Selecciona una palabra y presiona la tecla d para obtener su definición.
Anterior Indice Siguiente



  —[327]→  

ArribaAbajoCapítulo duodécimo

Comparación léxica del mexicano con el ópata, eudeve, cahita, pima, tepehuan, tarahumar, cora y yuma



Observaciones preliminares

Me propongo en este capítulo comparar el diccionario del azteca con el de las lenguas mencionadas, omitiendo la comparación de ellas, entre sí, por considerarla innecesaria atendidas las razones siguientes. El parentesco de las lenguas sonorenses es ya un hecho reconocido. Ese parentesco queda confirmado en el capítulo anterior por medio de comparaciones gramaticales. Como muestra de afinidades léxicas de los idiomas sonorenses, entre sí, basta con las que resultan al compararlos con el mexicano y otros idiomas.

En cuanto a las comparaciones del mexicano con la familia ópata, observaré que me fijo especialmente en las palabras llamadas primitivas, porque son las que indican   —328→   el parentesco de las lenguas, que es lo que vamos buscando según lo manifestado en los observaciones preliminares de esta obra, sea ese parentesco por origen o por comunicación, de consanguinidad o de afinidad, digámoslo así.

Introduzco aquí los dialectos yumas cuchan, cocoma, ricopa, mojave y diegueño porque los considero afines del pima, según explico en el capítulo 14, y para aprovechar algunas palabras de ellos que puedo comparar con el mexicano aunque son pocas, circunstancia que debe tenerse presente al observarse que no aparecen con frecuencia.

Los autores consultados para la formación de este capítulo son los siguientes.

Vocabulario mexicano por Alonso de Molina (México, 1758). «Vocabulario manual de la lengua ópata» por el autor de la presente obra inserto en la primera edición, y antes en el Boletín de la Sociedad Mexicana de Geografía y Estadística. A grammatical sketch of the Heve language translated from an unpublished spanish manuscript by Smith (New York, 1861). Arte, doctrina y confesionario del pima escrito por un padre de la Compañía de Jesús (New York, 1862). Lista de palabras pimas en Schoolcraft (Indian tribes) y en Whipple (Senate Documents). Palabras pimas recogidos por Buschmann en su obra Die Pima Sprache (Berlín, 1857). Diccionario del tepehuan por Rinaldini (México, 1743). Compendio gramatical del tarahumar por fray Miguel Tellechea (México, 1826). Palabras del diccionario tarahumar de   —329→   Steffel recogidos en el Mithridates y en Buschmann (Die Spuren der aztekischen Sprache). Lista de palabras yumas en Whipple (opere citato). Es sabido que los vocabularios que existen de lenguas indígenas son escasos de palabras, y así no se puede esperar abundancia de comparaciones.

Respecto a conmutación de letras me parece conveniente hacer las siguientes observaciones.

En cuanto al cambio de vocales véase lo dicho en el capítulo anterior; pero además debe notarse que en jaliscience a y e suelen ser promiscuas; verbi gratia, miek o miak, mucho.

La b o v se cambian en u, de lo cual tenemos ejemplo en nuestro propio idioma; verbi gratia, de cibdad, ciudad. En mexicano (descripción) hemos visto que la v suele sonar como u. En pima se dice, por ejemplo, mavita, león o mauita.

La ch conmuta en k, como también se observa en nuestro idioma; verbi gratia, chaveta de capite.

La g suave, antes de u, suele omitirse; verbi gratia, en eudeve se dice teguika, cielo o teuika.

La h aspirada vale como j, y ésta conmuta en k, como sucede en todos los idiomas; lo mismo sucede con la g fuerte.

La j y la y (consonante) suelen ser promiscuas como se observa en el latín respecto del castellano.

La ll mexicana suena como dos l, y conmuta frecuentemente en una sola; verbi gratia, tlalli, tierra; en jaliscience tlaili.

  —330→  

M y n son promiscuas aun en un mismo idioma; verbi gratia, en mexicano y cahita in o im significa «de ellos».

R y l son también letras promiscuas, con tanta más razón cuanto que la r en estos idiomas es muy suave.

S y z son generalmente promiscuas, y con sus compuestas conmutan en ch; verbi gratia, los tepehuanes para decir cuchara (español) decían cusciare; en mexicano okichtli, hombre, es en jaliscience okitztli; en cahita se dice atzai, padre, o achai; en mexicano tochtli, conejo, es tosce en niquiran; xochitl, flor, en mexicano, suena sochit en niquiran.

T y r son promiscuas especialmente en tarahumar; pero también suelen serlo en otros idiomas de los que aquí estudiamos. No falta ejemplo de t en s como del latín al español, francés o italiano.

Tl queda en l como en jaliscience respecto del mexicano, o en t como se observa especialmente en niquiran (capítulo 2). También conmuta en k; verbi gratia, ilhuikatl, cielo (mexicano), en jaliscience ilhuikak; tepetl, cerro (mexicano), tepek en niquiran.

Ts en tarahumar, conforme a la ortografía alemana, se suprimen según la nuestra; verbi gratia, el padre Tellechea escribe machi, enseñar; y los autores alemanes matschi. Lo mismo sucede con la pt y la pk usadas en el pima.

Tz queda frecuentemente en t o en z.

Tz ópata es afín de la tl mexicana.

X mexicana suena como sh inglés o ch francesa; conmuta en ch, s o z y sus compuestas.

  —331→  

Y cambia en i; verbi gratia, achay o achai, padre, en cahita; nakayo, cuerpo, en mexicano; nakaio en jaliscience.

La inversión de letras se verifica aun sin salir de un mismo idioma; verbi gratia, nakatl, carne, en mexicano, nakalt en jaliscience. Lo mismo sucede con el aumento y supresión de letras o sílabas.

Por lo demás, ténganse presentes las reglas generales de etimología respecto a conmutaciones, inversiones, aumentos, supresiones permanencia de raíces o radicales, etc.

Como un recuerdo de lo que he observado, pondré entre paréntesis las letras afines, o palabras de sonido equivalente.


1. Sexo, edad, parentesco

HOMBRE, MACHO

Mexicano. Oki-chtli. Cahita. Oku. Diegueño. Eku-tchit.

MUJER, HEMBRA

Mexicano. Zi-huatl. Ópata. O-zi. Pima. Ok-zi. Cuchan. Zi-nyak. Mojave. Zi-nyax. Diegueño. Zi-n.

NIÑO, NIÑA

Mexicano. Pilt-ontli. Cuchan. Hail-pit.

Mexicano. Okchichi. Ópata. Osichi (ochichi). Eudeve. Hoki-tzi (okichi). Pima. Cherchio.

PADRE

Mexicano. T-atli. Cahita. Atzai (Véase cahita, § 35).

  —332→  

MADRE

Mexicano. Nan-tli. Cahita. Nae.

Mexicano. Te-ziztli. Ópata. De. Eudeve. De. Pima. Dada, dah. Cuchan. Ta-ie. Diegueño. Ta-il. Tepehuan. Da-da. Cora. Tite.

HIJO

Mexicano. Tetel-puch. Tepehuan. Tutur-u (tutul-u).

Mexicano. Tepil-tzin. Cora. Tiper-ik (tipel-ik).

HIJA

Mexicano. Tiya-kapan. Cora. Tiya-oh.

NIETO

Mexicano. Teixuiuh. Cora. Tiyaxu.

HERMANO

Mexicano. Tiach-kauh. Tarahumar. Tatchi. Cuchan. Soche (toche).

Mexicano. Tehueltiuh. Cora. Tihatzi99.

HERMANA

Mexicano. Te-iku. Ópata. No-ko. Cuchan. Am-yuk, am-iuk. Cora. T-iku-tzi.

TÍO

Mexicano. Kolli. Ópata. Ka-uu.

Mexicano. Te-tla. Ópata. Tai. Cahita. Tata. Cora. Ti-tata.

  —333→  

TÍA

Mexicano. Te-aui100. Ópata. Te-po, de-ri.

SOBRINO

Mexicano. Tema-ch. Ópata. Tzima-ri (tima-ri).

MARIDO

Mexicano. Ziuaua. Ópata. Zuua.

YERNO

Mexicano. Montli. Ópata. Mone. Cahita. Mone. Cora. Muni.




2. Miembros del cuerpo

CUERPO, CARNE

Mexicano. Ton-aka-tl. Ópata. T-akat. Cahita. Hu-akat. Tepehuan. T-uku-ga. Pima. T-aika-gua. Ga y gua son finales que indican posesión muy usadas con nombres de parentesco y de miembros del campo. (Véase capítulo anterior, § 12). Cuchan. Tan-akoa-m.

CABEZA

Mexicano. Kuai-tl. Mojave. Kauaua. Cahita. Koba (koua).

Mexicano. Tzont-ekon. Eudeve. Zonit.

CABELLO

Mexicano. Tzontli. Cahita. Choni. Cuchan. O-kono (tz = ch; ch = k o q).

  —334→  

FRENTE

Mexicano. Ix-kuaitl. Cora. Kuatziti. Tepehuan. Koba (koua). Tarahumar. Kobara, kouala.

OJO

Mexicano. Ixto-lotli. Cuchan. Ido-tchi. Mojave. Ido-tz (ito-tz).

NARIZ

Mexicano. Yakatl. Cahita. Ye-ka. Tepehuan. Daka. Eudeve. Dakat. Tarahumar. Jachkala (yachkala). Cocoma. Yaijai-uche (yaikai-uche).

OREJA

Mexicano. Nakaz. Cahita. Na-kam. Eudeve. Nakat. Tepehuan. Naxa o naja (tepehuan, nota 68). Cora. Nahaiti o najaiti (h aspirada). Pima. Najauk, nahauk. Tarahumar. Nachkala.

LABIO, BOCA

Mexicano. Tentli (labio). Eudeve. Tenit (boca). Cora. Teniti (labio, boca). Tepehuan. Tuni (boca). Cahita. Teni (boca).

LENGUA

Mexicano. Nene-pilli. Eudeve. Nenet. Cora. Nanu-riti. Pima. Neuen. Tepehuan. Nunu.

DIENTE

Mexicano. Tantli. Eudeve. Tanus. Cahita. Tami (m = i). Cora.   —335→   Tameti. Tepehuan. Tatamu. Pima. Tami. Tarahumar. Temela, remela (t = r).

BARBAS

Mexicano. T-entzo-n. Jaliscience. T-entzo. Eudeve. H-inzi. Cahita. H-imzi (m = n; tz = z).

CUELLO

Mexicano. Kechtlantli. Cahita. Kutana. Tarahumar. Kutala.

MANO

Mexicano. Maitl. Cahita. Mama. Eudeve. Mamat. Tepehuan. Mataja (mataka). Pima. Mahahtk. Jaliscience. Mak.

DEDO

Mexicano. Mapilli. Cahita. Mam-pusia. Eudeve. Mamat.

SOBACO

Mexicano. Ziakatl. Cahita. Zeka. Cora. Yht-zikuarit.

BARRIGA, VIENTRE

Mexicano. Ititl. Cora. Itehti.

CUADRIL

Mexicano. Keztepalli. Cora. Ketzapoati.

OMBLIGO

Mexicano. Xiktli. Tepehuan. Jiko, iko. Cahita. Siko (xiko).

  —336→  

PIERNA

Mexicano. Metztli. Cuchan. Mizithl. Mojave. Mizil. Eudeve. Morika (motika, t = r).

RODILLA

Mexicano. Tlan-kuaitl (tan). Tepehuan. Tona. Cahita. Tono. Eudeve. Tonot. Cora. Tunuti. Pima. Tono. Diegueño. Toon.

ESPALDA

Mexicano. T-epu-ztli. Tepehuan. Upi.

COLA

Mexicano. Kuitlapili. Cora. Kuatziti.

NERVIO

Mexicano. Tlaluatl. Cahita. Tate. Tepehuan. Tate. Cora. Tatati.

SANGRE

Mexicano. Eztli (ezli) Ópata. Erat, elat (r y l promiscuas). Eudeve. Erat, elat.

CORAZÓN

Mexicano. Y-olotl. Tepehuan. J-ura, j-ula (r = l). Tarahumar. S-ula, sulala.

EXCREMENTO

Mexicano. Ku-itlatl. Tepehuan. B-ite. Cora. Chu-itati.



  —337→  
3. Varios objetos y efectos naturales

CIELO

Mexicano. Il-huika-tl. Ópata. Te-huika-tzi. Eudeve. Te-uika. Cahita. Te-hueka-po; teka. Pima. Tchu-huika. Tarahumar. Te-uega-chi o reuegachi.

SOL

Mexicano. Tonatiuh. Tepehuan. Tonoli. Tarahumar. Tayenati (rayenari). Jaliscience. Tonalli, tonaian.

LUNA

Mexicano. Metztli. Ópata. Metza. Eudeve. Metzat. Pima. Mazada. Tepehuan. Mazade. Cahita. Mecha. Tarahumar. Mecha (ch = tz o z). Cuchan. Mazake-haba (estrella polar).

ESTRELLA

Mexicano. Zitlali. Eudeve. Zibora (zibola). Cora. Tzikurikat (Orión).

NUBE

Mexicano. Mixtli. Eudeve. Mosit (x = sh = s).

LLUVIA

Mexicano. Kiauitl. Cahita. Ke-pa. Pima. Kui-k (k final = tl). Mojave. Kubaua. Eudeve. Huaki o juaki (kuaki). Tarahumar. Jukiki.

  —338→  

GRANIZO

Mexicano. Teziutl. Eudeve. Tehet. Cahita. Teham. Tepehuan. Teai. Cora. Teteri.

ROCÍO

Mexicano. Auechtli. Cahita. Babehueche. Tepehuan. Uausci (uauchi).

HELADA, HIELO

Mexicano. Zetl. Cora. Zerit. Eudeve. Zuteri.

AGUA

Mexicano. Atl. Niquiran. At. Ópata. Uat. Cora. Ahti. Eudeve. Vat (uat). Cuchan. Aha. Diegueño. Aha.

FUEGO

Mexicano. Tletl. Ópata. Thai (th = tl). Cahita. Tahi. Tepehuan. Tai. Cora. Tait. Eudeve. Te. Pima. Tahi, aiki.

AIRE

Mexicano. Ehekatl. Ópata. Heka. Cahita. Heka. Cora. Akate. Eudeve. Vaheka, uaheka. Tarahumar. Heikala.

TIERRA

Mexicano. Tlalli. Jaliscience. Tlaili. Eudeve. Taalat, taarat (arcilla). Ópata. Teuet, tevet. Eudeve. Tevat, teuat (tierra).

MES

Mexicano. Meztlapoualiztli. Ópata. Metzaueritzi. Cora. Metzakere.

  —339→  

DÍA

Mexicano. Tlakatli. Jaliscience. Tanoti. Ópata. Taat, taua. Eudeve. Taui. Cahita. Takuari. Tepehuan. Tonoli, tasse. Tarahumar. Tague, rague, taue, raue.

MAÑANA

Mexicano. Non-chi-pa. Ópata. Chi.

TARDE

Mexicano. Teutlak. Ópata. Tauak.

VERANO, ESTÍO (tiempo de aguas)

Mexicano. Xupan. Cora. Xux-kata. Jaliscience. Xapantla.

INVIERNO (tiempo de seca)

Mexicano. Tonalko. Ópata. Tomo. Tepehuan. Gu-tomojo. Eudeve. Tomo. Pima. Tomoko (m = n).

CALOR

Mexicano. Tot-oniliztli. Cahita. Tat-are (tat-ale). Tepehuan. Toni-daraga.

FRÍO

Mexicano. Ze-kui. Cora. Ze-rit. Cahita. Ze-be, ze-ue. Pima. Ze-uipt.

VAPOR, HUMO

Mexicano. Pok-tli. Ópata. Mok.

  —340→  

SOMBRA

Mexicano. Ekaui-lotl. Cahita. Ekaua. Ópata. Ehe o eje (eke). Cora. Kaie-niat. Tepehuan. Uka-ga.

MUNDO

Mexicano. Zemana-uak. Ópata. Huah (huak).

RÍO

Mexicano. Ato-yatl. Cora. Ate. Cuchan. Hauithl. Cahita. B-atu-juk (b-atu-yuk).

CUEVA

Mexicano. Oztotl. Cora. Te-azta. Tepehuan. K-ozade (k-ozate).




4. Reino animal vegetal y animal

ANIMAL

Mexicano. Y-ulki. Ópata. B-uku.

LEÓN

Mexicano. Miztli. Eudeve. Mavirot. Tepehuan. Mavidi (maviti). Pima. Mavita, mauita. Cora. Moahyet.

VENADO

Mexicano. Mazatl. Niquiran. Mazat. Ópata. Mazot. Cahita. Mazo. Eudeve. Mazot. Cora. Muaxati (muazati).

PERRO

Mexicano. Chichi. Ópata. Chita. Cahita. Chuo. Eudeve. Chuchi.

  —341→  

ESPECIE DE ZORRA

Mexicano. Ko-yotl. Ópata. Go (ko). Eudeve. Kao-s (zorra).

CONEJO

Mexicano. Tochtli. Jaliscience. Tochi. Niquiran. Tos-te. Tepehuan. Tosci (tochi). Cora. Tatzu (tachu) Tarahumar. Togui o rogui.

CIERTA ESPECIE DE RATÓN

Mexicano. Kimichin. Ópata. Chiku. Cahita. Chikali. Tarahumar. Chikuli.

GATO

Mexicano. Mizto. Cahita. Mizi. Tepehuan. Mizto. Cora. Mizton. Tarahumar. Miza, muza.

ESPECIE DE TOPO

Mexicano. Tozan. Cora. Teauxat (teauzat).

CUERNO

Mexicano. Kuakuauitl. Cora. Ahuata o ajuati (akuati). Tarahumar. Auguaka. Cahita. Sahua, sajua (sakua).

CODORNIZ

Mexicano. Zolin. Tarahumar. Techoli (te-zoli).

GRULLA

Mexicano. To-kuilko-yotl. Tepehuan. Koko-re (koko-le). Cora. Kuruti (kuluti).

  —342→  

LECHUZA

Mexicano. Chikuatli. Cora. Zihuali, zijuali (chikuali; h aspirada = con j; j = k; ch = z).

GARZA

Mexicano. Aztatl. Cahita. B-atozal. Cora. Hu-atuxat (hu-atuzat).

ÁGUILA

Mexicano. K-uau-htli. Niquiran. Oa-te. Ópata. P-aue. Eudeve. P-uaue. Pima. Uaa-ki. Cora. K-uai-ravet.

CUERVO

Mexicano. Kalli, kakalotl. Ópata. Kara, kala. Eudeve. Karatz, kalatz. Pima. Kokoni. Tepehuan. Kokoni. Tarahumar. Kola-chi.

TORDO

Mexicano. Aka-tzanatl. Cahita. Chana (tzana). Pima. Zazani. Tepehuan. Zazane.

ESPECIE DE GALLINA

Mexicano. Totolin. Cahita. Totoli. Pima. Totori (totoli). Tarahumar. Totoli, totori.

BÚHO

Mexicano. Tekololt. Pima. Tuku-rhu.

ESPECIE DE PAPAGAYO

Mexicano. Alo. Ópata. H-aro, h-alo. Cahita. H-aro, h-alo,   —343→   b-aro (b-alo). Eudeve. Z-ira, z-ilo. Cora. T-ura-tz, t-ula-tz.

CERA

Mexicano. Xiko-cuitlatl. Cora. Xuxka.

HUEVO

Mexicano. Tototetl. Cora. Tao-teri. Cahita. Totolikaba.

PESCADO

Mexicano. M-ichi-n. Ópata. K-uchi. Cahita. K-uchu. Cuchan. Achi. Mojave. Ichi. Eudeve. K-uchu-t.

CAMARÓN, CANGREJO

Mexicano. Achakalli. Cahita. Achakari (li).

Mexicano. Tekuizitli. Cora. Tuketz.

CONCHA

Mexicano. Aio. Cahita. K-oio.

CULEBRA

Mexicano. Koa-tl. Ópata. Koo. Tepehuan. Koo-y. Pima. Ko-go. Cora. Kayeti.

GRILLO

Mexicano. Kuikui. Cora. Xuxui. Cahita. Kuichul.

CIERTA ESPECIE DE ABEJA

Mexicano. Mimi-autl. Cora. X-umu-ate. Ópata. Mumu-yo. Cahita. Mumu.

  —344→  

MOSCA

Mexicano. Zayu-lin. Ópata. Zayuo. Cora. Zaku. Eudeve. Ziku-r.

HORMIGA

Mexicano. Azkatl. Tepehuan. Mom-ozali. Tarahumar. M-otzaka.

GARRAPATA

Mexicano. Mazaa-temitl. Tepehuan. Mamazoe. Cora. Mua-tet.

PIOJO

Mexicano. Ate-mitl. Ópata. Ate. Cahita. Ete. Tepehuan. Aate. Cora. Ate-te. Tarahumar. Te.

PULGA

Mexicano. Tekpi-n. Ópata. Tepo, tepu. Tepehuan. Tapo-sci. Cahita. Tepu-t. Eudeve. Tepu. Cora. Teapui-t. Tarahumar. Chipusi (kipusi).

CHINCHE

Mexicano. Texka. Cora. Teuxa.

ALACRÁN

Mexicano. Kolotl. Ópata. Su-kara (su-kala).

ARAÑA

Mexicano. Toka-tl. Cora. Tuka-ti, toko-re (le).

GUSANO

Mexicano. Okuilin. Cora. Chuino (kuino).

  —345→  

ÁRBOL

Mexicano. Kuauitl. Ópata. Kuht. Cahita. Kuta. Cora. Kouyet. Eudeve. Kut. Tepehuan. Koagui (koaui). Tarahumar. Kusiki. Pima. Kuah, kuak (bosque).

RAÍZ DE ÁRBOL

Mexicano. Nelhua-yotl. Cahita. Nahua.

ESPINA

Mexicano. Uuitkolotl. Ópata. Uetzot. Eudeve. Uetzat, vetzat.

CAÑA HUECA.

Mexicano. Akatl. Cahita. B-aka. Cora. Acati.

CAÑA MACIZA

Mexicano. Otlatl. Cora. Utatziti. Tepehuan. V-atotoi.

ESPIGA

Mexicano. Uitztli. Cahita. Uicha (uitza). Eudeve. Uiza.

GRANO

Mexicano. Yacho. Cahita. Bachia.

FLOR

Mexicano. Xochitl (sochitl). Ópata. Sehuat. Tepehuan. Joscihue (jochihue). Cora. Xuxut. Tarahumar. Sehua. Eudeve. Sekuat. Niquiran. Sochit.

  —346→  

FRUTO

Mexicano. Tlakallotl. Cora. Takait. Eudeve. Takat. Cahita. Takame.

YERBA COMESTIBLE

Mexicano. Kilitl. Cora. Kerit (kelit). Tarahumar. Kiriba, kili-baka.

YERBA (en general)

Mexicano. Xiuitl. Cora. Eu-xahti.

PASTO, HENO

Mexicano. Zakatl. Pima. Zakak. Tarahumar. P-aka.

LEÑO, LEÑA

Mexicano. Kuauitl. Ópata. Kuh. Cora. Kouyet. Eudeve. Kut. Tarahumar. Kusiki. Tepehuan. Koagui. Pima. Kuahk.

ABROJO

Mexicano. Zakamu-lli. Cahita. Hui-chakame (hui-zacame). Cora. Zika-rete.

ESPECIE DE SAUZ

Mexicano. Uexotl. Cora. Huazeti. Cahita. Huata.

PINO

Mexicano. Okotl. Ópata. G-oko. Cahita. Huoko. Tepehuan. J-uke. Cora. Ocoti. Eudeve. V-okot.

PINAR

Mexicano. Ocotla. Cora. Okotzahta.

  —347→  

GOMA ELÁSTICA

Mexicano. Olli, ulli. Cora. Ura, ula. Tepehuan. Oli. Tarahumar. Ule.

SABINO

Mexicano. A-hue-huetl. Ópata. Huaa, guaa.

MAÍZ

Mexicano. Zentli. Tarahumar. Zunu. Tepehuan. June. Pima. June, uun. Eudeve. Junut. Ópata. Xunut (zunut). Cora. Zitati (mazorca de maíz). Cocoma. Terditz (Zertitz).

TUNA

Mexicano. Nochtli. Cora. Nakati (nachati). Ópata y eudeve. Nako (nacho).

TUNAL

Mexicano. Nopalli. Tarahumar. Nopal.

ENCINO

Mexicano. Auatl. Cora. Z-euhti.

PIÑA (fruta)

Mexicano. Matzatli. Cora. Moatzahti.

MAGUEY (ágave)

Mexicano. Metl. Tarahumar. Meke. Hemos visto otros casos de conmutarse la tl en k en estos idiomas.

PIEDRA

Mexicano. Tetl. Ópata. Tet. Cahita. Teta. Cora. Teteti. Eudeve. Tet. Pima. Jo-ta. Tepehuan. Jo-de (jo-te).

  —348→  

METAL

Mexicano. Tepuztli. Cora. Teputzi. Eudeve. Zati. Cahita. Zali. Tarahumar. Tepula-ka. Tepehuan. Tupure (Tupule).

PLATA

Mexicano. Teokuitlatl. Cahita. Teokila. Eudeve. Teokita.

ARENA

Mexicano. Xalli (shali). Eudeve. Sa. Cahita. See. Cora. Sehti. Tarahumar. Saate.

POLVO

Mexicano. Te-uhtli. Cora. Ch-uhti.

CAL

Mexicano. Tenextli. Cora. Tenez-ti. Cahita. Teneti.

CENIZA

Mexicano. Nextli (neztli). Cora. Na-ziti. Tepehuan. M-ate (nate). Pima. M-atae (natae).

SAL

Mexicano. Iztatl. Cuchan. Izaithl.




5. Diversos sustantivos: habitación, utensilios, acciones, etc.

CASA

Mexicano. Ka-lli. Cahita. Ka-ri (ka-li). Ópata. Ki-t. Eudeve. Ki-t. Pima. Ki. Tepehuan. Ga-ki. Tarahumar. Kali-ki.

  —349→  

TEMPLO

Mexicano. Teopa-ntli. Pima. Teopa. Cahita. Teepo. Cora. Tiopa-n. Tarahumar. Teopa.

CAMA

Mexicano. Tlapechtli. Cahita. Tapeti. Tarahumar. Tapestle.

SUEÑO

Mexicano. Kochiztli. Cahita. Cochire (cochile).

CALZADO

Mexicano. Kaktli. Cora. Kakaihti. Tarahumar. Kakak.

RED

Mexicano. M-atlatl. Cora. Atatn.

CANOA

Mexicano. Akalli. Cuchan. Akal-hor.

AZADA

Mexicano. Viktli. Cora. Vikati.

PAN

Mexicano. Tlaxkalli (Tlaskalli). Tepehuan. Taskalli. Yaqui (cahita). Taskay. Cahita. Takarim (takarim).

COMIDA, MANJAR

Mexicano. Tla-kua-li. Ópata. Guaka (comida). Koua (pan).   —350→   Eudeve. Bada-gua. Cora. Kua-hti. Cahita. Bua-guame. Tepehuan. Koa-daga. Pima. Gua-dagua.

ESTERA

Mexicano. Petatl. Cahita. Hi-peta. Cora. I-tariti (i-taliti).

BEBIDA DE MAÍZ

Mexicano. Atolli. Ópata. Asosi.

VENENO

Mexicano. Mikoani. Tepehuan. Mukiga.

CARBÓN

Mexicano. Tekolli. Tepehuan. Tupali. Cora. Teuxkuari (li).

PIEDRA PARA MOLER MAÍZ

Mexicano. Metlatl. Cora. Muatati. Tarahumar. Mataka.

FLECHA

Mexicano. Mi-tl. Ópata. Mu-mu (flechar).

ARCO PARA LA FLECHA

Mexicano. Tl-auito-lli. Tepehuan. Uato. Cuchan. Uti-za. Pima. Kaht. Cora. Tunam-oati.

MUERTE

Mexicano. Mikitzli. Cahita. Mukiari. Cora. Mukat. Tepehuan. Mukidade. Tarahumar. Mukiki.

  —351→  

LLAGA

Mexicano. P-aluztli. Cora. Atzat.

ENFERMEDAD

Mexicano. Koko-liztli. Cahita. Kokoa. Tepehuan. Kojo-daga (koko-daga).

TOS

Mexicano. Tlatlaziztli. Cahita. Taziria (tazilia).

CANTO

Mexicano. K-uika-tl. Cahita. B-uika. Cora. Ch-uika-t.

BESO

Mexicano. Tenamikiztli. Cora. Teneat.

PECADO

Mexicano. Tlatakolli. Cahita. Tatakoli.

SED

Mexicano. Amikiztli. Cahita. B-amuke.

TRABAJO

Mexicano. Tekipano-liztli. Cahita. Tekipanoa.

NOMBRE

Mexicano. Tokaitl. Ópata. Tehua, tejua. Tarahumar. Tehua, tejua.   —352→   Cahita. Tehuam, tejuam. Cora. Teahuarit, teajuarit (j = k). Pima. Tukika.

COSA, ALGO

Mexicano. Itla. Cahita. H-ita. Tepehuan. Istu. Cora. T-itak.

INFIERNO

Mexicano. Miktlan. Cora. Muechita (muekita).

SEÑOR, CABALLERO, JEFE

Mexicano. Tekutli. Cora. Titekual. Cuchan. Kuhote.

PALABRA, PLÁTICA

Mexicano. Tlatolli. Tarahumar. Tlatolle.




6. Adjetivos

AMIGO

Mexicano. Teik-niuh. Tepehuan. Teok-i.

Mexicano. Ik-niuhktli. Pima. Nuitch. Cuchan. Nietl.

ENFERMO

Mexicano. Kokoxki. Cahita. Kokore. Pima. Kokode. Tepehuan. Kojoda-de (Kokodade).

SORDO

Mexicano. Nakazti. Cahita. Nakati. Eudeve. Nakap.

  —353→  

MUERTO

Mexicano. Miki. Cahita. Mukiari. Tepehuan. Mukidade. Cora. Mueke. Tarahumar. Mukuku.

SECO

Mexicano. Uaki. Cora. Uachi (uaki). Eudeve. Huaki. Tepehuan. Gaki-dade. Tarahumar. Guaki, uaki.

AGRIO

Mexicano. Xokotl. Tepehuan. Xukoli, juko. Cahita. Choko. Eudeve. Zokaen (xokaen).

AMARGO

Mexicano. Chichik. Cahita. Chibo. Pima. Sivu. Tepehuan. Seivo (chivo). Eudeve. Chipuan. Cora. An-tzihui (an-chihui).

DULCE

Mexicano. Ne-kutik. Eudeve. Kuehuaen. Cahita. Ri-kaka. Cora. An-kaka.

CALIENTE

Mexicano. Tona-lli. Tepehuan. Toni. Pima. E-toni.

CHICO, PEQUEÑO

Mexicano. Konetl (niño y también se usa como final en significación de pequeño; verbi gratia, kuaukonetl, aguilucho). Cuchan. Onokoke. Mojave. Onokok.

Mexicano. Tepiton. Pima. Tupuri (tuputi).

  —354→  

Mexicano. Tepitzi. Cora. Pitzikai.

CHICO. ENANO

Mexicano. Tzapa. Tepehuan. Zapa. Ópata. De-tzipo-guisi.

GRANDE

Mexicano. Huey. Ópata. Gue, ue. Tepehuan. Gu. Cahita. Gueru, bueru.

Eudeve. Tavey, tauey. Tarahumar. Guelu, gueru (uelu).

FLACO

Mexicano. Chikauak. Ópata. Chiuikussi.

BLANDO

Mexicano. Ya-manki. Tepehuan. Moika. Cora. Hua-maini.

BUENO

Mexicano. K-ualli. Cahita. T-uuli.

MUCHO

Mexicano. Mieka. Tarahumar. Gieka.

POCO

Mexicano. Achi. Ópata. Aisichi. Cora. Atzu (achu).

REDONDO

Mexicano. Tololik. Ópata. Takori. (takoli).

NEGRO

Mexicano. Tliltik. Jaliscience. Tiltik. Tepehuan. Tuku. Pima. Stuku.

  —355→  

AMARILLO

Mexicano. Ko-zauhki. Ópata. Zaguai (zauai). Cahita. Zahualie.

AZUL

Mexicano. Texutli. Cahita. Tehueli o tejueli.

BLANCO

Mexicano. Iz-tak, Ópata. T-oz-ai. Cahita. T-oz-ali. Pima. Stoa, ez-toa, ez-tox-a. Tarahumar. T-oz-akame.

UNO

Mexicano. Ze. Ópata. Ze-ni, ze. Eudeve. Ze-i. Cuchan. Zi-n. Mojave. Ze-to. Tarahumar. Zi-nepi (una vez). Cahita. Ze-nu. Cora. Ze-aut.

DOS

Mexicano. Ome. Ópata. G-ode. La conmutación de m en d es anómala. Todavía hay más semejanza con el mexicano en el eudeve god-um, donde se encuentra la radical um.

TRES

Mexicano. Yei. Cora. Uei-ka. Ópata. Bai-de. Eudeve. Bei-de. El cambio de y en b parece enteramente anómalo, y sin embargo, también le encontramos en el sustantivo grano (véase).

CUATRO

Mexicano. Naui. Ópata. Nago. Eudeve. Nauei. Tarahumar. Nakuo. Cora. Moakua (m = n).

  —356→  

CINCO

Mexicano. Makuilli. Ópata. Marizi101 (malizi). Eudeve. Marki. Cora. A-mauri. Tarahumar. Mariki (maliki).

SEIS

Mexicano. Chik-uaze. Ópata. B-uza-ni. Eudeve. B-uza-ni. Tarahumar. T-uza-niki. Cora. Aze-vi.

SIETE

Mexicano. Ch-iko-me. Pima. V-ioke-r. Mojave. V-ika. Tarahumar. K-icha-o (ki-ka-o).

OCHO

Mexicano. Ch-iku-ey Cora. Ahuae-ika. Pima. Guigu-ika. Cuchan. Chi-ph-uk.

NUEVE

Mexicano. Chiku-nani. Pima. Umu-chiko. Cora. Amo-akua.

DIEZ

Mexicano. Matlakti. Ópata. Makoi. Eudeve. Makoi. Tarahumar. Makoiki. Cora. Ta-moamata.

VEINTE

Mexicano. Zeupouali. Ópata. Zeuri (zeuli). Cora. Zeitevi.




7. Pronombres

Véanse en el capítulo anterior, y aquí sólo haré la comparación con los dialectos yumas.

  —357→  

YO

Mexicano. Neuatl. Cuchan. Niat. Mojave. Niatz. Diegueño. Niatz.

Mexicano. Ne, ni. Cuchan, mojave, diegueño. N'.

Mexicano. Mo (oblicuo). Mojave, cuchan, diegueño. Ma-ntz.

ÉL, AQUÉL

Mexicano. Yevatl. Cuchan. Havuit-zk. El plural no se explica en el corto vocabulario que tengo a la vista.




8. Verbos

ABORRECER

Mexicano. Kokolia. Cahita. Kaeria (kaelia).

ACABAR

Mexicano. Ki-za. Cora. Ke-te.

ARDER

Mexicano. Tla-tla. Cora. A-ta, taa. Tarahumar. Ta-ja.

ATAR

Mexicano. Alpia. Cora. T-ape.

ARRANCAR

Mexicano. Ana. Cora. T-ana. Tepehuan. B-ona. Cahita. Pop-one.

  —358→  

ASAR

Mexicano. Netla-xka. Cora. Huaie-xka. Tarahumar. Guague-ke.

BAHO - ECHAR

Mexicano. Ihio-kiza. Cahita. H-ahua.

BARRER102

Mexicano. Ich-pana. Cora. Ich-auta. Cahita. Ich-iki.

BEBER

Mexicano. Atl-i (atl significa agua). Ópata. Va-i, u-i, i. Tepehuan. I-u-i. Cora. I-e. Tarahumar. Baj-i. Cuchan. As-i. Cahita. Ye-i-e.

BUSCAR

Mexicano. T-emoa. Ópata. H-iamu. Eudeve. H-iamun.

BAJAR

Mexicano. Temo (teno). Ópata. Tauone. Tepehuan. Teapane. Pima. Tuhano. Cora. Ak-ame (ane).

BAILAR

Mexicano. Ito-tia. Tepehuan. N-eti.

CORTAR

Mexicano. Teki. Pima. It-tki (cara cortada), iktu (cortar).

COMPRAR

Mexicano. Tla-kouia. Ópata. Kiazi.

  —359→  

CONOCER

Mexicano. Ixi-mate. Cora. Muate. Tepehuan. Mate-kani.

COMER

Mexicano. Kua. Ópata. Gua. Tepehuan. Koai. Cora. Kua. Tarahumar. Koa. Pima. Koa.

CORRER

Mexicano. Toto-ka. Cora. A-tate.

CAZAR

Mexicano. Amí. Ópata. H-amu. Cahita. Amu. Cora. Uar-eme.

COSECHAR

Mexicano. Pizkitl. Cahita. I-pezuma. Ópata. I-pexu (ipezu).

CANTAR

Mexicano. Kuika. Ópata. Guie (kie). Cahita. Buika-me. Tepehuan. Kui. Pima. Kuah-onu (kuak-onu). Tarahumar. Guikara (kuika-ra).

CAER

Mexicano. Uetzi. Ópata. G-uee. Cahita. Uechek. Eudeve. Uetze-n. Cora. Uate-hbe. Pima. G-uzu. Tepehuan. Guguze. Tarahumar. Uetchiki (uetziki).

CALENTAR

Mexicano. Totonia. Eudeve. Tonori. Tepehuan. Tonide.

  —360→  

DORMIR

Mexicano. Kochi (kotzi). Cahita. Koche. Cora. Kutzo. Eudeve. Kotzat. Tepehuan. Kokoze. Tarahumar. Kochi. Pima. Koxo (cocho, cotzo).

DESEAR

Mexicano. Eleuia. Ópata. K-araua (k-alaua). Cahita. Ueule-k. Cora. X-eue.

DAR

Mexicano. Maka. Ópata. Mak. Cahita. A-maka. Pima. Maka. Tepehuan. Maje (make).

ESTAR, SER

Mexicano. Ka. Ópata. Kak. Cahita. Kahk. Tepehuan. Kage. Eudeve. Katzi. Pima. Da-ka. Tarahumar. Ati-ki.

ENSEÑAR

Mexicano. Machtia. Cahita. A-mastia. Cora. Muate. Tepehuan. Mamade (mamate) Tarahumar. Machi.

ESCUPIR

Mexicano. Chicha. Ópata. Ichu. Tepehuan. Chichibe. Cora. Tzitze (chiche).

ENTERRAR

Mexicano. Toka. Tarahumar. Toko, teka.

  —361→  

ENFERMARSE

Mexicano. Kokoya. Cahita. Kokoriame. Cora. Kui. Tarahumar. Kokora, kokola. Pima. Kokoda. Tepehuan. Kojore (kokore).

ENTRAR

Mexicano. Kal-aki. Tarahumar. B-aki. Tepehuan. Baki-ni. Cahita. Kibaki. Pima. Baku. Ópata. Bak. Eudeve. Baken.

ENCONTRAR

Mexicano. Namiki (naniki). Tepehuan. Namokaidi. Pima. Namuku. Cora. Nancheka. Cahita. A-nankek.

ENFRIARSE

Mexicano. Zeui. Ópata. Zepa, zek. Cora. Zebi (zeui).

FLECHAR

Mexicano. Mimina, mina. Ópata. Mumu. Tepehuan. Mumak. Cora. Ta-muemua. Tarahumar. Muju. Pima. Muhu, muju.

HACER FRÍO

Mexicano. Zeua. Cora. Zebi (zeui). Cahita. Buei-zeue. (Véase el verbo enfriarse).

HABLAR

Mexicano. Notza. Tarahumar. Neoka. Ópata. Nukuai. Cahita. Nokae. Cora. Neuka. Tepehuan. Neoki. Pima. Nouko.

HERVIR

Mexicano. Popozoka. Tepehuan. Totopoka. Cahita. Poktek.

  —362→  

HERIR

Mexicano. Ui-teki. Cora. Tzet. Tepehuan. Toaja-ve (toakare).

HACER

Mexicano. Ch-ihua. Cora. T-ahua. Cahita. Ahua.

HELAR

Mexicano. Zeutzi. Cahita. Zepautze.

HALLAR

Mexicano. Ki-ta. Ópata. Te. Cahita. Teuh. Pima. Tu-za. Tepehuan. Tugue.

IR

Mexicano. Yat-iuh, auh. Eudeve. D-aau. Cahita. Hueie.

JUNTAR

Mexicano. Napanoa. Cahita. Nahuatoja. Tarahumar. Napabu.

LAVAR

Mexicano. Paka (baka). Cahita. Hi-paksia. Ópata. Bagok. Tepehuan. Bakuane. Tarahumar. Pagota.

LLORAR

Mexicano. Choka. Tepehuan. Sooke. Pima. Xoaku.

LLOVER

Mexicano. Ki-aui. Cahita. Yu-ke. Eudeve. Du-ku-n. Pima.   —363→   Du-ku. Tepehuan. Du-kue. Tarahumar. Ju-ku, yu-ku. Cuchan. Ko-no.

MORDER

Mexicano. Ketzoma, kuakua. Cahita. Keke. Tepehuan. Kukuy. Pima. Kuku.

MEAR

Mexicano. A-xixa (a-sisa). Ópata. Xixia. Cahita. Sise. Tarahumar. Sisi. Cora. Se.

MORIR

Mexicano. Miki. Ópata. Muk, ko. Tepehuan. Mumuke. Cora. Mueke. Tarahumar. Muku. Pima. Muku.

MATAR

Mexicano. Miki, miktia. Ópata. Kaa, kak. Cahita. Meak. Cora. Hei-kat. Tarahumar. Mea, koya. Pima. Muja, muka. Cuchan. Auusuk.

MAMAR

Mexicano. Chichi. Ópata. Tzi (chi). Cahita. Cheie. Cora. Tzee (chee) Tepehuan. Scini (chini).

MOLER

Mexicano. Tezi. Ópata. Tuh. Cahita. Tuze. Tarahumar. Tuschi. Tepehuan. Toay. Cora. Ateuxe (ateuze).

METER

Mexicano. Tla (ta). Ópata. Ui-to.

  —364→  

MENTIR

Mexicano. Iztlakati. Eudeve. Iztun. Ópata. N-ezetze. Tepehuan. Iatague (iatake).

NEVAR

Mexicano. Zepayaui. Ópata. Azojai (a-zoyai).

NACER

Mexicano. Tlakati. Ópata. Hi-daguai (hi-takuai). Tepehuan. Busake.

OLVIDAR

Mexicano. Alkahua. Cahita. Ahuakoptek. Cora. Aohuake.

OÍR, ENTENDER

Mexicano. Kaki. Ópata. Kai. Tarahumar. Gake (kake). Tepehuan. Kauke, kame. Cahita. Hi-kaja (hi-kaka).

PELEAR

Mexicano. Ye-koa. Tepehuan. Koko-de.

PARIR

Mexicano. M-ixiui (m-isiui). Ópata. Asii. Cahita. Asoak.

PADECER

Mexicano. Kokok-teupouh. Cora. Teupuaih.

PISAR

Mexicano. Kue, kueza. Ópata. Kua, ke. Tepehuan. Kukuisce.

  —365→  

PLANTAR

Mexicano. Kuauhakia. Tepehuan. Kukuse. Pima. Si-kuana.

QUERER DESEAR

Mexicano. Neki. Ópata. Nak. Cahita. Nake. Tarahumar. Naki. Tepehuan. Nake.

QUEDARSE

Mexicano. Kauhteua. Cora. Huateahua. Cahita. Tahuak.

QUEMAR

Mexicano. Tla-tia. Ópata. Tha (tl = th). Cahita. Tatare.

REÑIR

Mexicano. Ahua. Tepehuan. B-ahue.

RESOLLAR

Mexicano. Ixiyotia. Tepehuan. Ibuyata.

RONCAR

Mexicano. Iko-toka. Cahita. Toake.

REÍRSE

Mexicano. Uetzka. Ópata. Atzi. Cahita. Ache (atze). Tepehuan. Asse. Tarahumar. Achi (atzi).

SOPLAR

Mexicano. Pitza (bitza). Pima. Buzia-ta. Tepehuan. Buzia-te, busciate. Cora. I-puetza.

  —366→  

SABER

Mexicano. Mati. Tepehuan. Mate. Tarahumar. Machi. Cora. Muatze.

SECAR

Mexicano. Uatza. Cahita. Auacha (auatza). Cora. Uatzia.

SOÑAR

Mexicano. Temiki. Cahita. Tenku (temku). Tepehuan. Tutuke. Cora. Maka. Tarahumar. Temugu (temuku).

SEMBRAR

Mexicano. T-oka. Ópata. Igui (iki), ehe o eje (eke).

TEMER

Mexicano. Mauhtia. Cahita. Mahahue. Tarahumar. Mahahue, mahagua. Cora. Muarite.

TENER HAMBRE

Mexicano. Apiz-miki. Tepehuan. Mukeane.

TENER SED

Mexicano. Amiki. Tepehuan. Ton-omoke. Cahita. Be-amuke.

TRABAJAR

Mexicano. Tekipanoa. Cahita. Tekipanoa.

TOSER

Mexicano. Tlatlazi. Ópata. Tatta. Cahita. Taziria.

  —367→  

TOCAR

Mexicano. Mato-ka. Ópata. Maru (matu).

TOSTAR

Mexicano. Toto-pochuatza. Cahita. A-tota.

VENIR

Mexicano. Vallanh. Ópata. Veren (velen).

VER

Mexicano. Tl-achia. Tarahumar. M-achi. Cahita. B-icha. Mojave. Icheu-k. Pima. K-uiteh.




9. Adverbios, preposiciones, conjunciones

ALLÍ

Mexicano. Ompa. Tepehuan. Ami. Cahita. Amani. Pima. Ami.

DONDE, ADONDE

Mexicano. Kan. Ópata. A-ka. Cahita. A-kun-i.

LEJOS

Mexicano. H-uehka. Jaliscience. H-uekak. Ópata. M-eka. Cahita. Meka. Eudeve. Meku. Tarahumar. Meka. Pima. Makat. Tepehuan. Maka. Cuchan. Ako-reke.

AHORA; HOY

Mexicano. Axkan, axka. Cora. Iko. Eudeve. Oki.

CUANDO

Mexicano. Ikuak. Ópata. Aikoua. Pima. Ikido.

  —368→  

TODO

Mexicano. Muchi. Pima. Muio.

NO

Mexicano. Amo, kaamo. Ópata. Kai. Cora. Kamu, kepu. Eudeve. Ka. Tarahumar. Keko, ke. Cahita. Kate. Pima. Koi (aún no). Cuchan y mojave. Ko-bato.

SIEMPRE

Mexicano. Zemi-kak. Ópata. Zena (zema).

DESPUÉS

Mexicano. Kintepan. Tepehuan. Kutaba (kutapa).

CON, DE

Mexicano. Ka. Ópata. Ke-me. Cora. Ke-me.

EN

Mexicano. Pa (ba). Ópata. Pa. Cahita. Po. Tepehuan. A-ba. Pima. A-ba.

Mexicano. Tech. Cora. Tzahta. Ópata. Thu, tzi. Cahita. Tzi.

SOBRE

Mexicano. Ipan, pan. Cora. Apoan. Pima. Apa.







Anterior Indice Siguiente