dedicado á morte de Rosalía. Pola contra si pode afirmarse que, ó igual que outras revistas do seu tempo, tamén A Gaita Gallega serviu ás veces de ponte de comunicación entre as dúas Galicias.

2. 2. 1. O aspecto ecdótico e directivo-administrativo. Datación e cronoloxía. Traxectoria.

Eacute; ben sabido que a emigración foi un feito determinante para o entramado social, económico, político, cultural e histórico do noso pobo. Na fondura amplitude deste complexo feito da nosa historia moderna salienta, pola súa riqueza e densidade, o importante patrimonio documental, artístico e bibliográfico atesourado polos emigrantes galegos en América que, con paixón e esforzo, loitaron por facer presente unha identidade propia. A asunción das múltiples   —53→   actividades realizadas neste sentido polas comunidades galegas emigradas nesta etapa, tivo na Habana o seu espacio de referencia fundamental. De feito, Cuba configurouse como un núcleo de gran influxo no devir da concienciación da galeguidade e, consecuentemente, no desenvolvemento vertixinoso de organismos societarios así como na activa autoafirmación de Galicia e do galego.

Como non podía ser doutro xeito, neste ámbito socio-cultural onde, efectivamente, as expresións culturais constituíronse, mesmo de xeito explícito, como manifestacións dun ideario galeguista máis ideolóxico que político-organizativo, emerxeu unha prensa propia, insospeitadamente fértil e diversa, que aínda cómpre estudiar axeitadamente. Foi esencialmente nestas publicacións periódicas, voceiros moi significativos da nosa expresión e dos nosos degoiros, onde a nosa literatura tivo unha dimensión moi representativa. De certo, A Gaita Gallega, revista predominantemente literaria, non representou unha excepción neste sentido.

Ramón Armada Teixeiro (1858-1920)

Na actualidade non é doado conseguir integramente moitas destas valiosas coleccións, fundamentais para un rigoroso coñecemento do noso patrimonio literario-cultural. A edición do facsímile de A Gaita Gallega insírese no proceso de revisión e recuperación da obra dos emigrantes galegos. Ó contrario doutras publicacións, a devandita revista consérvase na súa integridade e en bastante bo estado, polo que a súa edición contribuirá eficazmente ó contacto, estudio e investigación do noso pasado literario e da realidade cultural e social dos galegos da diáspora cubana.

A traxectoria da revista iníciase en 1885, ano no que, tal e como vimos de comentar, Manuel Lugrís Freire e Ramón Armada Teixeiro fundan na Habana, cos pseudónimos de Chumín de Céltegos (Ramón Armada Teixeiro) e Roque d'as Mariñas (Manuel Lugrís Freire), a revista mensual A Gaita Gallega. Como tantas outras revistas do seu tempo, non tivo unha traxectoria regular, feito motivado, en gran parte, por aspectos de tipo directivo-administrativo que operaron de xeito decisivo na evolución da revista. Neste eido cómpre ter en conta, amais, a producción, difusión e distribución da mesma, dado que o proceso creativo e   —54→   editorial da publicación tivo lugar na emigración nunha etapa de crise política, económica e socio-cultural que si se deixou sentir na nosa comunidade de Cuba.

Consecuentemente, o proceso de distribución e recepción da colección non foi tampouco masivo, posto que a revista estaba ideada polos emigrantes galegos asentados en Cuba, comunidade que non só tiña que loitar cos problemas económicos, burocráticos ou editoriais inherentes a publicación, senón tamén contra o alto grao de analfabetización que predominaba nos galegos da Habana e, sobre todo, contra a problemática valoración da galeguidade, o que provocou que moitos dos nosos compatriotas renunciasen ás súas orixes e se sentisen alleos a todo canto se facía por normalizar a situación, denunciando, incluso, moitas das iniciativas que se estaban a desenvolver para o rexurdir do noso patrimonio e para a educación do noso pobo. Inda así, moitos galegos desenvolveron no tempo de finais do século XIX e principios do XX unha fructífera e vizosa tarefa ideolóxico-cultural. Tal foi o caso de Manuel Lugrís Freire e Ramón Armada Teixeiro, cofundadores dunha revista que, alén da súa vida sincopada, constitúe, aínda hoxe, un fito para as nosas letras.

Conforme o que levamos dito, cómpre, pois, referimos ó peculiar percorrido desta publicación, que coñeceu dúas épocas. Na primeira delas editáronse 18 tocatas: 7 no primeiro ano (1885), outras 7 no segundo ano (1886) e 4 no terceiro ano (1887). As sete tocatas correspondentes a 1885 foron publicadas mensualmente desde o 5 de xullo ata o 13 de decembro, se ben as datas nas que saía nunca eran coincidentes e, excepcionalmente, no mes de agosto saíron dous números: o relativo á tocata ordinaria, editado o día 2, e o pertencente á «Tocata fúnebre en honor de Rousalía Castro», editado sen numerar o día 16, trinta e un días despois da morte da nosa escritora máis universal. Os sete números de 1886 xa tiveron unha periodicidade moito máis irregular, tendo en conta que desde o 21 de xaneiro ata o 30 de xuño a revista mantivo a publicación mensual, mentres que a partir desta última data só se editou, durante 1886, unha vez máis, concretamente o 26 de outubro. Polo que respecta ó ano 1887, co que se pecha esta primeira época, pois no ano 1888 non se editou ningún número de A Gaita Gallega, a aparición da revista resultou moi esporádica, dado que só se publicaron 4 tocatas da mesma, de tal xeito que desde o 5 de xaneiro de 1887 non volveu saír ata o 30 de xuño de 1887 e a partir desta data tivo unha continuidade trimestral, polo que se difundiu dúas veces máis: o 18 de setembro e decembro dese mesmo ano.

Mais, contrariamente ó que cabería esperar, a época ou ruada segunda -encadrada no ano 1889-, foi, incluso, moito máis eventual, xa que só se publicaron 3 tocatas que saíron mensualmente o 20 de xullo e o 30 de agosto e setembro do devandito ano. Tanto a primeira época como a segunda manteñen as mesmas directrices, moitos dos colaboradores que están presentes na   —55→   primeira etapa tamén aparecen na segunda e as dúas xeiras principian as súas tocatas no mes de Santiago con pequenos manifestos autopresentativos e metaexplicativos, se ben na primeira fase se especifican a liña programática e as fontes referenciais da revista, namentres que na segunda se escusa a reaparición da mesma e se reiteran algúns dos caracteres que xa definían a publicación no cielo anterior.

En estreita correspondencia con esta aperiodicidade, podemos valorar a dirección, xestión ou xerencia de A Gaita Gallega, pois tamén neste ámbito a revista significouse pola súa variabilidade, de tal sorte que: nas catro primeiras tocatas (ano primeiro, época primeira), así como no número especial dedicado a Rosalía (ano primeiro, época primeira), exerceron como directores, redactores e administradores os fundadores da colección, Chumín de Céltegos (Ramón Armada Teixeiro) e Roque d'as Mariñas (Manuel Lugrís Freire); na 5ª tocata (ano primeiro, época primeira) non se especifica quén exerceu a administración e dirección da revista; desde a tocata 6ª ata a 14ª (anos primeiro, segundo e terceiro da época primeira), revélase como director Chumín de Céltegos; desde a tocata 15ª ata a 17ª (ano terceiro da primeira época) edítase como «Suplemento a El Eco de Galicia», do mesmo xeito cá tocata 1ª da segunda época e, finalmente, as tocatas 2ª e 3ª da segunda ruada publícanse como «Folla d'o Eco de Galicia».

Manuel Lugrís Freire

Conforme Neira Vilas¹⁷, A Gaita Gallega publicouse como suplemento de El Eco de Galicia por dificultades económicas. Cabe sinalar, ademais, que inda que ata a tocata 15ª A Gaita Gallega non se difundiu como anexo do xornal habaneiro El Eco de Galicia, xa desde o primeiro número da revista podemos atopar estreitas vinculacións entre os dous medios periódicos. De feito, non só compartían o lugar de impresión, senón que, como se detalla nunha nota anónima referente á «Adeministración d'a Gaita Gallega», a revista se regalaba ós subscritores de El Eco de Galicia «en xusto homenaxe a haber sido o primeiro que n-o mundo de Colón despregou a bandeira d'a defensa   —56→   d'o nome gallego»¹⁸, de aí que tamén na primeira tocata El Eco de Galicia recibise un «Saúdo» especial da redacción da Gaita por ser «o primeiro en defender e gabar as cousas gallegas»¹⁹ na illa e que en varias das tocatas de A Gaita Gallega se realizasen, normalmente de maneira ocasional e laudatoria, referencias diversas a este medio periódico ou o seu director Waldo Álvarez Insua. Así mesmo, segundo se desprende da devandita nota de redacción, a revista vendíase en números soltos a cincuenta centavos, mesmo se a publicación se servía «ôs que d'e drento da insua os manden á pedir»²⁰. Asemade, tamén se concretaba neste mesmo espacio cómo e ónde se debía mandar a correspondencia (a nome do Administrador, Apartado 43) e a sede da administración (O'Reilly número 21).

2. 2. 2. A dimensión histórico-social

Resulta evidente que as circunstancias histórico-sociais de Galicia repercutiron de xeito determinante na hemerografía galega, polo que é indiscutible que para unha comprensión cualitativa desta publicación hai que partir dunha pequena panorámica contextual que nos axude a valorar axeitadamente os caracteres que operaron na edición e configuración de A Gaita Gallega, considerando, asemade, o seu senso histórico, social, literario e cultural.

O período 1885-1889, inscríbese nesa descuberta e toma de conciencia de Galicia, corrente cultural inaugurada anos atrás e que se prolongará, con máis ou menos folgos, ata a actualidade. Obras como Queixumes dos pinos (1886), de Eduardo Pondal; Soaces dun vello (1886), de Benito Losada; Volvoretas (1887), de Alberto García Ferreiro; O divino sainete (1888), de Curros Enríquez; Los precursores (1885), de Manuel Murguía; ¡Non máis emigración! (1885), de Armada Teixeiro; Cancionero popular gallego (1885-1886), de Pérez Ballesteros; El Idioma gallego (1886), de Antonio de la Iglesia; El regionalismo (1889), de Alfredo Brañas ou O catecismo do labrego (1889), de Lamas Carvajal, entre moitas outras, aparecen nesta época de óptimo desenvolvemento para as letras galegas. Así mesmo, acontecementos tan notorios como, por exemplo, a morte de Rosalía Castro (1885), a creación da Biblioteca Gallega de Martínez Salazar (1885) ou o Certame Gallego-Literario-Musical de Pontevedra, convocado en 1886 pola revista O Galiciano e presidido por Murguía (quen realizou unha enérxica apoloxía do noso idioma), terán especial relevancia na evolución da nosa historia cultural.

  —57→  

Eacute; evidente que a precaria situación do pobo galego condicionou este vagoroso agromar da nosa identidade, proceso iniciado polos Precursores e proseguido, admirablemente, polos autores do Rexurdimento, etapa última da que sen dúbida participou, desde a outra banda do mar, A Gaita Gallega. Así mesmo, pode percibirse neste lento e progresivo renacemento o anceio e esforzo por conformar xenuinamente un pobo con vida propia, ó abeiro dunha actitude contestataria, autorreflexiva e consciente de si mesma. Son anos nos que se perfila cualitativamente un compromiso directo coa realidade propia de Galicia, pero que comporta un posicionamento máis ideolóxico-cultural que político-social, polo que a prensa, a emigración, o galeguismo, a lingua, a literatura, a arte ou a cultura cobran especial relevancia.

Polo que ata agora anotamos, é evidente que A Gaita Gallega constituiuse nunha revista emblemática para a historia das nosas letras e tivo unha influencia decisiva no particular proceso histórico-cultural que viviu a comunidade galega emigrante de Cuba. Verdadeiramente, inda que a publicación tivo ilustres antecesores como El Eco de Galicia (A Habana, 1878-1901) ou célebres coetáneas como Galicia Moderna (A Habana, 1885-1890), A Gaita Gallega, significouse xa no seu tempo como un dos xornais máis importantes da prensa galega da emigración. Xustamente, esta especial relevancia pode verse reflectida non só entre os galegos, que deste xeito contaban cun órgano de expresión propio, redactado na súa lingua materna e receptiva a todo canto tivese que ver coa súa ben agarimada terra galega, senón que tamén podía apreciarse na prensa coetánea de Cuba segundo as informacións e notas laudatorias que reproduce A Gaita Gallega nas tocatas 2ª e 3ª, recollidas con posterioridade por Neira Vilas no seu volume A prensa galega de Cuba²¹. Neste sentido, pódense rexistrar fragmentos tan ilustrativos como os seguintes:

«Todol-os periódicos d'a Habana [...] saüdaron o nacimento d'a Gaita con tenros agasallos. / Dediconnos unhos versos / Desd' O Xeneral Tacón. / Desd'as colunas d'a Voz / [...] / Sigueulle logo O Diario D'a Marina [...] / Heraldo [...] / O Eco d'o Señor Insua, / O Pais, O Español / A Lealtá de Cienfuegos / D'o Guaso a lebrega Voz, / A Familia de Matanzas / De Güines a leda Unión: / Y -en fin os colégas todos / Que se pubrican acó»22.

Houbo, incluso, xornais como A Constitución, de Remedios, que celebraron a publicación de A Gaita Gallega con versos en galego, seguramente porque na   —58→   redacción de A Constitución figuraba algún galego. Así e todo, cómpre rescatar aquí os versos de loubanza e alento que o devandito periódico dedicou á Gaita:

«Por aquí tamén falamos / A lingua dá nobre Suevia: /¡Canto ben nos fan as cousas / Que fala A Gaita Gallega! / Dios lles de a Chummin de Céltegos / Y os que traballan en ela, / Sort'abonda, moita vida / E todol-o qu'eles queran»23.

Eacute; indudable, pois, que a influencia exercida por A Gaita Gallega, motivada esencialmente polo seu nidio compromiso socio-cultural coa comunidade galega e reflectida na teima lingüística, foi un factor motivador para outros xornais e representou unha actitude exemplar para os nosos intelectuais polo que foi, desde 1885 ata hoxe, unha referencia fundamental na historiografía da prensa galega. Efectivamente, inda que, andando o tempo, xurdiron no ámbito da prensa periódica galega mostras tan sobranceiras como a revista Nós (1920-1936) e A Nosa Terra (1916-1932) en Galicia ou Follas Novas (1897-1908) na Habana -por mencionar só tres exemplos-, A Gaita Gallega, xunto con outras revistas e periódicos galegos, constitúe unha valiosísima contribución para a historia e a cultura de Galicia que foi recoñecida amplamente en medios moi diversos²⁴.

  —59→  

Despois da sumaria información aquí apuntada, queda ben confirmada a boa acollida e estimación da revista. Non obstante, poderiamos concluír este apartado coas verbas de Alonso Montero, quen non dubida en calificar A Gaita Gallega como un «fito importantísimo na historia das publicacións periódicas: a primeira monolingüe da Galicia Emigrante»²⁵ ou coas de Neira Vilas, quen sintetiza o ideario da publicación nun «firme patriotismo, que se asenta básicamente na lingua e no destaque da nosa historia»²⁶ «xa que estas afirmacións conteñen, esencialmente, as diversas reflexións que ó longo destes anos se verqueron sobre A Gaita Gallega, ó tempo que deixan entrever tamén as óptimas valoracións que a devandita revista suscitou en tódolos ámbitos.

2. 2. 3. Outras publicacións periódicas coetáneas²⁷:

Cando en 1885 A Gaita Gallega comeza a súa xeira, xa a nosa prensa emigrante en Cuba contaba cunha publicación periódica de gran interese, El Eco de Galicia, que en 1878 fundara Waldo Álvarez Insua, tamén director daquel semanario que para Neira Vilas «é decano da prensa galega de Cuba e de toda América»²⁸. Pero no mesmo 1885 xurdía un ilustre veciño, Galicia Moderna, «Semanario de intereses generales», promovido polo ferrolán José Novo García, que mantivo as súas páxinas ó longo de cinco anos. Cómpre citar, así mesmo, a Revista de Galicia (1886), da responsabilidade do tamén ferrolán Xosé Fontenla Leal e mais de Secundino Cores, aínda que a devandita publicación tivo unha existencia efémera.

Como é natural, foron moitas máis as publicacións que apareceron en Galicia no período 1885-1889 e delas temos hoxe repertorios documentados   —60→   con máis ou menos precisión. En calquera caso, convirá ter en conta que foron coetáneas de A Gaita Gallega publicacións como Galicia Cómica (1885), semanario «festivo-caricaturesco», dirixido en Pontevedra por Torcuato Ulloa; Café con gotas (1886), de Santiago de Compostela, da dirección de Manuel Carballido y García na súa primeira etapa e de intención igualmente humorística; a pontevedresa A Tía Catuxa (1886), de Francisco Portela Pérez, revista monolingüe en galego definida como «semanario de intereses e literatura rexionales»; Galicia (1887), que dirixiu, na Coruña, Andrés Martínez Salazar e que tentou reflectir o «movimiento intelectual en Galicia»; Álbum Literario (1888), de Ourense, auspiciado por Luciano Cid Hermida, xeneroso na publicación de textos poéticos en galego; El País Gallego (1888), fundado e dirixido por Enrique Labarta Pose, quen no mesmo ano creara e dirixira a interesante Galicia Humorística; O Novo Galiciano (1888), da dirección de Juan M. Rodríguez de Cea, semanario pontevedrés no que a literatura galega tivo importante presencia; A Monteira (1889), tamén «de intereses rexionales e literatura», da responsabilidade de Amador Montenegro Saavedra e algunhas máis.

2. 3. 1. A lingua

Entre os aspectos máis celebrados de A Gaita Gallega cómpre salientar moi especialmente, pola súa gran relevancia, o fondo compromiso lingüístico que a revista manifestou desde o seu primeiro número (declarado explicitamente no manifesto editorial do mesmo) ata o derradeiro. Evidentemente a política de centralización e o consecuente desprestixio social do galego desembocou nun obrigado silencio para a cultura galega e supuxo, así mesmo, un ferrollo para a normalización lingüística, polo que o uso do noso idioma quedou restrinxido á fala familiar e popular, namentres que a literatura limitouse ás manifestacións de tradición secular (cancións folclóricas, cantigas de nadal, creacións anónimas) e ós usos poéticos da mesma.

Non obstante, non se trata dun período homoxéneo, posto que paralelamente ó proceso usurpador xurdiu unha concienciación galeguista progresivamente desigual e que, na etapa que nos ocupa, cristalizou no primeiro Renacemento (1863-1891), encabezado polos tres grandes clásicos do noso Rexurdimento. A Gaita Gallega, consciente da necesidade de recuperación da nosa entidade e da finalidade utilitaria da literatura e da prensa periódica, empregou unicamente o galego como símbolo do noso pobo e como alegato a favor dos dereitos históricos de Galicia, entre os que cumpría recuperar a dignidade da nosa lingua e a súa importancia histórica, como ben se explicita abertamente nalgúns   —61→   dos escritos da revista e implicitamente co uso exclusivo do galego en tódalas páxinas e publicacións.

Podería principiarse o ideario lingüsítico da revista que estamos a comentar coa sentencia de Curros «A lingoa é o noso escudo. Ninguén, seia a que seia a forza asoballante en que se encoste e o poder de que dispoña, conquerirá trocar a espiritualidade d'un pobo nin afogar a sua fala, que e o roteiro da eternidade»²⁹ ó sintetizar a ideoloxía galeguista que impregnou as páxinas de A Gaita Gallega. Xa a mesma cabeceira da publicación é unha manifesta declaración de todo o que acabamos de dicir, ó conxugar nela a esencia do libro homónimo de Juan Manuel Pintos, quen no seu volume poético de 1853 «poetiza a gravidade de que o galego non acceda á Administración e á Igrexa, a inexistencia da literatura culta. É a denuncia dunha expulsión e dunha restricción de usos por un proceso político-social que conducía á diglosia»³⁰.

Tamén a nota editorial coa que se principia a publicación (reproducida parcialmente na primeiras páxinas deste estudio introductorio), así como parte dos escritos inseridos na Gaita (tales como «A fala gallega I», «A fala gallega II», «O falar das fadas») ou as diversas manifestacións galeguistas da mesma, van paralelas ó estudio e desenvolvemento da lingua galega como reflexo dunha realidade viva. Hai que engadir, ademais, que boa parte dos integrantes desta revista, á par do agromar da conciencia da realidade nacional galega por parte dalgúns dos intelectuais do momento, axiña concentrarán a sua atención nos aspectos socio-culturais da nosa comunidade, levando a cabo o rexurdimento literario do galego e principiando a defensa do noso idioma, que e empregado non só como medio de vindicacións, senón tamén como causa reivindicada. Obras tan emblemáticas e fundacionais como as de Rosalía, Pondal ou Curros e creacións de gran valor histórico como as realizadas por Pastor Díaz (autor das primeiras poesías galegas verdadeiramente artísticas), Antonio de la Iglesia (unha das primeiras personalidades preocupadas pola necesidade de crear unha Academia e un dos primeiros antólogos da literatura galega), Francisco María de la Iglesia (autor do primeiro drama en galego), Lamas Carvajal (pioneiro na elaboración dunha prensa en galego e fundador en Galicia do primeiro xornal monolingüe en galego), Francisco Mirás (autor da primeira gramática da lingua galega), Ribera Losada (creador de dúas revistas integramente redactadas en galego), Manuel Amor Meilán (autor das primeiras manifestacións en galego de novelas costumistas), Lugrís Freire («Mestre da Fala», cofundador e membro activo das Irmandades da Fala, primeiro orador que usou a nosa lingua nun acto público, autor da primeira gramática escrita totalmente   —62→   en galego e inaugurador do drama galego en prosa), Armada Teixeiro (autor da primeira zarzuela do teatro galego e cofundador, xunto con Lugrís, do primeiro periódico de América monolingüe en galego), Eladio Rodríguez González (intelectual que, cun amplo dominio da lingua, realizou un interesante quefacer lexicográfico de recoñecido mérito filolóxico, etnográfico e histórico), Juan Manuel Pintos (autor do primeiro libro importante do Rexurdimento, do primeiro poema narrativo longo en lingua galega, das primeiras epopeas en galego e un dos fundadores da prosa galega e pioneiro do uso do galego en moitas formas poéticas) ou Marcial Valladares (autor da primeira novela en lingua galega, ademais de realizar un interesante labor como compilador, gramático, lexicógrafo, literato ou etnógrafo), entre os máis significativos, evidencian claramente a excepcional inquietude idiomática da revista, que é unha constante nestas páxinas. Pódese afirmar, pois, que a utlización do idioma galego na publicación é, evidentemente, reflexo dunha actitude comprometida, tanto polo seu carácter reivindicativo fronte a hostil marxinación sociolingüística, como pola sua significación ideolóxica como vehículo de cultura que ten unha inmediata repercusión no pobo.

Aínda que, obviamente, cada autor ten o seu propio idiolecto lingüístico, pódese facer unha caracterización xeral da lingua empregada nos textos, procurando sintetizar os seus trazos máis definitorios, como testemuño lingüístico inestimable do galego de finais do século XIX. En consecuencia coa situación xeocultural da lingua galega, os escritores elaboraron o seu galego partindo dunha adecuación interdialectalista, coas consabidas interferencias procedentes do castelán ou da tradición popular e literaria galega, o que motivou a aparición de arcaísmos, vulgarismos ou populismos, arcaísmos, hiperenxebrismos, castelanismos, así como numerosas vacilacións propias dunha lingua falada por comunidades illadas e sen normalizar. Tampouco os traballos gramaticais e lexicográficos da época ofrecían solucións coherentes, polo que no momento en que os autores realizaron a súa obra na lingua propia, estes víronse na obriga de recurrir á lingua dominante, á lingua falada ou ós «[...] modelos de lingua propostos polos textos literarios do Rexurdimento -as obras de Rosalía, Curros e Pondal- e os dos autores coetáneos como Marcial Valladares ou Valentín Lamas Carvajal. Estes consistían, basicamente, [...] en utilizar unha lingua que reflectise case magnetofonicamente a lingua oral, ou ben unha lingua que combinase distintas solucións dialectais, procurando un modelo de lingua estandarizado»³¹. Tendo en conta o anterior, os fenómenos que máis afectan ós textos veñen determinados polas diverxencias alternativas.

  —63→  

Polo que respecta á utilización dos signos ortográficos e convencións gráficas empregadas: rexístranse grafías estrañas ó galego, na meirande parte dos casos pola presión do castelán, mais tamén por non contar cunha norma de referencia «<Y>, tanto para representar a semivocal ou a semiconsoante, como o fonema palatal; vacilacións na utilización das grafías <b> / <v>, así como casos nos que se utiliza sempre a mesma grafía, pero esta corresponde ás voces segundo ó emprego no castelán e non segundo a súa etimoloxía; normalmente, non hai distinción entre as grafías <s> / <x> con valor de /ks/; uso anómalo do signo ortográfico sen valor fonético <h>, etc.); séguense, xeralmente, as regras de acentuación do castelán, que salvo algunhas diverxencias (acentos nos adverbios rematados en -mente, ás veces, nas construccións exclamativas ou interrogativas directas; o acento agudo en ocasións altérnase co acento grave ou coa diérese, etc.) eran semellantes ás do galego actual; emprego de dous tipos de acento ortográfico: o acento circunflexo para marcar as vocais resultado dunha contracción ou para marcar a abertura desa vocal e o acento agudo no resto dos casos; emprego do apóstrofo (para indicar a confluencia de dúas formas léxicas, para tentar reproducir a fala popular, para advertir a abertura da vocal cando esta se atopa no comezo do parágrafo, para indicar a unión de palabras rematadas en vocal coa vocal da palabra seguinte, para marcar as contraccións da preposición cos artigos e demostrativos, etc.) ou o emprego do guión (á parte dos usos convencionais, para marcar a aparición da segunda forma do artigo, para marcar as contraccións da preposición cos artigos, pronomes persoais e demostrativos, para indicar a contracción da conxunción copulativa y cunha palabra que comeza por vocal, ou, de xeito máis ocasional, tralo adverbio de negación para representar a realización velar da nasal en posición implosiva seguida de vocal).

O fenómeno fónico máis notorio é a alteración vocálica, principalmente en posición átona, motivada basicamente por tratarse dunha lingua oral sen normalizar. Esta vacilación maniféstase na aparición e desaparición de vocais, nas confusións entre vocais de diversa abertura dentro da mesma serie e, incluso, entre vocais de series diferentes. Tamén os grupos consonánticos cultos experimentan modificacións, xeralmente mediante a vocalización do primeiro elemento ou mediante a súa simplificación, segundo os casos. Existen, así mesmo, outros fenómenos de adición ou supresión que afectan ó consonantismo e / ou ó vocalismo (iode antihiático, epéntese, metátese, síncopa, e paragóxico, vacilacións nos prefixos, etc.).

As características morfosintácticas poden sintetizarse nos trazos seguintes: solucións dialectais na formación do número; vacilacións ou simplificacións nos diversos sufixos e terminacións (así por exemplo, a terminación latina -anu / -ana presenta alternancia au / ao / án; a terminación -bilis presenta as variantes -ble / -bel / -bre; a terminación -ate redúcese normalmente a -á; alternancia   —64→   entre o sufixo -des e -ndes, etc.); cambios xenéricos nalgúns vocablos; numerosas vacilacións gráficas nas diferentes formas do paradigma do verbo; formas inexistentes no galego actual no paradigma dos pronomes (cuya, cuyo, vosté... ); no uso das preposicións e conxuncións prefírese as variantes pro, pra, pero, y, etc.

En canto ó nivel léxico pode apreciarse que se trata dunha lingua sen normalizar, recollida directamente da fala -de aí a súa variedade-, amais dos referentes histórico-literarios máis emblemáticos, que responden ó desexo de formar e rexistrar unha lingua galega culturalmente estandarizada e dignificada. Así pois, os fenómenos léxicos máis salientables son os arcaísmos, castelanismos, vulgarismos, dialectalismos ou hiperenxebrismos tales como: doores, Dios, antoxo, oubidos, courazón / curazós, etc.

En síntese, certamente, A Gaita Gallega resulta ser unha obra clave na loita pola recuperación da entidade socio-cultural da nosa lingua -principal elemento de identidade- e, consecuentemente, na defensa dunha solidaria conciencia lingüística e supradialectal na que se rompe coas regras de asignación idiomática, á calor dun ton anticentralista e vindicativo. Éntrase, deste xeito, nunha publicación, dinámica, orgánica, descolonizadora, onde historia, ideoloxía, cultura, etnografía e palabra mestúranse para construír un galego propio, acabar coas aldraxes e os esquecementos. Así pois a revista, aínda que conta con algunhas insuficiencias, ten un gran interese non só pola súa extraordinaria conciencia idiomática ou pola súa excepcional exaltación da lingua, senón tamén en canto ó esforzo por fundar un galego viable para todo tipo de rexistros, como documento de reflexión e teorización (inda que ás veces amose erros nalgunhas das súas apreciacións), como reclamo na elaboración de diccionarios e gramáticas que proporcionen ós usuarios e escritores da nosa lingua un estándar de referencia ou un tratado normativo do galego. Coa arraigada vocación lingüística e galeguista, esta publicación precursora teimou, con maior ou menor acerto, para que a nosa lingua adquirise novas orientacións, exercendo un inestimable maxisterio pola súa valía e galeguidade. Procurou, en definitiva a defensa e redescuberta da nosa propia cultura e identidade, porque na lingua está o elemento diferenciador no que están presentes formas culturais das nosas raigames ancestrais.

2. 3. 2. Estructura, números e seccións

A estructuración da revista, consonte ó seu pequeno formato, resulta moi sinxela e, agás o número extraordinario dedicado a Rosalía que aparece sen numerar, tódolos números -editados en tocatas de oito páxinas (agás a tocata dedicada a Rosalía)- responden ó mesmo molde. En efecto, combínanse invariablemente   —65→   e sen ningún tipo de criterio, composicións líricas, textos en prosa, homenaxes, refráns, manifestos metaliterarios, ensaios, notas de redacción, etc.

Tampouco as seccións que amosa a revista responden a unha traxectoria totalmente regular, non só en canto á súa periodicidade, senón tamén en canto á súa autoría. Así pois:

a) Non hai ningunha sección presente en tódalas «tocatas» da revista nin tampouco que apareza asinada sempre do mesmo xeito.

) Normalmente, agás algunha excepción, son seccións bastante esporádicas. De certo, poderíanse considerar como traballos editados por entregas. Este feito tamén nos leva a sinalar que inda que as seccións manteñen esta peculiar liña programática, si hai traballos que se poderían adscribir a un mesmo núcleo temático e agruparse nunha sección (concretamente as homenaxes varias, os temas relacionados con Galicia e o seu ámbito histórico-social ou cultural, etc.).

As seccións propiamente ditas son:

A) CASOS E COUSAS

O epígrafe e contido desta sección ten unha clara influencia do xornal O Tio Marcos d'a Portela, que contaba cun apartado homónimo. En A Gaita Gallega a devandita sección combinou verso e / ou prosa e nela se integraban crónicas, noticias ou informacións socio-culturais da comunidade galega en Cuba e Galicia, ás veces acompañadas de epigramas ou versos que ilustraban (na súa maior parte de maneira humorística, burlesca, irónica ou laudatoria) o que se viña de comentar. Caracterizouse pola súa espontaneidade, idea expresada en máis dunha ocasión polo autor encargado deste bloque temático, quen recibiu en ocasións a visita de A Gaita Gallega (unha nota pintoresca que podería entenderse como unha disculpa relativa a este acusado perfil espontáneo). En ocasións serviu, ademais, de ponte de comunicación entre as dúas Galicias.

Eacute; a máis duradeira e a única que sobreviviu ás dúas épocas de A Gaita Gallega. As sinaturas que a compoñen e os números nos que se editou poderían sintetizarse do xeito seguinte:

1) Ramón Armada Teijeiro, que colabora como:

Chumín de Céltegos (tocatas 1ª, 3ª, 4ª e 5ª da primeira época)

Chumín (tocatas 2ª, 6ª, 7ª 9ª e 11ª da primeira época)

Céltegos (tocata fúnebre en honor de Rosalía Castro, sen numerar)

  —66→  

2) Valentín Lamas Carvajal, que asina como Marcos d'a Portela (tocatas 13ª e 17ª da primeira época)

3) Anónimo (tocata 1ª da época segunda)

4) Xan d'as Zocas (tocatas 2ª e 3ª da época 2ª).

«Casos e cousas» non se incluiu, pola contra, nas tocatas 10ª, l2ª, 14ª, l5ª e 16ª da primeira época, se cadra porque foi unha das etapas máis irregulares da publicación (non hai que esquecer que nas tocatas 10ª, 12ª e l4ª só figurou como director Chumín de Céltegos e nas tocatas l5ª e 16ª a revista apareceu como suplemento de El Eco de Galicia.)

B) REFRÁS GALLEGOS

Trátase, como indica o seu título, dunha compilación de refráns galegos, acorde co trazo popular da propia revista, organizados por orde alfabética. Despois de «Casos e cousas» é a sección que ten maís continuidade. Só aparece na primeira época da revista e sempre como anónima. A súa presencia pode rexistrarse nas tocatas 7ª (A), 9ª (B e C), 10ª (D), 11ª (E, F e G), 12ª (H, I, L, M e N), 13ª (N e O) e l7ª (O).

C) (ULTEMA HORA) PARTES TELEFONICOS D'«A GAITA»

Baixo este singular título aparecían unha serie de noticias moi recentes, polo que se expresaban telegraficamente e se integraban na derradeira folla da tocata da que formaban parte. Esta sección, que poderíamos calificar como social, só se editou nas tocatas 8ª e 9ª. Na 8ª o título ía encabezado, amais, polo subtítulo «ULTEMA HORA» e as informacións case ocupaban unha páxina. Na 9ª só se publicou como «Partes telefónicos d'a Gaita» e a súa extensión era tan pequena que case podería pasar desapercibida.

Tamén o apartado «Noticias escolleitas», asinado por Xan de Tomeza, participa dos caracteres e o contido socio-cultural de «Casos e cousas» e da sección que vimos de comentar. Mais o feito de que só se editase unha vez baixo este epígrafe (concretamente, na tocata 6ª) e nun número no que tamén aparecía a antedita «Casos e cousas», fai pensar, inda que tampouco podemos aseguralo con certeza, nunha intencionada agrupación á marxe, polo acusado matiz pintoresco das informacións que ofrecía, rasgo que non compartía cos outros dous bloques. Non obstante, resulta estraño, tendo en conta o perfil da publicación, que non tivese máis protagonismo na mesma.

  —67→  

D) GALLEGOS DE POR ACÓ

Probablemente, este epígrafe fora configurado como unha sección de semblanzas dalgúns dos creadores galegos emigrados á illa e, polo tanto, tivese unha presencia notoria ó longo de A Gaita dada a súa importancia no seo da comunidade galega. De feito, mesmo G. Sus, o responsable deste apartado, anunciou esta idea coas seguintes verbas: «Hase de continuar ¡ind' así eu medre!»³². O certo é que só saiu dúas veces, concretamente: na tocata 15ª (na que G. Sus realizou un bosquexo sobre K. Inzo -pseudónimo, este, co que ás veces asinaba Enrique Novo, irmán de Adelardo Novo, colaborador asiduo de Galicia Moderna e membro da Xunta Directiva da Sociedade Coral y Polifónica Aires d'a Miña Terra-) e na tocata 16ª (na que G. Sus insertou diversos ditos ou proverbios populares e humorísticos de L. U. Gris, ilustrados, amais, cunha serie de debuxos, os únicos da publicación).

Polos rasgos que os caracterizan, posiblemente poderiamos facer o mesmo comentario sobre «Centro Gallego» e «Apólogos», inda que, contrariamente ó caso anterior, non se indique unha presencia asidua desta orde de publicacións. No anónimo «Centro Gallego» temos (tocatas 3ª e 5ª da primeira época) noticias varias relacionadas con esta importante institución galega da Habana e en «Apólogos» Francisco María de la Iglesia (tocata 2ª da ruada 2ª) e Farruco Mirás (tocata 3ª da ruada 2ª) inseriron un conxunto de relatos didácticos.

Tendo en conta o que acabamos de sinalar, a distribución en seccións, máis ou menos estandarizadas e fixas, afectaría unicamente a «Casos e cousas» e a «Refrás Gallegos», mentres que «(Ultema hora) Partes telefónicos d'a «Gaita», «Gallegos de por acó», «Centro Gallego» e «Apólogos» habería que consideralos como pequenos apartados independentes.

En canto á publicación fascicular, só se editarían por entregas «Fillos de Galicia» (tocata 16ª e 17ª) de Xan Rodríguez de Cea; «O catecismo d'o Labrego» (tocatas 2ª e 3ª da ruada 2ª) ou «O amor» (tocatas 8ª, 9ª e 10ª da primeira época), asinados por O Tío Marcos d'a Portela e «A fala gallega» (tocatas 3ª e 5ª da primeira época), pertencente a Roque d'as Mariñas.

2. 3. 3. Xéneros

Aínda que A Gaita Gallega se inscribe dentro da dinámica das revistas culturais da época e, polo tanto, comparte con estas unha serie de trazos   —68→   comúns, tamén é evidente que supuxo unha excepción dentro do xeral protagonismo case exclusivista que se lle viña concedendo á lírica, feito que pode verse como resultado do inevitable maxisterio que, polo seu valor e galeguidade, exerceron Rosalía, Pondal, Curros, as primeiras gramáticas e diccionarios ou algúns xornais (como O Tío Marcos d'a Portela, O Galiciano, ou Galicia), entre moitas outras fontes, da reivindicación lingüística que latexa nas súas páxinas, amais das distintas circunstancias histórico-sociais que vimos contemplando ó longo desta análise introductoria. De tal xeito que se ben a maior parte destes escritores se iniciaron literariamente na poesía (de feito, como ben salienta Modesto Hermida³³, «poucos son os poetas que teñen publicado en prosa» e, certamente, «máis difícil resulta atopar un prosista que non publicase versos») pódense rexistrar en todo o decorrer de A Gaita un abano de xéneros ou subxéneros relativamente amplo: manifestos, saúdos, poemas, contos, semblanzas, notas de redacción, lendas, traduccións, refráns, ditos populares, crónicas, noticias, ensaios, homenaxes, baladas, notas, anuncios culturais, epigramas, sátiras, composicións burlescas, reflexións, cantigas, cartas, pezas dramáticas, diálogos ou parrafeos, imitacións, transcripcións, versións, himnos, apólogos, etc. son algúns exemplos deste inventario interxenérico no que o rexistro lírico é o máis recorrente.

Acertar co nivel de información pertinente dos distintos colaboradores dunha publicación como A Gaita Gallega é unha tarefa condenada de antemán ó fracaso. O especialista poderá estimar que sobran datos; pola contra, o lector que non teña frecuentado o ámbito da nosa literatura na segunda metade do século XIX, pode botar en falta algunhas referencias bio-bibliográficas en certos casos.

Pola nosa conta, non caeremos na tentación de aludir sequera a figuras tan sobranceiras como Rosalía de Castro ou Curros Enríquez. Só teimaremos nos seus fondos e múltiples vínculos co mundo da emigración en Cuba, mundo responsable, en boa medida, do proceso de mitificación da autora de Cantares Gallegos e ámbito que foi para Curros non pouco conflictivo. Omnipresente na práctica totalidade das cabeceiras da prensa galega da illa, a relación de Rosalía coa Galicia emigrante en Cuba foi xa estudiada con pormenor por Neira Vilas³⁴ e case o mesmo acontece no caso de Curros. Omitiremos tamén todo tipo de alusións detalladas ou datos minuciosos de autores ben estudiados ou coñecidos   —69→   como Valentín Lamas Carvajal, Francisco e Antonio María de la Iglesia, Francisco Añón, Enrique Labarta Pose, Eduardo Pondal, Marcial Valladares Núñez ou Nicomedes Pastor Díaz.

Rosalía foi homenaxeada en cabeceiras como Follas Novas ou Rosalía. Numerosos datos da súa vida e morte, da súa obra e das homenaxes das que foi obxecto en Galicia e Cuba en anos posteriores á súa morte (pero especialmente unha morea de poemas da súa autoría) están espallados polas páxinas de Galicia Moderna, Santos e Meigas, Vida Gallega, Nós, Eco de Galicia, El Eco de Galicia, La Patria Gallega e Cultura Gallega, entre outras. Cómpre tamén lembrar a axuda dispensada á escritora polo Centro Galego e outras entidades galegas de Cuba, auxilio que abrangue desde a subvención da edición de Follas Novas ata innumerables actos de homenaxes, certames poéticos, envío de cartos, etc.

Se de Rosalía temos en A Gaita Gallega un total de catro poemas, son sete as achegas poéticas que rexistramos da autoría de Curros Enríquez, que pasou en Cuba varios anos da súa vida e morreu na illa en 1908. Cabeceiras de prensa como Curros Enríquez, «Órgano de la Sociedad Pro Cesures, Ares y Souto», ou Aires da Miña Terra, «Boletín oficial de la sociedad de este nombre», rinden unha clara homenaxe á súa figura, sempre crítica e polémica. Por outra banda, Roberto Blanco Torres, creou en 1915 La Tierra Gallega, homenaxeando así a Curros, quen en 1894 fundara e dirixira coa mesma cabeceira o «Semanario de intereses regionales». Ademais, os seus poemas e artigos apareceron en El Eco de Galicia, Follas Novas, Galicia, Pro-Galicia, Galicia Moderna, La Patria Gallega, Suevia, Santos e Meigas, Rosalía, Cultura Gallega, A Terriña e aínda no Diario de la Marina. A relación de Curros co Centro Galego, o seu labor xornalístico, a súa participación activa na creación da Asociación Iniciadora y Protectora de la Academia Gallega (institución da que foi presidente) ou outras dimensións e realizacións do seu quefacer cultural teñen chamado a atención dos seus biógrafos e estudiosos e delas temos comprida información en traballos de Neira Vilas, Alonso Montero e Núñez Seixas.

En canto á nómina dos autores, contamos con moitas e moi variadas firmas que desde Galicia ou América foron inseridas en A Gaita Gallega. Certamente, a revista contou con 71 colaboradores e / ou corresponsais que achegaron un total de 174 colaboracións nas que o verso tomou un protagonismo esencial, posto que 63 creacións compuxéronse en prosa, 85 en verso e 26 combinaron a prosa e o verso. Destes autores destacou a ampla presencia de Lamas -o escritor que máis publicou en A Gaita Gallega-, seguida da de Armada Teixeiro e a de Lugrís Freire, os tres escritores que, por outra banda, tamén se caracterizaron na revista por ser os creadores que máis veces asinaron con pseudónimos. Asemade, rexístranse con bastante asiduidade as firmas de Curros ou Secundino Cora e, en menor medida as de Amor Meilán, Losada Astray ou Rodríguez Barreiro.

  —70→  

Mais, sen dúbida, -reiteramos- as sinaturas de máis relevo son as de Rosalía (da que se reproduciron postumamente 4 creacións), Pondal (quen publicou 2 poemas) e Curros (quen colaborou con 7 creacións), as tres figuras emblemáticas do Rexurdimento galego. Así mesmo, a publicación contou coa colaboración de coñecidos escritores do momento, cunha traxectoria amplamente recoñecida, como Marcial Valladares Núñez (con 3 traballos), Valentín Lamas Carvajal (cun total de 24 colaboracións, 9 firmadas co seu nome e 15 baixo pseudónimo), Francisco María de la Iglesia González (con 2 escritos, un asinado como Farruco Mª d'a Igrexa e outro como Francisco d'a Iglesia González) e Francisco Mirás (cun traballo, asinando como Farruco Mirás).

Cun itinerario máis modesto pero tamén moi valioso dende o punto de vista histórico-social e artístico-literario temos a Antonio de la Iglesia González (cun único relato), Alberto García Ferreiro (cun único escrito), Enrique Labarta Pose (con 2 composicións), Benito Losada Astray (con 5 escritos) ou Aureliano José Pereira de la Riva (cunha única creación).

Outros escritores foron académicos e / ou cofundadores da Real Academia Galega (algúns deles logo presidentes), como: Manuel Amor Meilán (con 6 traballos, tres asinados co seu nome e tres coas iniciais M. A. M.), Juan Barcia Caballero (con 2 composicións), Lisardo Rodríguez Barreiro (con 5 colaboracións) ou Eladio Rodríguez González (cun único escrito).

Pero tamén autores de menor renome contribuíron a enriquecer o contido da revista amais de difundir, dalgún xeito, a cultura galega a través da escrita, denunciar lacras sociais ou facerse un nome nestas páxinas periódicas, particularmente: Rogelio Cibeira (cun único traballo), Secundino Cora (con 7 escritos, 6 asinados como Secundino Cora e un coas iniciais S. C.), Inocente Filgueira (cunha única creación), Francisco Lourido Sánchez (con 2 composicións), Francisco Romero Blanco (con 2 traballos, un asinado como F. Romero Blanco e outro coas iniciais F. R. B.), Xenaro Mariñas González (cunha única creación), Adolfo Mosquera Castro (cunha única producción), Roque Pesqueira Crespo (con 3 composicións), Xan Manoel Rodríguez de Cea (con 3 publicacións) e Xavier Valcarce Ocampo (cunha única composición).

Asemade, poden rexistrarse as sinaturas dos seus notables fundadores, directores, administradores, redactores e colaboradores: Ramón Armada Teixeiro (quen difundiu un total de 19 escritos, sempre baixo pseudónimos: 1 como Céltegos, 2 como Ch., 7 como Chumín e 9 como Chumín de Céltegos) ou Manuel Lugrís Freire (creador que, nas súas 11 colaboracións, tamén amosou na revista unha heteronimia moi acusada; firmou 1 composición como K. Ñoto, 3 como L. U. Grís, 1 como M. L. F., 6 como Roque d'as Mariñas e, incluso, publicou sen asinar un dos seus artigos).

  —71→  

Coma merecida homenaxe, tamén se inseriron postumamente na publicación composicións de escritores salientables, tales como: Alberto Camino Sigüer (do que se reproduciron 4 achegas), Francisco Añón Paz (do que se difundiron 4 creacións), José García Mosquera (do que se reproduciu un único traballo), Andrés Rodríguez Muruais (do que se reproduciron 3 textos), Xan Manuel Pintos Villar (do que se reproduciu unha única creación) ou Nicomedes Pastor Díaz Corvelle (do que se apareceu unha única composición).

Polo que respecta ás sinaturas heterónimas foron moitos os autores que asinaron as súas obras baixo algún tipo de alcume. Destacan, neste sentido, os significativos pseudónimos de Marcos d'a Portela (que apareceu en 13 ocasións) ou O Tío Marcos d'a Portela (que apareceu en 2 ocasións) correspondentes a Lamas Carvajal (quen compaxinou estas firmas co seu nome propio, co que asinou en 9 ocasións); a de O Galiciano (que apareceu nunha única ocasión), correspondente ó director da revista homónima, Rufino Ribera Losada, ou a de G. Sus (que apareceu en 3 ocasións), correspondente a Jesús María de Caula ou as devanditas sinaturas que empregaron Armada Teixeiro e Lugrís Freire. Entre os pseudónimos non identificados figuran algúns tan heteroxéneos como: Canteiro, Fungueiro, Gelabert, L. de G., Loureiro, P. Nadie, Perucho, Riveira ou Xan de Tomeza (colaboradores que só aportaron un escrito cada un) e Xan d'as Zocas (autor de dous traballos). Podería engadirse nesta última nómina composicións asinadas con iniciais, das que tampouco podemos establecer unha identidade fidedigna, figuran así: R. M. E (autor de dous escritos) e V. P. (escritor que só colaborou cun traballo seu). Outras inicias que apareceron na revista e que si podemos identificar son as de M. A. M. (coas que Manuel Amor Meilán asinou 3 dos seus traballos e que alternou co seu nome propio, co que tamén firmou outros 3 escritos); as de S. C. (coas que Secundino Cora asinou un único traballo e que alternou co seu nome propio, co que firmou 6 escritos); as de F. R. B. (coas que Francisco Romero Blanco asinou unha composición e outra co seu nome propio) ou as xa comentadas M. L. F., correspondentes a Lugrís Freire.

Como é propio de case tódalas revistas, moitos dos traballos que nelas se editan son anónimos ou, se teñen relación cos aspectos de tipo directivo-administrativo, están asinados, normalmente, cunha firma de trazo impersoal. Tamén A Gaita Gallega responde a este patrón. Así por exemplo, os artigos «¡Unha caridá, gallegos!»³⁵ e «Saúdo»³⁶, foron asinados, respectivamente por A Comisión   —72→   e A Redaución. Con respecto ós anónimos (un total de 21), son moitas as circunstancias que motivan unha firma deste tipo, polo que non nos imos deter nas causas desta actitude particular, xa que en moitos casos só poderiamos falar hipoteticamente. Con todo, entre as composicións anónimas foi posible identificar ó autor de «A fala gallega. II»³⁷, pois aínda que o ensaio foi publicado sen asinar, pertence seguramente a Roque d'as Mariñas (Manuel Lugrís Freire), quen xa con anterioridade editara, baixo a sinatura devandita, un artigo homónimo sobre o mesmo tema e cun estilo semellante.

2. 5. 1. RAMÓN ARMADA TEIXEIRO

(Santa Marta de Ortigueira, A Coruña, 14-9-1858 / A Habana, 1-7-1920)

Xornalista, escritor, pedagogo, funcionario público, etc., Ramón Armada Teixeiro, coñecido como Chumín de Céltegos, significouse principalmente polo seu vital labor cultural, sempre proxectado cara a comunidade galega, converténdose, pois, nun dos mellores embaixadores da Galicia do seu tempo. Paralelamente ás diversas actividades que desenvolveu e ós moitos cargos que ocupou, Armada realizou unha dilatada obra literaria, ben como Armada Teijeiro / Teixeiro ou ben empregando pseudónimos moi variopintos, sinaturas que empregaría en escritos de moi diverso rexistro. Como ben sinalaron Vicente Saavedra e outros investigadores da obra teixeiriana, aínda hoxe, e a pesar das diversas homenaxes e recoñecementos que se lle tributaron ó autor, boa parte do itinerario bio-bibliográfico de Armada permanece eclipsado, se cadra porque na súa vida, activa e solidaria, o inquedo intelectual, tamén instaurador -como algúns dos seus coetáneos- do galeguismo, significouse máis polo seu labor social, cultural ou xornalístico que pola súa faceta literaria, inda que acadou neste eido unha resoante popularidade no seu tempo.

Como ben é sabido, Armada Teixeiro viviu entre Galicia e A Habana, dous mundos converxentes moi agarimados polo noso escritor, nos que compaxinou a súa labor literaria e xornalística coa súa faceta socio-cultural, así como cos diversos cargos que ocupou. Oriúndo de Ortigueira, xa dende moi novo tomou contacto coa literatura, pois o seu pai, médico de profesión, foi un escritor vocacional que exerceu unha notable influencia en Armada. Por outra banda, o acomodado posto profesional do pai -Juan Armada Iglesias-, propiciou, asemade, que o autor de D'a Terriña puidese contar cunha formación académica en   —73→   Galicia, logo completada na Habana. «O abandono da patria permitiralle o noso autor sentir no propio ser o mal endémico que atingue a Galicia dende onte deica hoxe, e conformará a semente para matinar nos lerios que de contado van cristalizar e atopar cabemento na súa obra intelectual»³⁸. Efectivamente, en 1873 Armada (quen mereceu o mote poético «Marinela», acuñado por Pardo Bazán) emigrou a Arxentina, onde non permaneceu moito tempo ó gañar un premio de lotería que lle permitiu regresar cun relativo desafogo a Galicia, en 1876. Con tan só vinte anos, concretamente en 1877, emigrou á Habana, terra que tamén adquiriu en Teixeiro unha especial relevancia e significado (feito explícito nalgunhas das súas poesías) e na que viviu experiencias cruciais no súa vida (alí casou, naceron os seus fillos, creou a maior parte da súa obra, realizou unha interesante tarefa cultural e institucional, etc.).

O Heraldo Ortigueirés homenaxeou a Armada Teixeiro en 1943

Desta primeira etapa migratoria á Habana, na que harmonizou as súas actividades comerciais, burocráticas, administrativas, socio-culturais ou artísticas, entre moitas outras, cómpre salientar dous importantes acontecementos, como logo veremos: a cofundación (1885), con Lugrís Freire, do mensuario monolingüe en galego A Gaita Gallega ou a creación (1885) e representación (1886) de ¡Non máis emigración! De certo, estes dous relevantes feitos culturais, xunto con algunhas oportunas iniciativas galeguistas teixeirianas (como as súas actividades no Centro Galego, na súa Sección de Instrucción ou noutras sociedades galegas), foron a contribución máis destacable de Armada á nosa comunidade, pois «Non foi Armada Teixeiro un gran poeta nin un gran dramaturgo, nin siquera un gran xornalista, mais tiña ó seu favor que amaba a Galicia e ó   —74→   pobo galego»³⁹. Tamén nesta etapa formou parte da «Cova céltiga» cubana («un reflexo tropical da que había na Coruña»⁴⁰).

En 1899 voltou á súa terra natal, onde permanecerá ata 1909, data na que voltará novamente a Cuba. Neste período instálase en Santa Marta de Ortigueira e segue a desempeñar cargos oficiais, paralelamente conxugados coa súa escrita interxenérica e o seu pensamento galeguista: funda El Eco de Ortigueira, publica parte da súa obra, ocupa a presidencia do casino de Ortigueira, gaña os xogos florais de Viveiro con «Misión del Municipio y su importancia como vehículo de enseñanza primaria, intelectual, artística y física», é eloxiado no Congreso Pedagóxico de Santiago de Compostela (1906) por «Labor de las Sociedades Gallegas de América que sostienen planteles de Enseñanza», exerce como corresponsal galego do habaneiro Diario de La Marina, etc. Víctima do caciquismo (suceso que motivou a destitución de Teixeiro do cargo municipal que ocupaba), viuse na obriga de emigrar novamente á Habana, en 1909, onde reside ata a súa morte. Alí continuou desenvolvendo incansablemente a súa vocación literaria e galeguista e traballou como xornalista, redactor do Diario de La Marina, como vice-presidente do Centro Galego da Habana, secretario do Casino Español e da Confederación de Colonias y Casinos Españoles, etc. Foi enterrado no cemiterio da Habana, no gran panteón da Sociedade de Naturais de Ortigueira. Os seus restos repousan nun monumento funerario, coroado simbolicamente por unha lira, no que poden lerse en galego o título dalgúns dos seus libros. O monolito fora ideado polo arquitecto ferrolán, tamén emigrado á Habana, Calixto Loira.

Polo que se refire ó expediente curricular teixeiriano, contamos cun acopio referencial bastante completo. Incluso Vicente Peña Saavedra incluiu no seu estudio Apuntes autobiográficos de Ramón Armada Teijeiro⁴¹ un escrito de 1903 (conservado na Sección de Personal do Arquivo Municipal de Ortigueira) que Armada Teixeiro presentara, coa súa correspondente documentación, certificación e tramitacións legais, para acceder á praza de Secretario-Contador do Concello de Ortigueira, posto que, finalmente, ocuparía. En canto á súa traxectoria académica, Armada principiou, continuou e completou a súa formación en Galicia e na Habana: por medio de oposición pública acadou o Premio ordinario correspondente á materia de Aritmética e Álxebra (diploma expedido polo Instituto de Lugo en 1877); cursou as materias de Peritaxe Mercantil nos institutos   —75→   oficiais de Segunda Ensinanza de Lugo e da Habana e obtivo nestes exames, así como nos exercicios de Grao a calificación de sobresaínte, nota coa que tamén conseguiu, na Escola Profesional da Habana, a titulación de Profesor Mercantil (os oportunos títulos foron expedidos, en 1895, polo Gobernador Xeneral da Illa de Cuba). En relación á súa vida administrativa e profesional, na Habana exerceu como Vocal da Xunta de lª Ensinanza da cidade da Habana; como Inspector de Ensinanza do 6º Distrito e Presidente dos Tribunais dos exames regulamentarios; como Oficial 2º da Xunta de Colonización e Inmigración da Illa de Cuba (1895-1897), como Oficial 1º do Goberno Xeral de Cuba (1897-1898); como Xefe de Negociado e da Sección de Cárceres e Presidios da Secretaría de Gobernación e Gracia e Xustiza (cargo que só desempeñou ó longo de 1898 e que deixou o 21 de decembro dese mesmo ano para manter a cidadanía española, conseguir a súa repatriación e non xurar fidelidade ó Goberno dos Estados Unidos); como Tenente Supernumerario do Batallón de Urbanos Voluntarios da Habana (na última etapa da guerra de Cuba) ou como Secretario-Contador do Centro Galego da Habana, Presidente e Vice-Presidente do mesmo. En Galicia formou parte da Xunta Local de 1ª Ensinanza de Ortigueira; traballou como Xuiz Municipal Suplente do Término de Ortigueira; desempeñou interinamente a praza de Secretario-Contador deste Municipio ou figurou co número 21 no Escalofón de Oficiais 1º, cesantes do Ministerio da Gobernación.

Respecto á obra teixeiriana, dado o itinerario vital e a personalidade de Armada, é evidente que a súa traxectoria bibliográfica, moitas veces asinada con pseudónimos (como Chumín de Céltegos, Céltegos, Ch., Chumín ou Amador Marán), non foi en absoluto limitada, tanto pola cantidade dos seus traballos como pola diversidade das súas creacións, motivadas polas múltiples tarefas que levou a cabo. En efecto, a bibliografía teixeiriana abrangue xéneros moi heteroxéneos. Rexistramos, neste sentido: crónicas, recensións ou memorias varias (de asociacións mercantís, institucións culturais, etc.); monográficos ou ensaios de distinta índole; creacións literarias; reivindicacións socio-culturais; escritos xornalísticos ou estudios sobre o ensino e as Sociedades de Instrucción (creadas na Illa coa finalidade de establecer escolas en Galicia). Do seu traballo xornalístico, pódense salientar as súas colaboracións na publicación coruñesa Revista Gallega «Semanario de literatura e intereses regionales» (1895-1907) ou na habaneira La Tierra Gallega (1894-1896) de Curros, amais da dirección da sección «Céltigos» no Boletín Oficial do Centro Galego de Avellaneda (1903-1930). Mais a contribución máis notoria no ámbito xornalístico foi, como vimos salientando ó longo desta introducción, a cofundación, xunto con Manuel Lugrís Freire -na Habana e o 5 de xunio de 1885-, de A Gaita Gallega (1885-1889), mensuario no que exerceu, así mesmo, como director, administrador, redactor ou colaborador e foi o seu promotor máis constante.

  —76→  

Eacute; indudable que no aspecto literario a obra máis lograda do autor foi a súa composición dramática ¡Non máis emigración!, denominada polo propio Armada como «Apropóseto líreco-dramáteco en dous autos e sete cuadros» e que constitui un fito para as nosas letras o ser a primeira zarzuela do teatro galego e ter, segundo Carballo Calero⁴², «o interés histórico de ser a máis antiga peza teatral da Renacencia, dempois de A fonte do xuramento, de l882». Pero a obra, que extraordinariamente chegou a alcanzar catro edicións (tres en América e unha cuarta en Galicia) -un feito insólito para a nosa historia literaria do século XIX-, tamén contou con importantes innovacións, posto que «abría canles novos para o teatro galego: a reivindicación social e o abandono do verso»⁴³. Certamente, trátase dun alegato contra a emigración, entendida como unha lacra social resultado dunha política nefasta, mesturado este cunha convencional historia de amor de carácter costumista na que os diálogos están escritos en prosa, recurso atípico para a época.

Xerardo Álvarez Gallego fala no acto de homenaxe a Armada Teixeiro (A Habana, 1943)

¡Non máis emigración! (obra impresa nos talleres de La Correspondencia de Cuba e que está composta por dous actos e sete cadros nos que as escenas cantadas se combinan con outras dialogadas) foi estreada, con música do galego -tamén emigrado na Habana- Felisindo Rego, no daquela Teatro Tacón da Habana, o 10 de abril de 1886, e representada principalmente pola emigrante Dorinda Rodríguez (muller que nalgúns actos culturais da Habana cantaba ou recitaba poesías e que realizou o papel de Marica) e Rexino López (pai dun popular comediante cubano do XX que fixo o papel de Farruco), cunha exitosa acollida segundo se desprende das críticas. O feito de que fose representada tamén foi todo un reto, pois, consonte Leandro Carré, non se volveu a levar a escena unha peza de teatro en galego   —77→   ata 1903, data na que a coruñesa Escola de Declamación representou en verso Filla, de Galo Salinas, e pouco despois e en prosa A ponte, de Lugrís. Se cadra, boa parte do óptimo resultado desta obra poida derivarse do seu pronunciado trazo social, a penas existente na época, pois haberá que agardar ás obras de Lugrís Freire para que apareza novamente o teatro social galego.

Cómpre salientar ademais o acerto de inserir na segunda edición da obra un acopio de críticas que nos permiten valorar como foi a acollida de ¡Non máis emigración! e nos ofrece unha serie de datos sobre a mesma, feito tamén loable para a historia da dramaturxia galega, xa que contamos, neste sentido, con moi escasas referencias das actividades teatrais e obras dramáticas do XIX en Galicia e moi especialmente na emigración, exceptuando neste nivel a obra de Galo Salinas Memoria acerca de la Dramática Gallega. Causas de su poco desarrollo e influencia que en el mismo puede ejercer el Regionalismo (1886), na que pode palparse a preocupación dos rexionalistas polo teatro e o seu interese por pescudar nesta materia co fin de realizar unha nómina da dramaturxia galega. En ¡Non máis emigración!, peza precursora que constituiu a achega máis significativa de Armada ó renacemento literario galego, o autor tamén exaltou o labor da Sociedade de Beneficencia (entidade que verdadeiramente estaba moi sensibilizada cos problemas dos galegos emigrados).

En definitiva, a obra tivo unha proxección entusiasta xa na súa época, da que non so se deixou constancia, como sinalamos anteriormente, na segunda edición de ¡Non máis emigración!, senón que apareceu reflectida en moitos outros medios como, por exemplo, en Memoria da emigración II, de Neira Vilas⁴⁴. Vilas recolleu neste traballo reseñas de Manuel Espada, Secundino Cora, Álvaro de la Iglesia, Waldo Álvarez Insua, etc., amais de facer un acopio dalgúns dos xornais que dedicaron parte das súas páxinas (fundamentalmente de xeito laudatorio) á obra teixeiriana (entre outros órganos periódicos americanos: os habaneiros El clarín, El Popular, La Voz de Cuba ou El Eco de Galicia; na Revista de Galicia; El Heraldo de Asturias; La Lealtad de Cienfuegos; La Constitución de Remedios; El faro de Calbarién; o Diario de Cárdenas ou El publicista de Porto Rico e entre os órganos periódicos da Galicia territorial: El horizonte de Cedeira; El regional de Lugo; O Galiciano ou O Tío Marcos d'a Portela de Ourense). De todas estas notas críticas merece a pena resaltar a recensión de Waldo Álvarez Insua quen «fai un comentario laudatorio da peza, anque sentencia que pouco ou nada incidirá nos que teñan o propósito de ir a América, porque la emigración es una enfermedad social para la que no se encuentra remedio fácilmente»⁴⁵, sentencia   —78→   que, xunto co que se manifesta na obra, dá unha idea clara da situación ou do ambiente migratorio decimonónico e das súas motivacións.

Outras obras literarias do autor son os seus poemarios Caldo de grelos (A Habana, 1895) -no que aparecen creacións como «Himno gallego», «Cántiga fúnebre» en honor de Rosalía, «Cuba e Galicia» ou unha composicón sobre os mártires de Carral-; Aturuxos (A Habana, 1897), volume prologado por Curros Enríquez (única prosa galega do poeta de Celanova, ademais dunha longa carta) no que «Armada segue a evocación da terra lonxana de par de coplas amorosas e denuncia do caciquismo e do malvivir dos nosos labregos [...] e un mellor fluír da lingua»⁴⁶-; Da terriña (A Habana, 1918), obra na que o autor reuniu toda a súa obra poética, organizada en tres partes (algunha delas publicada con anterioridade): «Milicroques», «A-lalás» e «Caldo de grelos»; o seu monólogo Mexamorno en Viveiro (1912), alegato contra a emigración no que o autor alenta ós galegos asentados en Cuba a voltar a Galicia.

En 1922 a Asociación Iniciadora e Protectora da R. A. G. Homenaxeou a Armada Teixeiro

En castelán publicou obras como Galicia, su agricultura, industria y comercio (discurso inaugural do curso escolar 1895-1896, no Centro Galego da Habana); Misión del Municipio y su importancia como órgano social; Memorias del Centro Gallego de La Habana; Efemérides de Ortigueira ou opúsculos correspondentes ás memorias de casinos españois en Cuba.

En canto ó ensino, foi Vicente Peña Saavedra o que máis traballou este aspecto específico do autor ortigueirés nos seus monográficos Apuntes autobiográficos de Ramón Armada Teijeiro⁴⁷ e Ramón Armada Teixeiro: Anacos dunha Vida e unha Obra a prol da Educación. Efectivamente, Armada Teixeiro proxectou unha boa parte da súa traxectoria intelectual e profesional á problemática do ensino, tratando de solventar algunha das lagoas que freaban o desenvolvemento progresivo e integral do ensino   —79→   galego. De feito, como salienta o propio Saavedra, inda que Teixeiro non exerceu como profesional do ensino nin elaborou unha sistemática teoría pedagóxica, a educación ocupou un lugar destacado no seu ideario e dedicou moitos escritos a este tema, tales como La Misión del Municipio y su importancia como órgano social para la propaganda de la enseñanza primaria en sus aspectos intelectual, artístico y físico (memoria ilocalizable, posiblemente editada, que o autor presentou nos Xogos Florais de Viveiro de 1904); unha serie de artigos agrupados como Galicia en 1907-1909 (crónicas sobre educación, literatura, historia, comercio, industria, política, etc., publicadas no habaneiro Diario de la Marina), numerosos traballos de índole socio-educativa difundidos na prensa cubana e galega ou a súa obra precursora Labor Moralizadora de las Sociedades Gallegas en América que sostienen planteles de enseñanza. Su importancia educativa y patriótica, estudio central da producción educativa de Armada que o autor presentou, en Xullo de 1906, no Certame Pedagóxico celebrado na Escola Normal Superior de Mestres de Santiago de Compostela, estructurado en 22 áreas temáticas e no que Teixeiro acadou o primeiro premio do tema XVIII, suxerido polo Diario de la Marina. O significativo ensaio pro-educativo, do que se publicaron tres edicións, foi organizado en tres capítulos. Comprende, fundamentalmente, a historia e o labor das Sociedades galegas en América e reflexiona, en liñas xerais, sobre a rexeneración socio-cultural da comunidade galega e moi particularmente sobre o ámbito educativo e societario. En síntese, e consonte as verbas de Saavedra⁴⁸:

«En primeiro lugar, [...] o vencellamento de Armada coa educación [...] xurde dunha inquedanza reflexiva arredor dalgúns dos problemas máis sobranceiros e significativos do seu tempo no tocante á instrucción pública [...] En segundo lugar, o tratamento que Armada Teixeiro arela facer da educación é [...] cáseque exclusivamente publicista e divulgativo, na percura de dar a coñecer ás xentes en xeral o papel que cumple a instrucción no progreso dos pobos. [...] En terceiro lugar, [...] acadou uns obxectivos certamente dignos de mérito, polo rexo compromiso que entón representaba abordar, defender e propaga-lo labor societario dos galegos da diáspora. Xa como remate, centrándonos en Labor Moralizadora..., estimamos conveniente extrae-los seguintes aportamentos creadores de louvanza e de encomio:[80] A) A actitude crítica que adopta frente a problemas seculares de Galicia [...] B) A análise bulideira pero crarexadora que fai das deficencias escolares do noso País, revertendo as responsabilidades sobre os poderes públicos [...] C) A postura decidida en favor das Sociedades Galegas de Instrucción e a esperanza [...] na súa obra rexeneradora, nun intre caracterizado pola arrexuba e o escepticismo no tocante á acción dos emigrados.»

Asemade, a integridade e responsabilidade que Armada mostrou ó longo do seu decorrer vital, motivou que se tributase ó autor de ¡Non máis emigración! diversas homenaxes, honores ou condecoracións, tanto en vida como postumamente. Así pois, na Habana a Secretaría do Goberno Xeral de Cuba concedeulle en 1896 os Honores de Xefe de Administración; en 1897 o Goberno Xeral e o Ministerio de Ultramar honrouno coa Cruz de Cabaleiro da Real e Distinguida Orde de Isabel a Católica polos servicios que Teixeiro prestou ó Goberno; a Secretaría de Gobernación e Gracia e Xustiza distinguiuno coa Cruz de lª clase do Mérito Militar, con distintivo vermello polos servicios especiais que Teixeiro levou a cabo na guerra de Cuba; en 1898 o concello da Habana otorgoulle a Medalla de Ouro, creada especialmente como recoñecemento de 1ª categoría para o Corpo de Honrados Bombeiros, polos seus destacados servicios nesta entidade; foi nomeado Socio de Mérito e Secretario de Honor perpetuo do Centro Galego da Habana.

En 1932 oficiouse na vila natal do noso escritor un acto de homenaxe -con motivo do 74 aniversario do seu nacemento-, posteriormente recensionado no volume anónimo Homenaje al poeta ortigueirés Don Ramón Armada Teijeiro (Chumín de Céltegos)⁴⁹ e organizado por Ramón Álvarez Fustes, Manuel Bermúdez Alfonso, Dámaso Calvo Moreiras, Manuel Casariego Bares, Julio Dávila Díaz, Federico Maciñeira Pardo, Vicente Sandomingo Crego e Adolfo Luís Teijeiro Botana. Despois dunha pequena nota alusiva ó nacemento e morte do homenaxeado, así como á lápida conmemorativa do mesmo, insírense na obra algunhas reseñas da celebración publicadas en xornais da época (La Voz de Galicia ou La Voz de Ortigueira), unha mensaxe de gratitude (manifesta por Rafael Armada Sagrera, en nome da familia) e os discursos da efeméride devandita, pronunciados por Julio Dávila Díaz, Federico Maciñeira y Pardo de Lama, Eladio Rodríguez González (daquela presidente da Real Academia Galega), Ramón Álvarez Fustes (presidente da comisión da homenaxe) e de Manuel Lugrís Freire (quen sintetizaría a personalidade de Armada como «verbo ardido, entusiasta,   —81→   elocuente que decote mantiña nas almas as inmorrentes arelas patrióticas, [...] poeta que soupo perpetuar o seu pensamento na redención de Galicia»⁵⁰).

En 1941, segundo se recolle no mensuario da Habana Heraldo Ortigueirés «Órgano oficial de la asociación de beneficencia 'Naturales de Ortigueira'» colocouse, ó compás do Himno Galego e da Alborada de Veiga, unha lápida de bronce na casa natal do escritor (Rúa Real, núm. 4, vila de Santa Marta de Ortigueira), promovida polo concello de Ortigueira e financiada polos cidadáns da comarca, así como pola asociación «Naturales de Ortigueira». Neste mesmo xornal, tamén se editaron, en 1943, os traballos «La Biblioteca 'Ramón Armada Teijeiro'» e «Armada Teijeiro, poeta de dos siglos». No primeiro, Antonio Senra realizou unha recensión sobre o desenvolvemento e as iniciativas da fundación habaneira «Naturales de Ortigueira»⁵¹, entre as que salientou, de xeito particular, dada a súa importancia, a «Biblioteca Ramón Armada Teijeiro». Para a devandita entidade cultural:

«No podía haberse escogido para bautizar este rincón apacible de nuestra Sociedad, mejor nombre que el del ilustre hijo del corazón de Ortigueira, que supo cantar con maestría a las dulzuras de su patria y llegar con el lenguaje popular de su poesía a lo profundo del sentimiento cuando descubría sus estados de ánimo que no podía liberar de la nostalgia de su curruncho como él llamaba a su idolatrada tierra»52.

No segundo, «Armada Teijeiro, poeta de dos siglos», estudio editado a raíz da velada que se realizou en honor do escritor, o 14 de setembro de 1943, con motivo do 85 aniversario do seu nacemento, sinálanse os aspectos centrais da homenaxe e trázanse os perfís máis sobresaíntes do creador, tanto da súa vida como da súa obra. En canto á velada, a conmemoración foi organizada pola Sección de Cultura e a Xunta Directiva da Institución «Naturales de Ortigueira»; contou co descubrimento dun cadro co busto de Armada (que ocuparía a Biblioteca que leva o seu nome); coas recitacións de poesía -algunhas do propio Teixeiro- a cargo de Consuelito Vascós, Consuelito Vidal e Joaquín Riera; coas verbas eloxiosas de Leopoldo Rebollar ou coa conferencia de Gerardo Álvarez Gallego, transcrita nesta crónica que leva o título xenérico do seu traballo. Polo que respecta á obra teixeiriana, resultan ilustrativas as verbas do propio Álvarez Gallego, quen non só estableceu unha panorámica vital do homenaxeado, senón que ademais sintetizou   —82→   a escrita do autor na vea patriótica, folclórica, migratoria, social e lírica, entre as máis importantes, e incorporou unha interesante valoración de conxunto. Cómpre rescatar deste compendio crítico xuízos tan interesantes como:

«Armada Teijeiro es técnicamente un poeta de rima fácil, asunto sencillo y la métrica comúnmente usada de octosílabos, endecasílabos, y generalmente el romance. [...] 'Poeta espontáneo, natural, sin artificio, sus versos son canciones, quejas, suspiros y lágrimas', escribió de él Álvaro de la Iglesia. Fraiz Andón loa la estructura, valentía, facilidad de versificación, corrección métrica, inspiración electrizante y deliciosa y sonoridad admirable de las poesías de Armada [...]. El Presidente de la Academia Gallega y gran poeta vernáculo Eladio Rodríguez González, pronunció: 'Nas cordas da sua lira [...] tiveron decote vibrazón tódol-os cobizos da nosa raza e tódol-os engados da nosa terra. Por eso, a sua Musa é como encarnación viva de canto hai de engaiolero e de aloumiñante nas nosas aldeas e nas nosas campías.' [...] Curros Enríquez [...] dijo: 'Canta, paxariño, canta. Teus arpexos son nuncios de paz, heraldos de vida, promesas de felicidade. [...] O teu canto e [...] unha aspiración o ceo. Inxenio, tenro e sinxelo' [...]. Más adelante añadió: 'Por sus tendencias, podríamos dividir sus composiciones en dos grandes grupos: objetivas y subjetivas. En el primero, deben figurar aquellas que se dedican a cantar a la patria y los gloriosos hechos de Galicia, a celebrar sus poetas y sus guerreros y a describir sus tipos y sus costumbres. Entre las subjetivas, aquellas en que el poeta, [...] reproduce en verso los estados de su ánimo, cantando los afectos íntimos o evocando los recuerdos del hogar y de la familia. Difícil es decidir qué género de los dos domina más en el poeta [...] porque si en las objetivas revela inspiración y sentimiento, [...] en las subjetivas, hace gala de un gran conocimiento del corazón humano [...]. Resaltan en Armada sus condiciones de poeta descritivo. [...] No siempre observa bien; pero cuando logra observar, sorprende la verdad con que traslada a los versos el objetivo que analiza, el relieve con que lo dibuja y el calor con que lo anima'. Unha valoración crítica da Armada Teijeiro, podada de hipérboles amistosas y [...] de adjetivos cordiales»53.

En 1970 celebrouse, na sección Galega do Instituto de Literatura e Lingüística da Habana, unha exposición sobre Armada con motivo do cincuentenario do seu pasamento, efeméride na que a familia tivo un papel transcendental   —83→   e na que tamén colaborou activamente Neira Vilas. Unha das últimas homenaxes que se lle tributaron ó intelectual ortigueirés tivo lugar en Galicia, nun acto cultural celebrado o 14 de setembro de 1982.

Foi, despois de Lamas, o autor que máis colaborou en A Gaita Gallega e sempre baixo pseudónimo, actitude máis que xustificada tendo en conta a súa asidua presencia na revista e que foi, amais, o que máis tempo permaneceu ó cargo da dirección da mesma. Como «Chumín de Céltegos» responsabilizouse da sección «Casos e cousas» nas tocatas 1ª⁵⁴, 3ª⁵⁵, 4ª⁵⁶ e 5ª⁵⁷ e editou os seus traballos «¡26 d'Abril de 1846!»⁵⁸, «O alalaa...»⁵⁹, «Sitio d'a Cruña en 1589. María Pita»⁶⁰, «Himno gallego»⁶¹ e «PastorDíaz»⁶². Como Chumín , 6ª⁶³, 7ª⁶⁴, 9ª⁶⁵, e 11ª⁶⁶ ademais de publicar «Lembranzas e saudades»⁶⁷ e «A Pelengrina»⁶⁸. Como Céltegos escribe novamente en «Casos e cousas»⁶⁹. Tamén coa sinatura Ch. asina traballos na devandita sección, firma que empregará así mesmo na traducción «Farruco Añón»⁷⁰.

  —84→  

No tocante ás publicacións da Galicia americana, a presencia de Armada Teixeiro pódese atopar nos seus traballos na publicación arxentina Boletín Oficial del Centro Gallego de Avellaneda «Publicación mensual» (1903-1930, con varias interrupcións), onde contaba, amais, coa sección «Aturuxos» e na revistas habaneiras La Tierra Gallega (1894-1896) de Curros, Pro-Galicia (1912) ou Diario de la Marina (onde exerceu como colaborador, corresponsal e redactor) amais das semblanzas-homenaxes do, tamén habaneiro, Heraldo Ortigueirés (1941-1944).

A xeito de conclusión e como boa sinopse da personalidade teixeiriana, poderiamos rematar coas verbas de Peña Saavedra⁷¹:

«o noso recoñecemento, a xeito de homenaxe 'in memoriam' para un home bó e xeneroso que soubo facer frente ós atrancos do seu tempo para desenguedella-lo mal e deixar constancia ó porvir do sempre pouco chufado labor sociocultural da nosa emigración».

2. 5. 2. MANUEL LUGRÍS FREIRE

(Sada, A Coruña, 12-2-1863 / A Coruña, 15-2-1940)

Natural da súa ben agarimada vila mariñeira de Sada, Manuel Lugrís Freire, pai do notable pintor Urbano Lugrís, foi, en palabras de Henrique Manuel Rabunhal Corgo:

«[...] um home enormemente valioso nom apenas polo seu labor literário e dramático mas tambén por simbolizar a evoluçom do regionalismo político decimonónico ao nacionalismo galego do primeiro quartel do século XX»72.

Efectivamente, a súa actividade artístico-intelectual e política   —85→   (principiada en Cuba, onde residiu desde 1883 a 1896 e onde traballou exercendo a teneduría de libros así como no espallamento afervoado do noso patrimonio), nucléase no galeguismo e, consecuentemente, nas correntes que xerou ó longo deste tempo, nas que participou abertamente. Non é de estrañar, pois, que as manifestacións culturais do noso autor estivesen, mesmamente de xeito explícito, contextualizadas na óptica do rexionalismo e nacionalsimo e, así mesmo, non cabe dúbida de que o culturalismo foi, non só para Lugrís senón tamén para todos aqueles que compartían esta ideoloxía, un abeiro estratéxico da conciencia galeguista. Neste sentido, o seu acérrimo compromiso queda ben confirmado na súa oratoria ou nos seus escritos como poeta, dramaturgo, narrador, ensaísta, intelectual ou gramático, así como na súa dinámica actividade no ámbito histórico-social e político-cultural.

Certamente, boa mostra destas constantes que caracterizaron a vida e obra lugrisiana atópanse en feitos tan representativos como os que seguen: na Habana cofunda, con Ramón Armada Teixeiro, A Gaita Gallega (1885-1889), da que, amais, Lugrís foi durante algún tempo, xunto co devandito Teixeiro, o seu director, administrador e redactor, e que, como vimos salientando ó longo deste traballo introductorio, constituiu un acontecemento histórico-social de primeira magnitude. Asemade, neste medio Lugrís colaborou cun amplo abano de textos que asinou, segundo o seu costume, de moi diversas maneiras. Publicou como K. Ñoto «Os dous abogados (Conto xurídico-retranqueiro)»⁷³, moi semellante ó seu relato «O parecer», editado en A Nosa Terra; como L. U. Gris «N-a morte de Rosalía»⁷⁴; como L.U. Grís «N-o cimenteiro» (Traducido de F. G. Vergara)⁷⁵ e «Inconstanza» (Mágoa)⁷⁶; como M. L. F. «N-a noite de Santiago»⁷⁷ ou co seu pseudónimo máis prodigado, Roque d'as Mariñas «O noso pensamento»⁷⁸, «A festa de Tacón»⁷⁹, «Rousalía   —86→   Castro»⁸⁰ «A fala gallega. I»⁸¹ «Non máis emigración»⁸² e «A fala gallega. II»⁸³, que aínda que aparece anónimo seguramente pertence tamén a Roque d'as Mariñas, porque xa con anterioridade se editara en A Gaita Gallega un artigo homónimo sobre este mesmo tema e baixo a sinatura devandita.

Mais cabe dicir tamén que durante a súa estancia en Cuba (1883-1896), onde emigrou moi novo, Lugrís traballou no espallamento afervoado do noso patrimonio e na producción da súa propia obra, embarcándose, deste xeito, na dinámica cultural desenvolvida polos nosos emigrantes na Galicia de alén mar. Xa de novo en Galicia instalouse definitivamente, no ano 1896, na Coruña, cidade na que formou parte da emblemática Cova Céltica que:

«foi para Lugris, como el própio reconhece, a sua universidade livre, 'a inesquecente sagra escola en que sepuliron e nidiaron os meus conocimientos; en que se afincaron /.../ o meu amor e a miña decisión a favor da patria dos galegos'. Na Cova fixo amizade com Pondal (a quen Lugrís atendeu no leito de morte), com Martínez Salazar, com Salvador Golpe, com Carré Aldao, etc. Naquela tertúlia surgiu a idea de fundar umha Liga Galega em 1897. Essa agrupaçom político-cultural, que tinha o galego como idioma 'social', tinha por objecto a defesa dos intereses políticos económicos e culturais da Galiza e trabalhou especialmente para construir um monumento aos mártires de Carral»84

Lugrís colaborou nesta significativa homenaxe, realizada o 23 de abril de 1899, non só economicamente senón tamén pronunciando un discurso en galego. Así mesmo, amais de competer á comisión da devandita Liga Gallega (da que tamén formaban parte Galo Salinas, Carré Aldao, Pérez Ballesteros e algún outro), ocupouse da súa dirección en varias ocasións, traballou nela como secretario en 1897 e como presidente en 1906. Neste mesmo ano participou na fundación da Real Academia Galega, da que foi membro numerario e desde 1934 o seu presidente ata 1935, data na que renunciou ó cargo por   —87→   motivos de saúde. No seo da Real Academia Galega asistiu a feitos históricos representativos para a nosa historia literaria como os ingresos de Risco e Otero en 1929, e impartiu, moi en consonancia coa súa enérxica defensa da lingua galega -non hai que esquecer que foi considerado polos seus coetáneos como «Mestre da Fala»- un curso de galego para os membros das Irmandades. Pero a súa radical apoloxía da fala non se limita só a estes feitos ou á súa producción creativa e lingüística, así, por exemplo: foi o primeiro orador que usou a nosa lingua nun acto público, inaugurando a oratoria política en galego nun mitin en Betanzos; en 1924 traduciu en galego os títulos dunha adaptación ó cinema da zarzuela homónima de Luis Pascual Frutos e Amadeo Frutos, Maruxa (rodada en Vigo e arredores, estreada no Royalty de Vigo en 1924, uns meses despois de que se fixera no Goya de Madrid); en 1930 colaborou na campaña en defensa da lingua, etc. No ano 1907 adhírese ó sindicato agrario Solidaridad Gallega (ó que pertencen, xunto con Lugrís, Rodrigo Sanz, «tódolos rexionalistas coruñeses agrupados na Cova Céltica e na Academia, o doutor Rodríguez, o vello sacerdote federalista Moreno Barcia e, como tradicionalista, [...] Vázquez de Mella»⁸⁵), fundado neste mesmo ano, data na que pronunciou un discurso en galego nun mitin deste sindicato (editado, o 19-X-1907, en A Nosa Terra), nun acto claramente político celebrado en Betanzos e no que se fixo unha teimuda defensa do galego.

En relación con Solidaridad Gallega está o xornal A Nosa Terra (órgano de expresión desta coalición xunto con Galicia Solidaria), que inicia a súa andaina en 1907 e no que Lugrís, que representa o sector máis galeguista, terá unha presencia destacada desde o primeiro momento, ben como colaborador, ben como redactor, ó longo das dúas épocas que coñeceu o autor. É precisamente neste xornal comprometido onde Lugrís fai popular o seu pseudónimo «Asiumedre», empregado maioritariamente na narrativa curta. O 18 de maio de 1916 acudiu nos locais da Academia ó chamamento de Vilar Ponte para a fundación da primeira Irmandade da Fala, participou nas súas asambleas e desde 1917 foi vocal do Consello da Irmandade coruñesa amais de intervir nos actos de Lugo e Santiago. En 1923 ingresou como socio correspondente no Seminario de Estudos Galegos, no que pronunciou o discurso «Eduardo Pondal. Discurso de ingreso no Seminario de Estudos Galegos, de Santiago, o 20 de novembre de l923», inserido na súa edición de Queixumes dos pinos y Poesías inéditas de Eduardo Pondal (1935), froito da súa declarada admiración polo poeta de Ponteceso, ben patente tamén en moitas das súas creacións de influencia pondaliana. No ano 1924 pronunciou na Coruña un discurso para conmemorar o IV Centenario de Camoes; dous anos despois,   —88→   en 1926, colaborou na revista Nós e en 1927 foi obxecto dunha serie de homenaxes.

Así mesmo, no ámbito da súa intensa dedicación á política nacionalista foi un gran animador da Federación Republicana Gallega, participou na elaboración do programa do Partido Autonomista Republicano Agrario, ingresou no Partido Galeguista en 1931, foi un dos membros do Consello Executivo que redactaría os Estatutos do Partido Galeguista e o anteproxecto do Estatuto de Autonomía de 1932, formando parte, xunto con Bóveda, da comisión encargada da redacción do anteproxecto e do proxecto definitivos do Estatuto.

Ademais, Lugrís cultivou, cunha clara dimensión social e galeguista -de aí o seu afán edificante, moralizador, didáctico, apoloxético ou propagandístico-, a poesía lírica, o teatro, a narrativa breve e o ensaio lingüístico ou literario. Neste último ámbito, en estreita relación coa súa oratoria, na que sempre tentaba fomentar unha solidaria conciencia lingüística e supradialectal, cómpre resaltar a súa Gramática do idioma galego (1922)⁸⁶ por ser a primeira escrita totalmente en galego, pois, inda que houbo outras gramáticas anteriores á de Lugrís (concretamente, as de Francisco Mirás, Juan Antonio Saco y Arce, Juan Cuveiro Piñol e de Marcial Valladares Núñez), estas estaban redactadas en castelán e cabe dicir tamén que aínda que todas elas, incluída a de Lugrís, tiveron como obxecto de estudio o galego, conservaron o castelán de fondo sen chegar a realizar unha gramática do galego como lingua independente, pese a que, contrariamente á práctica totalidade das linguas románicas, as nosas gramáticas non apareceron ata época moi recente, na etapa do Rexurdimento, cando a nosa lingua pulaba por recuperar a entidade sociocultural   —89→   que acadara na Idade Media. Non obstante, realmente esta obra (que coñeceu dúas edicións en pouco tempo):

«pretende ser una Gramática sintética do Idioma en la que consten las reglas precisas y comprobadas referentes a la Composición e axuntamento das palabras [...]»87, na que Lugrís «trata de hacer una gramática de autoridades, cuyos exponentes son Rosalía, Curros, Pondal, Lamas y otros; [...] no es más que una traducción de la de Saco [...], eliminando observaciones de Saco y poniendo otras propias, con lo cual la obra salió perjudicada»88.

Manuel Lugrís, por Cebreiro

En relación á poesía, Lugrís comezou a súa traxectoria poética en Cuba coa publicación de Soidades (1894), libro que integraba un «prólogo de Curros Enríquez, no que este non ten reparo en evidenciar algunha das eivas do volume, situado na liña da poesía tópica e apoloxética»⁸⁹ así como un «Aditamento en prosa» no que o autor falaba da composición dos primeiros versos e facía unha defensa da lingua galega. Séguenlle os poemarios: Noitebras (190l), dedicado á súa finada muller Concepción Orta Iglesias, cunha expresión máis madura e un léxico máis elaborado; Versos de loita (1919), volume publicado como suplemento do xornal El Noroeste, no que se recollen composicións éditas e inéditas con reminiscencias modernistas; o seu mellor libro de versos, Ardencias (1927), tributado á «xenerosa e ben encamiñada mocedade galega, que mantén acesas no corazón as ardencias pola nobre causa do noso rexurdimento»⁹⁰, no que, cun múltiple rexistro temático (fundamentado no amor, a patria galega e a saudosa natureza) e cunha versificación afortunada, pódense recoñecer as influencias de Cabanillas, Vaamonde Lores, Curros ou, moi especialmente, a estética e o celtismo pondaliano. O ciclo poético de Lugrís péchase con As Mariñas de Sada (1928), libro de exaltación á súa vila natal e ós seus entornos. Segundo Carballo Calero:

«Lugrís, xa no estilo de Pondal, xa no de Vaamonde, xa no de Cabanillas, chegóu a poseer o suficiente dominio do verso para nos deixar un fato de poemas apreciabres. Pero non poseéu o sostido vigor do primeiro, nen a cultura do segundo, nen o tacto esquisito do terceiro: polo cal cai a miudo na pura declamación, ou no franco prosaísmo, ou na inoportuna derivación [90] propagandística. Un auténtico estilo persoal non consegíu crealo. No fondo era un romántico con tendencia á poesía oratoria. Onde se atopaba máis no seu elemento é nos romances heptasilábicos salpicados de endecasílabos, de ton pondalián, xeralmente de inspiración celtófila»91.

Merece para nós especial consideración a obra teatral do codirector de A Gaita Gallega por inaugurar, con A ponte, o drama galego en prosa e asentar, pois, con extraordinario alento, os alicerces do teatro prosístico na nosa lingua. Deste xeito, formou parte da Escola Rexional de Declamación, fundada en 1903 pola Liga Gallega e desaparecida en 1904 polos conflictos xerados entre o seu primeiro presidente -Galo Salinas- e o propio Lugrís ó impoñer este a representación das súas obras (de feito a devandita escola estreou tres dos seus dramas: A ponte, Minia e Mareiras), así como da Escola Dramática Galega, que en outubro de 1922 celebrou unha velada-homenaxe no seu honor na que contou coa admiración de Leandro Carré. O teatro lugrisiano caracterízase basicamente polo seu ton social e romántico, de corte apoloxético, didáctico ou propagandístico, con certas vetas maniqueístas e o tema amoroso como fío conductor. Malia que o seu quefacer teatral «[...] apunta xa uns logros técnicos, que se hoxe nos parecen pura artificiosidade, no seu tempo supuñan un avance notorio que anuncia o movemento dramatúrxico das Irmandades»⁹². De certo, o teatro de Lugrís:

«[...] é tremendamente literario e idealista, estraordinariamente convencional, e non supuxo ningunha orientación fecunda, inda que polo relativamente numeroso das pezas constituiu un feito histórico literario que non podíamos silenciar. Lugrís aportou á literatura galega o melodrama romántico de ambiente mariñeiro93 cun idiolecto máis propio da burguesía que mariño.»

Dentro deste corpus teatral poden citarse, no eido da dramaturxia: A ponte (1903, estreada no mesmo ano no Teatro Principal da Coruña), obra simbólica e sentimental en dous actos, precedida dunha «Nota do autor», que consta, amais, dunha traducción inédita do propio Lugrís; Minia (1904, estreada no mesmo ano no Teatro Jofre de Ferrol); Mareiras (1904, estreada no   —91→   mesmo ano no Teatro Principal da Coruña), obra en tres actos dedicada a Pura González Varela, segunda muller do autor e que constituiu o primeiro drama longo galego, obra coa que Lugrís demostrou as posibilidades teatrais da nosa lingua e na que satirizou a cobiza clerical, ou Esclavitú (1906, estreada en 1910 no Teatro Emilia Pardo Bazán da Coruña), derradeiro drama lugrisiano. Xa no ámbito da comedia, rexístranse as composicións: O pazo (1917), a obra máis representada do autor, na que Lugrís se mofou do exotismo, e Estadeíña (1919), coa que se burlou da superstición. En xeral, nestas pezas teatrais conviven a historia ou o conflicto amoroso coa conciencia rexionalista ou nacionalista, a ideoloxía progresista, a actitude solidaria ou moralizante, a denuncia das inxustizas e o final violento (nos dramas) ou venturoso (nas comedias). Así mesmo, consonte Couceiro Freijomil e Neira Vilas, na Habana Freire «escribeu e ensaiou a peza teatral A costureira da aldea (1885)»⁹⁴.

Ampla resulta tamén a producción contística freiriana, espallada nos medios xornalísticos da época, principalmente no xornal A Nosa Terra (1907-1908), e reproducida en numerosas ocasións na prensa periódica. Tódalas narracións editadas co pseudónimo de Asiumedre en A Nosa Terra foron recompiladas en 1909 no volume Contos de Asiumedre (Manuel Lugrís Freire) con debuxos de F. Cortés, inda que cabe sinalar que moitos destes contos apareceron noutras publicacións con sinaturas varias, sobre todo co pseudónimo rexistrado no propio título da obra da que ían formar parte, que é o máis prodigado na narrativa do autor. Asemade, agás «O mellor amante», «Ir por lan» e «O primeiro sangue», tódolos contos acopiados foron editados co antetítulo «A carón do lar». Inclúense neste repertorio: «Os dous abogados»⁹⁵, «O vimbio e mai-lo pino», «Bótalle terra», «Boa   —92→   resposta», «O aforrón», «Entre compañeiros»⁹⁶, «O francés», «O lobo e mailo can», «O xiro do sancristán», «O raposo e mailas galiñas», «Os lobos» «Unha regueifa», «A espada do fidalgo», etc. Entre os relatos non compilados en libro cómpre citar: «O penedo do crime. Lenda d'as Mariñas»⁹⁷, con claras reminiscencias romántico- folletinescas e que representa «posiblemente a peza narrativa de maior interese entre as que compoñen a obra deste autor»⁹⁸; «Os primeiros versos»⁹⁹, narración lírica acometida cunha «concepción celtista da patria»¹⁰⁰, ou a composición patriótica «Pol-a Patria. Episodio da Guerra da Independencia en Galicia»¹⁰¹. Consonte Carballo Calero e outros críticos, as narracións breves lugrisianas son «maormente apólogos ou historietas edificantes, [...] literatura de propaganda rexionalista, en estilo popular, escrita para fomentar na xente o gosto polos testos galegos». Mais, segundo Modesto Hermida:

«esta narrativa de Manuel Lugrís Freire, que efectivamente ten moito de literatura propagandística e que non resulta de todo coherente, pola carencia de concordancia entre a intencionalidade do autor -que a desexa didacticamente popular- e as marcas ideolóxicas ou os formalismos literarios dos que non dá fuxido, hai que recoñecer que non resulta tan carente de valores literarios como ten anotado Ricardo Carballo Calero»102.

Polo que se refire ás súas facultades como orador e conversador, poden recollerse as palabras de Otero Pedrayo, como claro expoñente desta faceta tan apreciada polo noso autor:

«[...] Lugrís era alma de tertulias, palabra rexa, pintoresca, expresiva. Nin acedo, nin irónico. Era home de peito pra atacar de frente e pra recibir e responder ós ataques. Había unha rara elegancia de tribuno [...] na [93] maneira de erguerse Lugrís pra falar en púbrico e deitar as primeiras verbas, mainas, vougas, dubidosas, e ben logo confiado lume»103.

Tamén notables foron as edicións dos seus textos na prensa dos emigrantes galegos en América. Poden rexistrarse textos seus nas arxentinas A Terra «Revista mensual. Órgano del Centro Gallego» de Córdoba (1920-1924), Boletín Oficial del Centro Gallego de Avellaneda «Publicación Mensual» (1903-1930, con varias interrupcións), Acción Gallega (1919-1925), Aires da Miña Terra (1908-1909), Boletín de la Unión Hispanoamericana Pro Valle-Miñor «Órgano de la Unión Hispanoamericana Valle Miñor. Publicación Mensual» (1909-1935), Boletín Oficial del Centro Gallego de Avellaneda (1903-1930, con interrupcións), Céltiga (1924-1932), Correo de Galicia (subsistiu con varias interrupcións durante 1898-1945, reaparecendo logo con novas cabeceiras e directrices), Galicia «Revista del Centro Gallego de Buenos Aires» (1926-ata a actualidade, sucesora do Boletín oficial del Centro Gallego de Buenos Aires), Lugo «Órgano del Centro Lucense» e «Publicación del Centro Lucense de Buenos Aires» (1943-1980), Orientación Gallega (l962-¿?), Suevia «Revista gallega» (1916) ou en El Orensano (1944-1945); nas habaneiras Aires da Miña Terra «Boletín oficial de la sociedad de este nombre» (l892-¿?), Airiños da Miña Terra «Revista decenal ilustrada: consagrada a la propagación de la literatura gallega y órgano de los gallegos emigrados en América Latina» (1909), La Antorcha Gallega (1913-1914), El Eco de Galicia «Revista semanal de Ciencias, Arte y Literatura» (1878-1901, cunha pequena interrupción), Galicia (1902-1930), Galicia Ilustrada «Revista científica, literaria, artística y humorística» (1891-¿?), Galicia Moderna «Semanario de intereses generales» (1885-1890), Labor Gallega (1914-¿?), La Patria Gallega «Revista semanal ilustrada. Órgano de los intereses gallegos en la isla» (1912), Terra Gallega «Órgano da Xuntanza Nazonalista Galega d'a Habana» (1921-¿?), La Tierra Gallega (1894-1896) ou en Vida Gallega «Órgano Oficial de la Sociedad de Beneficencia Naturales de Galicia: Publicación mensual» (1938-1954) e na uruguaia Revista del Centro Gallego de Montevideo «Órgano de la colectividad gallega en el Uruguay» (1925-1929), na que ademais se recensionou a publicación do libro lugrislano Ardencias.

A presente investigación e publicación facsimilar pretende contribuir decididamente a que o herdo dos emigrantes galegos non fique condenado ó   —94→   esquecemento e poderiamos lembrar aquí aquelas verbas da célebre exiliada, María Zambrano, cando aseguraba que «o que chamamos pobo é o receptáculo do pasado nun perpetuo presente; o depositario da comunidade»¹⁰⁴ para xustificar, se é que o precisa, esta pescuda e exhumación dunha parte da nosa historia transterritorial. Resulta obrigado, pois, o necesario reencontro coa vida cultural de ultramar, porque, efectivamente, é de xustiza devolverlles ós galegos emigrados, como xa ben afirmara o doutor Agustín Sixto Seco no Centro Galego de Bos Aires, «un pouco do moito que nos deron»¹⁰⁵, en homenaxe e xusto recoñecemento.

Un legado como o que agora presentamos nestas páxinas debe servirnos como fermento na lembranza activa desa Galicia peregrina, tan alumeante como pouco coñecida. Nesta liña, a presente publicación pretende contribuír de maneira operativa na recuperación dunha parte fundamental da realidade cultural e social da diáspora galega, que constitúe un capítulo imprescindible da nosa existencia como pobo. Reincorporar á terra a obra daqueles autores que, desde a amarga distancia das raíces, levaron a cabo fitos tan relevantes para a nosa historia como o de crear en América o primeiro periódico monolingüe en galego, conleva, asemade, un achegamento máis directo ós nosos sinais de identidade alén mar, amais de facilitar, ó mesmo tempo, o labor hemerográfico de moitos dos nosos estudiosos, investigadores ou lectores interesados.

Resulta, pois, fundamental o coñecemento de A Gaita Gallega e a súa circunstancia, non só polo seu significado e incidencia na comunidade galega, non só pola súa repercusión histórica, senón tamén porque constitúe un documento fundamental para coñecer con exactitude as realizacións e inquedanzas da comunidade galega, porque latexa nesta revista o pulo cultural da Galicia cubana, porque contén escritos literarios de gran relevo para a hemerografía galega do dezanove, porque vive nela unha entusiasta fervenza do galeguismo e porque estamos diante do primeiro órgano periódico da diáspora americana escrito totalmente en galego, con todo o que implica esta significativa concienciación lingüística. Somos perfectamente conscientes de que o esforzo renovado e constante é imprescindible no íntegro coñecemento das nosas letras emigrantes, pero temos a plena seguridade de que o interese destas páxinas, o inestimable valor de A Gaita Gallega, xustifican por completo a súa publicación.

  —95→  

Contén, en definitiva,

«a pequena historia dunha ruptura, como testemuño de consideración a cantos nos precederon na ardua tarefa de dotar a un pobo dunha historia que lle é propia, e como signo de esperanza para as novas xeracións [...] que, desde a liberdade e a ciencia, farán posible descubrir o rostro dunha Galicia distinta en cada momento, pero sempre a mesma»106.

• - Alonso Montero, Xesús, Constitución del gallego como lengua literaria. Datos de una problemática cultural y sociológica en el siglo XIX, Lugo: Ediciones Celta, 1970.
• Escritores desterrados, namorados, desacougantes, desacougados..., Sada-A Coruña: Ediciós do Castro, 1981.
• «Publicacións periódicas en galego e bilingües», Lingua e literatura galegas na Galicia emigrante, Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1995.
• Álvarez Insua, Waldo, «Poesía», Cultura Gallega, 59-60, ano III, A Habana, setembro de 1938, p. 21.
• Waldo, «A una dama», Cultura Gallega, 71, ano IV, A Habana, maio de 1939, p. 14.
• - Amarelo de Castro, Fernando, A galeguidade: un sentimento común, Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1995.
• - Anónimo, Homenaje al poeta ortigueirés Don Ramón Armada Teijeiro (Chumín de Céltegos), celebrado en la villa de Ortigueira el 11 de septiembre de 1932. Reseñas del acto y discursos, Ortigueira, 1932.
• «Gran velada necrológica artístico-literaria, organizada por la Sección de Bellas Artes, en memoria de Waldo Álvarez Insua y demás Socios Fundadores Desaparecidos», Cultura Gallega, 71, ano IV, A Habana, maio de 1939, pp. 18-24.
• «Lápida de bronce de, ...» Heraldo ortigueirés, ano 1º 4, A Habana, xullo, 1941, s.p.
• «Armada Teijeiro, poeta de dos siglos», Heraldo Ortigueirés, ano 3º, 12, A Habana, outubro, 1943, pp. 12-17 e 20.
—[96]→

• - Ansede Estraviz, Alberte & Sánchez Iglesias, Cesáreo (dirs.), Historia da Literatura Galega, Vigo: Asociación Socio-Pedagóxica Galega, 1996.
• - AA. VV., Gran Enciclopedia Gallega, Gijón: Silveiro Cañada Editor, 1986.
• Galicia e América. Cinco séculos de historia, Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1992.
• - Araújo García, María Teresa (ed.), Baixo do alpendre e outros relatos. Manuel P. Amor Meilán, Santiago de Compostela: Xunta de Galicia -Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades, 1998.
• - Barreiro Femández, Xosé Ramón, «Introducción», Enciclopedia Temática de Galicia. Historia, Barcelona: Ediciones Nauta, 1996, pp. 10-11.
• - Blanco Campaña, Xosé Luís, Radio e prensa na Galicia exterior, Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1995.
• - Blanco Pérez, Domingo, «A LP na prensa», Historia da literatura popular galega, Santiago de Compostela: Servicio de Publicacións da USC, 1994, pp. 127-128.
• - Calé Torres de Quintero, Emilia, «A la memoria de Andrés Muruais», El Eco de Galicia, época 2ª, 179, A Habana, 29-XI-1885, p. 5.
• - Calveiro, A.V., «Waldo Álvarez Insua ha muerto», Cultura Gallega, ano III, 59-60, A Habana, setembro, 1938, pp. 14-19.
• - Calveiro, Adolfo V., «Enrique Labarta Pose», Cultura Gallega, ano II, 27-28, A Habana, maio, 1937, pp. 6-8.
• - Carballo Calero, Ricardo, Historia da Literatura Galega Contemporánea 1808-1936, 3ª ed., Vigo, Galaxia, 1981.
• Da fala e da escrita, Ourense: Editora Galiza, 1983.
• - Cores Trasmonte, Baldomero, A Constitución da galeguidade, Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1995.
• - Couceiro Freijomil, Antonio, Diccionario bio-bibliográfico de escritores, Santiago de Compostela: Editorial de los Bibliófilos Gallegos, 1951-1954, 3 vols.
• - Curros Enríquez, M., «Andrés Muruais, muerto. Soneto», El Eco de Galicia, época 2ª, 179, A Habana, 29-XI-1885, p. 5.
• - Dobarro Paz, Xosé María, «Prensa e literatura galega no século XIX», A nosa literatura: unha interpretación para hoxe, Sada-A Coruña: Agrupación Cultural Alexandre Bóveda, 1988, pp. 65-84.
• - Eiras Roel, Antonio & Rey Castelao, Ofelia, «Periodistas gallegos en Cuba», Los gallegos y América, Madrid: Editorial Mapfre, 1992, pp. 287-288.
—[97]→

• - Fernández del Riego, Francisco, Diccionario de escritores en lingua galega, Sada-A Coruña: Ediciós do Castro, 19922ª.
• - García Acuña, José, «Enrique Labarta y Pontevedra», Cultura Gallega, ano II, 27-28, maio, 1937, pp. 18-19.
• - González González, Manuel & González González, María (eds.), Xesús Rodríguez López, A cruz de salgueiro e outros relatos. Santiago de Compostela, Xunta de Galicia -Centro de Investigacións Lingüísticas e Literarias Ramón Piñeiro, 1997.
• - Hermida, Modesto, Narrativa galega: tempo do Rexurdimento, Universitaria, Vigo: Xerais, 1995.
• - Hueso Montón, Ángel Luis & Folgar de la Calle, José María, Filmografía Galega. Longametraxes de Ficción, Santiago de Compostela: Publicacións do Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades, Xunta de Galicia, 1998, pp. 217-219.
• - Instituto de la Literatura y Lingüística de la Academia de Ciencias de Cuba, Diccionario de la Literatura Cubana, Ciudad de La Habana, Cuba, Editorial Letras Cubanas, 1980, 2 vols.
• - Landín Tobio, Prudencio, De mi viejo carnet: crónicas retrospectivas de Pontevedra y su provincia, Pontevedra: Diputación Provincial, 19842ª, pp. 117-125.
• - Marcote, Ramón, «Nuestra prensa regional», Cultura Gallega, ano IV, 77-79, A Habana, xaneiro, 1940, p. 23.
• - Molina, César Antonio, Prensa literaria en Galicia (1808-1920), Vigo: Xerais, 1989.
• - Monteagudo Cabaleiro, María Teresa (ed.), Alira de Elfe. A Reina Loba e outros relatos. Manuel Lois Vázquez, Santiago de Compostela: Xunta de Galicia -Centro de Investigacións Lingüísticas e Literarias Ramón Piñeiro, 1998.
• - Neira Vilas, Xosé, A prensa galega de Cuba, Sada-A Coruña: Ediciós do Castro, 1985.
• Índice da revista «El Eco de Galicia» (A Habana, 1878-1901), Sada-A Coruña: Ediciós do Castro, ensaio / serie bibliografías, 1988.
• Rosalía de Castro e Cuba, Santiago de Compostela: Edicións do Patronato Rosalía de Castro, 1992.
• Memoria da emigración I, Sada-A Coruña: Ediciós do Castro, 1994.
• Memoria da emigración II, Sada-A Coruña: Ediciós do Castro, 1995.
• «A Gaita Gallega, precursora», A lingua galega en Cuba, Vigo: Consello da Cultura Galega, 1995, pp. 19-20.
• Memoria da emigración III, Sada-A Coruña: Ediciós do Castro, 1996.
• - Núñez Seixas, Xosé M., «Os primeiros gromos do rexionalismo na emigración», O galeguismo en América 1879-1936, Sada-A Coruña: Ediciós do Castro, 1992, p. 77.
—[98]→

• «Inmigración e galeguismo en Cuba (1879-1939)», Grial, 115, Vigo, xullo, agosto, setembro, 1992, p. 361.
• O galeguismo en América 1879-1936, Sada-A Coruña: Ediciós do Castro, 1992.
• - Peña Saavedra, Vicente, Apuntes autobiográficos de Ramón Armada Teijeiro, separata de La Voz de Ortigueira, 3523-3530, Santa Marta de Ortigueira, do 6-I-1984 ó 24-II-1984.
• Ramón Armada Teixeiro: Anacos dunha Vida e unha Obra a prol da Educación, separata de La Voz de Ortigueira, 3577-3608, Santa Marta de Ortigueira, do 18-I-1885 ó 23-VIII-1985
• (coord.), Galicia-América. Relacións históricas e retos de futuro, Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1993.
• (dir.), Repertorio da prensa galega da emigración, Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, 1998.
• Rabunhal Corgo, Enrique Manuel, «Lugrís Freire na cultura galega», Agália. Revista da Assocciaçom Galega da Língua, Ourense, 22, verao, 1990, pp. 196-202.
• - Rodríguez Fer, Claudio, Arte literaria. Catálogo, descrición e teoría crítica para a comprensión e comentario dos textos, Vigo: Xerais, 1991.
• - Rodríguez Galdo, María Xosé & Freire Esparís, Pilar & Losada Álvarez, Abel (dirs.), Galicia e América. Unha contribución bibliográfica, Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, 1992.
• - Rodríguez Valcárcel, María José, Aureliano J. Pereira no Rexurdimento Galego, Lugo: Fundación Caixa Galicia, 1996.
• - Santos Gayoso, Enrique, Historia de la prensa gallega 1800-1986, t. I, Sada-A Coruña: Ediciós do Castro, 1990.
• Historia de la prensa gallega 1800-1993, t. II, Sada-A Coruña: Ediciós do Castro, 1995.
• - Senra, Antonio, «La Biblioteca 'Ramón Armada Teijeiro'», Heraldo Ortigueirés, Publicación mensual. Órgano de la asociación de beneficencia «Naturales de Ortigueira», ano 3º, 12, A Habana, outubro, 1943, p. 8.
• - Sixerei Paredes, Carlos, Galeguidade e cultura no exterior, Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1995.
• - Soto López, María Isabel (ed.), Obra narrativa en galego de Heraclio Pérez Placer, Santiago de Compostela: Xunta de Galicia -Centro Ramón Piñeiro para a Investigación en Humanidades, 1998.
• - Taboada, Nicolás, «A Pontevedra al morir Andrés Muruais», El Eco de Galicia, época 2ª, 179, A Habana, 29-XI- 1885, pp. 5-6. [99]
• - Tarrío Varela, Anxo, Literatura Galega. Aportacións a unha historia crítica, Vigo: Edicións Xerais de Galicia, 1994.
• - Valladares, Marcial, «A la memoria de Andrés Muruais», El Eco de Galicia, época 2ª, 179, A Habana, 29-XI-1885, p. 5.
• - Varela Puñal, Ramón, Galiza, un pobo, unha lingua. Pola lingua cara a liberdade, Santiago de Compostela: Follas Novas Edicións, 1980.
• - Vázquez Ferro, Eladio, «Discurso del sr. Eladio Vázquez Ferro», Cultura Gallega, ano IV, 71, maio, 1939, p. 23.
• - Vicenti Rey, Alfredo, «Andrés Muruais», El Eco de Galicia, época 2ª, números 120, 121, 122, 123, 124 e 125, A Habana, 12-X-1884, 19-X-1884, 26-X-1884, 2-XI-1884, 8-XI-1884, 16-XI-1884, pp. 1-2, 3-4, 2-3, 2, 2 e 2-3, respectivamente.
• - Vilavedra, Dolores (coord.), Diccionario da Literatura Galega I. Autores, Vigo: Galaxia, 1995.
• - Vilavedra, Dolores (coord.), Diccionario da Literatura Galega II. Publicacións periódicas, Vigo: Galaxia, 1997.