Visor de obras.

  —[66]→     —67→  

  —[68]→     —69→  

Hai xa anos perante a lectura do texto que como colofón acompaña este traballo, «Mi Patria», texto disperso, publicado en El Regional (2-I V-1902), decidín abordar un estudo sobre a lusofilia da escritora coruñesa. O corpus que nun principio manexei animoume a titular o estudo «Pardo Bazán, lusófila», en liña can destacado traballo da profesora P. Vázquez Cuesta¹¹⁹.

Hoxe, co transcorrer do tempo e cunha máis ampla información, vexo que debo matizar, mellor aínda, modificar aquela aserción, para, tras poñela en dúbida, preguntarme: o iberismo de Pardo Bazán, ou mellor transiberismo, dos que falarei, ¿eran mera pose en liña cos avatares finiseculares e co posicionamento de moitos dos seus coñecidos (Valera, Galdós e logo o propio Unamuno) ou Dª Emilia estaba a postular a consideración dun repertorio literario ibérico? Nese polisistema literario ibérico que cremos postula, no que concede posición central á literatura española e periférica á galega, ¿cal era a consideración da literatura portuguesa? ¿Defendeu certamente un repertorio portugués, ao seu xuízo moi contaminado pola literatura francesa, ou pretendía que a literatura española fose a que fixase os modelos e establecese a canonicidade? ¿Quixo ser certamente propagandista da literatura española no país veciño, como foi no seu momento da rusa en España, ou simplemente axente de mercado da súa propia creación?

Para responder a estas cuestións tomamos como punto de partida aquel 1880 do «Ultimátum», un dos intres en que en determinados sectores da vida española se espertou simpatía e sentida solidariedade co país vecino, co que   —70→   certamente o contacto e relación era maior do que comunmente se cre¹²⁰. E precisamente aquel 1880 que tomamos como partida é o ano en que Emilia Pardo Bazán, aparte xa de colaborar en «Portugal a Camões» con «Lectura de Os Lusíadas. A orillas del Tajo»¹²¹, participa nunha polémica na Revista de Galicia, baixo pseudónimo de Torre-Cores¹²², por mor das súas apreciacións e xuízos sobre concretos escritores portugueses. Trátase dos comentarios e anotacións, no apartado «Bibliografía» (pp. 184, 185), e dos estudos intitulados «La Revista Galicia y la escuela realista portuguesa» I e II (pp. 229-232 e pp. 280-282), traballos que, con outros de diferente procedencia (desde La Ilustración Artística, La Ilustración Ibérica, El Imparcial, La Nación...) deberemos abordar.

De sumo interese é o estudo «La Eloísa portuguesa», publicado en La España Moderna (xuño de 1890), mais o estado actual dos estudos filolóxicos e as conclusións ás que se ten chegado sobre a moi discutida autoría das famosas cartas de amor de Sor María Alcofurado, aconsellan a non consideración deste texto pardobazaniano no corpus con que imos redactar este capítulo¹²³.

Lemos na Crónica 44 de La Nación¹²⁴:

Todo lo portugués me ha parecido siempre algo familiar, algo propio. La división política no ha bastado para borrar la identidad geográfica, étnica, esa honda impronta ibérica que no desparece ni con la sangre ni con el fuego, y que Portugal conserva y conservará hasta que se conserve el desarrollo histórico de ambos países. [...] Y recuerdo la estrofa de Núñez de Arce, refiriéndose a España y Portugal:   —71→   Y tan unidos la razón los mira, como los fuertes dedos de una mano o las vibrantes cuerdas de una lira

Desde logo, non dubidamos nen do aprecio da condesa polo país veciño, nen do coñecemento que Da Emilia tiña de Portugal, coñecemento directo, dadas as múltiples viaxes da escritora coruñesa a dito país, e dadas as súas moi desenvolvidas dotes observadoras. Pois ben, de situarmos á escritora perante Portugal, veremos que salienta os seguintes aspectos:

1.- En primeiro lugar, a máis da proxección ultramarina lusa, o seu europeísmo. Como di en «Notitas portuguesas»¹²⁵, «en Portugal se vive, por decirlo así, más cerca de Europa», definindo logo o país como «esa pequeña nación peninsular, que en muchos aspectos ha sabido organizarse a la moderna, más que nosotros».

Xa canto ao carácter europeo das súas xentes, en «Un novelista.- Un pintor»¹²⁶, ao falar de Epa de Queiroz, a quen coñeceu e tratou, defíneo como «un gentleman, un maia, un europeo en la más completa acepción de la frase».

2.- Outro aspecto que salienta como moi positivo é a competencia lingüística e comunicativa dos portugueses, o seu coñecemento e dominio de idiomas estranxeiros, coñecemento extensivo a todos os niveis da sociedade, e non como en España «privativo de la high-life», segundo declara, considerando dita competencia como derivada daquel aperturismo a Europa.

Fronte esta competencia comunicativa dos lusos, a ignorancia dos españois que, á maneira do vello crego, só saben ler no propio misal, segundo precisa dona Emilia no citado estudo sobre Eça e Vaamonde.

Recoñecemos, pois, a valoración que a escritora dá ao plurilingüismo e mesmo multiculturalismo e transculturalismo, valoracións que nos revelan, unha vez máis, o carácter de precursora e avanzada ao seu tempo.

E en liña co anterior, merece ser tamén salientada a análise que fai sobre o rol da muller lusa naquela sociedade, salientando o avance da portuguesa que, como di, desceu da xanela manuelina á rúa, e á vez conseguiu que mudase o seu marido, o home portugués, do que cremos non debía ter moi bo concepto dona Emilia, polo menos do home do pobo (non dos afidalgados   —72→   turistas que coñecía das estadías no Balneario de Mondariz), dado que precisamente aparece un portugués como prototipo do «ciumento» nun dos poucos relatos en que o adulterio feminino desemboca en solución «calderoniana». Refírome ao relato «En silencio»¹²⁷ que, certamente, debe pórse en parangón con «El tetrarca na aldea», como explicitamos no capítulo II deste volume.

Canto aos escritores portugueses, aparte dos autores que cita, por exemplo en «La vida contemporánea» ao falar da biblioteca de Valença¹²⁸, ou nas súas crónicas de La Nación¹²⁹, vemos que salienta a valía dos eruditos cando publica en 1891, en Nuevo Teatro Crítico, o estudo «Erudición portuguesa»¹³⁰, onde lemos:

Desgraciadamente prestamos aquí muy escasa atención a lo que se publica en Portugal y a lo que dicen los portugueses ilustrados, que son muchos, y de mucho fuste. Cuando ocurren casos como la presencia del sabio Oliveira Martins -hoy habrá llegado y esta noche hablará en el Ateneo-, nos acordamos de que hay letras lusitanas, y se nos despierta una especie de remordimiento vago y tardío.

Se ben logo, a seguir, en lugar de falarnos de Oliveira Martins, sobre o que cremos debería pasar a informar a eses supostos «iletrados» españois, fa la de Domingo García Peres e dun traballo en castelán, de casteláns e para casteláns, estudo superficial que só ten o interese de insistir na xa manida teoría de que Lisboa, polo seu emprazamento privilexiado, debería ter sido a sé da Corte da Península.

Dona Emilia salienta, pois, como vimos de ver, concretos aspectos positivos no país veciño, aínda que con salvedades, e coa ambigüidade propia desta tan controvertida aínda que fascinante autora que no citado artigo de «Mi Patria» declara:

Portugal es para mí como la América latina. Algo que tengo que reconocer, política y geográficamente, por extranjero, pero que moralmente, afectivamente sobre todo, continúa formando parte de mi patria.

  —73→  

Tras destas precisións está a aversión ao etnocentrismo, aversión que, levada ao extremo, vai afastala do, como ela di, «separatismo regionalista», polo que sente, como veremos, aberta e case obsesiva animadversión.

Para dona Emilia, desde logo, a patria non é a súa infancia (como xa tópicamente se di, parafraseando precisamente a un autor moi admirado pola condesa, Heine). Non o é tampouco a súa tan acariñada/rexeitada Marineda. «Patria» supón espazo hispánico, contexto multicultural baixo o que latexan pasados tempos e pasadas glorias imperiais. No citado artigo, que reproducimos como colofón a este estudo, a condesa precisa o termo de forma máis concisa de como fai, por exemplo, en distintos estudos do volume De mi tierra¹³¹. Vexamos o que escribe en «Mi Patria»:

Mi patria no es sólo la España concreta que el mapa limita y define. Es una España ideal, difusa, que he encontrado en las calles viejas de Brujas, Amberes y Gante; en los cuadros velazquistas de la Exposición Universal francesa.

E prosegue:

[...] Sépanlo los excursionistas portugueses132. Quiéranlo o no, me tienen consigo [...] Mi espíritu, en Portugal, se encuentra en su casa. No sólo me creo dentro de la patria, sino dentro, en el corazón mismo, de la región, de la tierra nativa.

Pasemos agora a ver os aspectos negativos que sinala en Portugal, país para o que reclama unha maior comunicación e integración hispánica.

En primeiro lugar, salienta como negativo o excesivo afrancesamento, con todo o que ten, tamén, de tópico, aspecto que, por certo, xa outros autores como Valera marcaran. A condesa cre achar medio de erradicar a excesiva dependencia lusa do francés, a solución: a aproximación e maior relación de Portugal con España.

Por tanto, a saída dese repertorio contaminado por modelos franceses, de discutida calidade¹³³, que esganan, esmagan e establecen unha espuria   —74→   canonicidade estaría na constitución dun repertorio hispánico que facilitase e presentase resistencia á invasora e esterilizadora influencia gala, «galomanía» que rexeita sen tal vez reflexionar sobre o que ao seu redor acontecía¹³⁴.

Esta denuncia da excesiva interferencia francesa e conseguinte perda de identidade para as letras lusitanas suscitará a polémica de que liñas atrás falamos: o enfrontamento na Revista de Galicia en 1880, na que, tras criticar aos imitadores portugueses da escola zolista, foi contestada por un dos autores aludidos: Cunha Viana. Velaí unha réplica, se non esperada, polo menos prevista pola escritora que declara en «La Revista de Galicia y la escuela realista portuguesa. II»:

Ya me lo presumía yo. Conozco demasiado el temperamento del Sr. Cunha Viana en particular y el de los neófitos literarios en general, para no adivinar de antemano que iba a ponerse hecho una furia con mi ratificación.

Eis unha máis das variadas polémicas que irán desenvolvéndose no transcorrer da vida desta tan singular escritora quen, desde logo potenciaba, dado que, como nesa mesma publicación precisa, consideraba as controversias como

fecundisimas y útiles para estimular y acrecer la actividad del entendimiento, y para instigar a serios estudiosos y a diligentes indagaciones135.

Anos despois Pardo Bazán reiterará a censura ao afrancesamento, para ela, como dixemos, «galomanía». Mais esa denuncia non a fará só pola aculturación que puidese comportar, senón porque, como di, baixo o «pulpo francés», líase en Portugal calquera novelista galo de segundo ou terceiro orde, obliterándose Galdós, o Dickens español, segundo precisa Dona Emilia.

Sitúase, así, de novo, en liña con Valera, que, levado polo iberismo, tamén avogou por libertar á literatura portuguesa, se ben por cuestións de conveniencia política, mentres que a escritora coruñesa quixo manterse no terre o do estrictamente cultural.

Pois ben, as puntualizacións de Dª Emilia sobre esta deficiente comunicación interhispánica figuran nun dos mais famosos escritos sobre a relación   —75→   hispano lusa, de título xa significativo: «Vecinos que no se tratan»¹³⁶, así como noutros textos como «Actores portugueses»¹³⁷ (onde solicita adaptacións de obras e pezas de Tamayo, Ayala, García Gutiérrez e Echegaray) e nas crónicas de La Nación, especialmente na citada n.º 44: «Lo de Portugal», onde informa aos lectores de como nos teatros madrileños non se representan pezas tráxicas do teatro portugués que, como precisa, o público considera como escritas en galego e por iso, da mesma forma que se fai co teatro en catalán, son rexeitadas, non gozando do favor do espectador que concorre aos teatros madrileños.

Eis unha contradicción. O repertorio do teatro portugués, ameazado pola preponderancia do francés, pode achar no español, a xuízo da escritora, complemento, mais non á recíproca. Os prexuízos do público español cara ao galego impiden que naquel polisistema ibérico que propugna (no que supomos consideraría a súas discutidas pezas dramáticas) non convén conceder proxección ao teatro portugués que, como o catalán, prevé será rexeitado.

Conclusión: só a literatura española (da literatura traducida nada se nos di) pode, pois, conformar un sistema central dentro do polisistema literario ibérico. A literatura portuguesa non é unha literatura periférica ou débil, mais si presenta puntos de inflexión que deben subsanarse coa literatura española que, así, vai contribuír á elaboración dun repertorio hispánico, ibérico que, á súa vez, vai integrarse nun macro-polisistema europeo no que figurarían, desde logo, os seus tan admirados conde Tolstoi e Zola, representando así, con grande honor, ás literaturas rusa e francesa, respectivamente.

Tras estas nosas deduccións, retomemos a cuestión da galomanía lusa, e xa en concreto canto o ensino moral dos realistas e a nefasta influencia de Flaubert en Epa, que explicita no volume La cuestión palpitante¹³⁸, onde podemos ler:

En cuanto a la pasión, sobre todo la amorosa, fuera de los caminos del deber, lejos de glorificarla, diríase que se han empeñado los realistas en desengañar de ella a la humanidad, en patentizar sus riesgos y fealdades, en disminuir sus atractivos. De Madama Bovary a Pot-Bouille, la escuela no hace sino repetir con fatídico acento que sólo en el deber se encuentra la   —76→   tranquilidad y la ventura. El portugúes Eça de Queiroz en su novela O primo Bazilio -donde imita a Zola hasta beberle el alma- traza un cuadro horrible bajo su aparente vulgaridad, el del suplicio de la esposa esclava de su culpa.

Diante estas declaracións preguntámonos: ¿Dona Emilia rexeita en Eça a excesiva dependencia de Flaubert ou este rexeitamento remite a unha mera cuestión de tematoloxía? ¿Non estará só rexeitando a presenza do topos da infidelidade, a cuestión da adúltera, estereotipo na novela realista (por certo, magnificamente explicitado mercé Biruté Ciplijauskaité)?

Desde logo, o adulterio é cuestión da que se ocupou Dª Emilia, e non só en diferentes crónicas senón e especialmente no seu corpus narrativo, onde o tratamento se nos revela como moi alonxado do enfoque dos seus coetáneos. Tal vez a iso responda que non valorase, certamente, Madame Bovary, ao seu xuízo «obra moral», se ben recoñecendo que é texto que «pasará a la posteridad» pese a que en el, como se nos di en La cuestión palpitante (p. 221): «Todo es vulgar: el asunto, el lugar de la escena, los personajes», porque «el talento del autor es extraordinario».

Por tanto, salva o talento de Flaubert, aínda que o considere talento desde logo desperdiciado. Así, como destacara xa na Revista de Galicia (25 -V-1880), a raíz da morte do escritor, «las viejas novelas arqueológicas que escribió, a duras penas compensan la escandalosa celebridad de su Madame Bovary», a novela que vai relegar nas súas preferencias perante, por exemplo, Salambó¹³⁹.

Mais voltando xa a Eça de Queiroz (a quen, como vimos, a condesa definía como «un maia, un europeo» e a quen describe con moi positivos trazos físicos), verémolo como o autor de O Primo Bazilio (precisamente o que lle valería o cualificativo do «Flaubert portugués»¹⁴⁰), e se atendemos concretamente ao que declara en «La Literatura francesa. III. El Naturalismo» (p. 45) podemos ler:

[...] Peninsular, portugués y no francés, es el novelista que más cerca ha seguido a Flaubert, aquel Eça de Queiroz, también fino ironista que vai trazar unha alma femenina menos estética, pero no menos real que la de Madama Bovary.

Xuízo que se complementa co que di do famoso romance no xa citado estudo «Un novelista.- Un pintor»:

  —77→  

El Primo Bazilio, a mi parecer, es más verdad, si cabe, que Madame Bovary, y está hecho con una precisión, con una crueldad fría de disector, que coloca a su autor muy cerca del «impasible» Flaubert.

Porén, se ben cremos ver reticencias para esta novela de Eça (como as que xa salientamos sentía polo romance de Flaubert), non é o caso para con Os Maias, novela da que foi entusiasta divulgadora, ou para con outras obras que declara coñecer, como A relíquia.

Por tanto, Dª Emilia di sentirse próxima ao escritor luso, que considera merecedor de integrar o repertorio ibérico, ese repertorio peninsular que podería moderar aquela excesiva influencia francesa, que até certo punto tamén afectaba á novela española, segundo nos di en traballos como «Estudios de literatura contemporánea» da citada Revista de Galicia.

Recapitulando. Eça é, pois, á par de europeo, novelista hispánico de quen di «ni por extranjero lo tengo». En Por Francia y por Alemania¹⁴¹ Pardo Bazán vai dedicarlle un dos seus estudos máis demorados: «Un novelista ibérico (Eça de Queiroz)», texto no que reclama o recohecemento do público español para co autor luso, porque Eça é, como precisa, un escritor que «completa la novela peninsular, dándole la cuerda que le faltaba». E precisamente neste estudo que vimos de anotar é onde, tras reclamar o establecemento das relacións dos países veciños, precisa que «a los portugueses también les importa estudiarnos, leernos con benignidad, reanudar las relaciones con nosotros. Todos iremos ganando».

Mais deixemos agora esta cuestión de Eça de Queiroz, por outra parte xa estudada pola profesora Losada¹⁴², e vexamos unha nova cuestión que se nos suscita á par desta preocupación pola invisibilidade das letras lusitanas en España e, en reciprocidade, a invisibilidade das letras españolas en Portugal.

A unha persoa da talla intelectual da condesa non lle escapan as chatas e os erros españois. En primeiro lugar, xunto á xa anotada ignorancia dos idiomas estranxeiros, o español, a xuízo da condesa, denota incapacidade, ou mellor desinterese, por ler portugués, idioma que non ofrece, segundo a autora,   —78→   maiores dificultades a un hispano. Non fala, nen por asomo, dun galego, pese a que, por exemplo, en De mi tierra¹⁴³, declara a relación xenética, a orixe común de ambas as linguas.

En segundo lugar, outra chata que Dona Emilia asinala nos españois é o feito de posuír unha competencia literaria mediatizada polas traduccións desde o francés, traduccións secundarias, de aí que en España se coñezan os autores rusos e non os lusitanos, porque estes non gozan da vantaxe de ter o francés como lingua intermediaria, á par de outras cuestións e dificultades que a condesa salienta como inconvenientes para o acceso á literatura en portugués¹⁴⁴.

Parécenos singular que, denunciando a invisibilidade das letras portuguesas en España, por exemplo, en Nuevo Teatro Crítico, publicación da que é propietaria, directora e única redactora, cite insistentemente, como novidade literaria, os textos do «Conde Tolstoi», á par de autores franceses, e mesmo ingleses e alemáns, omitindo ostensiblemente aos portugueses dos que apenas fala.

Para Emilia Pardo Bazán, como ela di, «mi tierra» é Galiza; «mi pueblo», A Coruña, a súa Marineda, e do que opinaba da Patria, dada a amplitude que dá ao concepto de hispánico, case remontándose a época imperial de dominio en Flandes (fixémonos que fala de Brujas, Amberes e Gante no escrito que figura como colofón), non podemos menos que reconecer un furibundo españolismo, desde o cal todo o máis aceptará asumir o tópico de declararse cidadá do mundo, mundo por suposto hispánico, aquel no que, como se dicía na escola franquista, non se puña o sol, e mundo en que Portugal sería algo así como unha «España chica», segundo indica nun dos xa citados artigos de Por la Europa Católica.

No que respecta a Galiza, tanto en De mi tierra como en determinadas crónicas de La Nación, ou mesmo na obra de ficción, fai unha moito destacada declaración de amor. Canto ás xentes galegas, xa noutros estudos abordamos, por exemplo, a figura da muller, por antonomasia a muller rural. Porén, canto á lingua e ás letras galegas debemos ser cautelosos e atender ás súas ambigüidades e contradiccions, que en moitos casos remiten ás mudanzas derivadas do paso do tempo, do transcorrer dos anos, cando non a preferencias e simpatías persoais de que falamos en varios lugares deste volume.

  —79→  

De ler mos con atención De mi tierra, achamos unha rectificación na p. 54. Vexámola: a condesa confesa ter falado con Teófilo Braga da precisa proxección a Europa dos escritores galegos que, a o seu xuízo, deberían ler á par dos portugueses, os casteláns, franceses, etc.¹⁴⁵ A posterior palinodia obedece a un temor, case terror, aos separatismos, actitude que a leva a confinar a nosa literatura no folclórico, co que resulta contradictorio o anti-etnocentrismo sinalado¹⁴⁶ (se é que non desexamos xa entrar en novas interpretacións encol da relación da condesa co Rexurdimento, de que falamos no capítulo I deste libro).

Aquel «terror», case fixación, que cremos que o correr dos anos agudizou (en certo modo, pola ausencia de amigos que como Giner apoiaban a liberdade de criterio), aínda a conducirá a máis, a afirmar que o propio pobo galego rexeita todo o que implica separatismo, ou integración en Portugal.

Dona Emilia para a súa argumentación convoca nada menos que a Tirso e Mari-Hernández La Gallega, citación xa tópica, e citación para a que non sempre a condesa tivo en conta a cautela con que compre ler ao dramaturgo (cautela que precisaría tempo despois Azorín a respecto desta mesma peza e a súa utilización como citación inconveniente).Vexamos, pois, esta cuestión do «antilusismo» no seu Discurso na sesión inaugural do Centro Gallego de Madrid, de 5 de maio de 1902, discurso no que lemos:

[...] En todo el Renacimiento y en el período de decadencia española no se aprecia en Galicia indicio alguno de descontento, y es señal clara de nacionalismo acérrimo su mismo odio a Portugal, tan donosamente patentizado en María Hernández la Gallega.

Eis unha diferencia máis con Manuel Murguía e co seu bo amigo Eduardo Pondal, a quen dedica destacada e sentida nota necrolóxica, entre outros lugares, en La Nación de Buenos Aires, onde vemos que, singularmente, e excepcionalmente, conta co bergantiñán para a conformación daquel repertorio hispánico que postula. Así o expón:

  —80→  

Entre las varias literaturas que integran el conjunto de la española propiamente dicha, figuran las regionales: galaica y catalana en primer término. [...] En una antología donde figurasen los quince o veinte poemas líricos más hermosos de nuestra época tiene su sitio, por derecho propio, «La campana de Anllóns».

Agora ben, esa hispanofilia que preside o seu iberismo (iberismo todo o máis acolledor e paternalista para as letras lusitanas, ao seu xuízo, ovellas descamiñadas pola «galomanía»), non pode menos que suscitar a dúbida que abordamos nun derradeiro epígrafe:

Non é posíbel rastrexar nos textos da escritora coruñesa unha actitude definida cara, por exemplo, a cuestión do «Ultimátum», aspecto tratado pola profesora Vázquez Cuesta no estudo que figura na nota n.º 3, no que se incorpora un texto publicado en Anatema e que supón, ao noso xuízo, un escrito moito de saír do paso nun intre enormemente tráxico para a nación veciña, acontecemento que achou, certamente, amplo eco en distintos estamentos da sociedade española da época.

De considerarmos outros textos de cara a establecer as nosas conclusións, debemos salientar outros dados. Por exemplo, a relación da condesa con coñecidas figuras do contexto cultural portugués, como coa xa presentada xornalista Guiomar Torrezão, que reaparece dez anos despois en Nuevo Teatro Crítico, no derradeiro número, en relación coa publicación lisboeta Almanach das Senhoras. 1894. Aparte, temos noticias da relación de ambas as escritoras por dúas cartas que figuran nas Cartas inéditas a Emilia Pardo Bazán nunha das que vemos que Dona Guiomar Torrezão escribe¹⁴⁷:

Faltaria a todos os deveres, se demorasse mais tempo o agradecimento que devo á sua gentileza, ao offerecimento valiosissimo do seu retrato, dos seus livros! Estou-os lendo, em rápidos instantes roubados á minha vida laboriosa, cercada de preocupaçôes e de trabalhos; quando terminar, escreverei d'elles no meu jornal, Diario Illustrado, e no Almanach das Senhoras.

  —81→  

Prosegue logo:

[...] Traduzirei um dos seus livros e farei com que Portugal admire o singular talento que honra a Hespanha. Nâo se esqueça Vª. Exª. do seu artigo para o Almanach das Senhoras. Creio que Eça de Queiroz já nâo está em Lisboa, nâo posso por conseguinte cumprir os desejos de Vª. Exª. [...]

Vemos, así, que Dª Emilia obtén a promesa de que se vai recensionar ou estudar a súa obra no Diario ou no Almanach, á vez que se lle informa de que vai ser traducida para que en Portugal se recoñeza o seu indubidábel talento.

En certo modo, dona Guiomar sería equivalente a A. Sinisca Luci, de quen sabemos pola Corrrespondencia de España (12-IV-1895), foi a traductora para o italiano dos textos da escritora coruñesa.

Mais vexamos agora outra cuestión para a que tamén consideraremos textos epistolares, aínda que confesemos as nosas reticencias para con este tipo de documentos, dado que o contido remite e está condicionado por unha relación interpersonal e en virtude dun destinatario concreto que impón a súa presencia. Aínda así, consideraremos o epistolario Pardo Bazán-Galdós, onde lemos:

Me he propuesto vivir exclusivamente del trabajo literario sin recibir nada de mis padres, puesto que si me emancipo en cierto modo de la tutela paterna, debo justificar mi emancipación no siendo en nada dependiente; y este propósito, del todo varonil, reclama en mí fuerza y tranquilidad [...] De los dos órdenes de virtudes que se exigen al género humano, elijo las del varón... y en paz.148

Deixando xa aparte este seu criterio sobre profesionalidade e xénero, e xa só centrándome nas meras cuestións pecuniarias, lóxicas nunha profisional das letras¹⁴⁹, debemos considerar que da mesma forma que o Nuevo Teatro   —82→   Crítico ten moito de «inversión», de promoción persoal, de función propagandística da autora e propietaria (de al que non en balde repita as súas propias obras na contraportada e dea cumprida conta da aparición das traduccións ao francés), en toda esta preocupación polo país veciño non deixa de latexar o interese pola proxección do repertorio literario español dentro do que a condesa era consciente de que, como narradora, debía ocupar destacado lugar.

Perante o corpus que vimos de considerar, temos a evidencia de que hai máis que un simple ofrecemento da condesa nun rol próximo ao de axente de mercado, en función da potenciación e colaboración para a constitución dun novo repertorio que subsanase a «galomanía» portuguesa, mercé a incorporación de literatura traducida desde o español. A diferencia de Domingo García Peres, que intercambiaba textos diversos de destacados autores como Menéndez Pelayo, Cánovas e Víctor Balaguer, a condesa promete facilitar os seus propios.

Dona Guiomar, de certo, debeu representar, polo menos nun momento dado, a función de enlace de valor para esta finalidade, un rol de intermediaria para a proxección das obras da escritora corunesa no país en que ela sabe triúnfa Castelo Branco, autor de quen declara sentirse próxima, por recoñecer na súa creación aspectos do mundo rural com úns a Portugal e Galicia, e por tanto presentes en moitos dos textos narrativos ambientados no entorno rural, naquela súa «terra».

Así, pois, a Dona Emilia preocupáballe o intercambio de libros (por cada un que recibise, enviaría un dos seus, promete a dona Guiomar). Sabía ben da relevante función da crítica, que nos consta coidaba, e a señora Torrezão, ademais, non só ía ser crítica e estudiosa no Diario Ilustrado e no Almanach das Senhoras, tamén sería a traductora e, mesmo, a intermediaria para facer chegar a Eça, supomos, diferente material, segundo lemos no epistolario citado¹⁵⁰.

Esta é, por suposto, a nosa lectura e interpretación desde o corpus que manexamos. Evidentemente, discutíbel. Non o é o interese de Pardo Bazán por establecer comunicacións interliterarias. Eis un aspecto común a outro escritor, non desde logo apreciado pola condesa: Curros. E é un aspecto máis que os relaciona, á par que os distancia, porque o celanovés, de certo, foi divulgador da literatura portuguesa en España, desde El País, sendo director, mentres que a condesa, aínda que non dubidamos que divulgou a obra de Eça, móstrasenos máis interesada pola proxección da literatura española, e pola súa propia obra, en Portugal.

Dona Emilia denunciou, certamente, a invisibilidade da literatura española nas librerías lisboetas (que ela di chegar a emendar mercé a súa información e   —83→   aportes bibliográficos: así o indica na citada Crónica n.º 44 de La Nación). Dona Emilia revelou e denunciou a desafección do público portugués por dramaturgos españois (desafección reciproca, como vimos de salientar). Dona Emilia desexou un polisistema literario ibérico, ou macro-polisistema europeo que subsanase cantonalismos, e á vez mimetismos empobrecedores. E sobre todo dona Emilia, escritora profesional, preocupouse da proxección das súas propias creacións que sabía podían ser valoradas alén das terras miñotas, máis alá da raia, porque prevía que o lector luso, o receptor portugués, acharía máis asumíbel a conducta dos Ulloas que a de Emme Bovary & familia¹⁵¹, por poñer un caso.

De certo, no recoñecemento da narrativa de Castelo Branco (admiración que por certo compartiu con Unamuno) tiña que abrigar esperanzas para o recoñecemento propio. E no recoñecemento da existencia dun subsistema literario de novela de pazo, no que necesariamente a escritora coruñesa sabía tiña que ocupar destacadísimo posto de honor, segundo ten demostrado o coñecido estudo de B. Varela Jácome¹⁵², víase, sen dúbida apoiada para as súas aspiracións. Así, Pardo Bazán, cremos, comprendeu que a súa narrativa podía presentar aceptabilidade, compatibilidade e á vez rol innovador para coa literatura receptora, a portuguesa que, pola súa excesiva dependencia da francesa, se estaba entregando a autores de segundo orde, á vez que acusaba un exceso de mimetismo que petrificaba aquel sistema cara un repertorio invariábel e obsoleto.

O iberismo era, pois, magnífica solución. Mais non iberismo político. E por moito que a condesa compartira mesa no Banquete do Buen Retiro, nada nos di da unión federativa de que falaba por aquelas épocas Ángel Ganivet. A condesa limitábase ao iberismo no cultural, aproximación en liña con Antero de Quental e Oliveira Martins (aproximación que veremos defendeu tamén ao seu bo amigo Unamuno).

Canto aos escritores galegos, nese propósito de canonización de literatos ibéricos, pouco espacio ían gozar. Rosalía ficaría, con outros moitos, enchousada, engaiolada, no gueto do folclorismo. Distinto sería o caso da poética de Pondal quen, aparte de amigo que lle merece sentida necroloxía, é autor admirado porque, como di a escritora, Queixumes dos pinos «es uno de los libros de mayor originalidad poética que conozco».

  —84→  

Certamente esta «Crónica de España» de La Nación en que se asume a figura e obra do poeta de Ponteceso, supón un moito afortunado estudo do poeta bergantiñán, superior ao máis popular «Luz de luna» de De mi tierra. E é crónica que necesariamente modifica determinados clichés que se veñen aplicando á relación da condesa con Galiza.

Porén este recoñecemento de Pondal, que cremos transmite ao seu ben coñecido Padre Blanco¹⁵³, de quen falamos no capítulo I deste volume, non o podemos facer extensivo aos autores portugueses aos que, con excepcións como Eça (remitimos de novo ao estudo da profesora Losada sobre o particular), non cremos que coñecera coa mesma profundidade coa que coñeceu, como indica Germán Gullón¹⁵⁴, G. Sand, Flaubert, los Goncourt, Daudet ou Zola, e por suposto Tolstoi. Dona Emilia merecer, merecía ser titular da Cátedra de Literatura Contemporánea de las Lenguas Neolatinas; porén canto á literatura portuguesa, o seu coñecemento parécenos un tanto restrinxido.

En suma, vemos en Pardo Bazán o aprecio por un país, Portugal, do que ás veces fala como axencia de turismo en promoción, presentando un Portugal demasiado típico. Un «topos». Un país que, para a clase media de recursos, supuña a moda dos comboios e dos balnearios e que, anos despois, en 1910 e 1912 (como sabemos por La Nación e polos textos de «La vida contemporánea»), sendo Dª Emilia xa condesa, e por suposto máis convencida monárquica, evoca con saudade, moi na liña do ubi sunt, confrontando aquel pasado afidalgado a este presente de «desmanes» que ela achaca ao cambio de réxime político.

De todas as formas, fagamos unha precisión: lemos na citada crónica n.º 62 de La Nación, «Lo de Portugal» (p. 565): «Yo, no tengo a Portugal gran afición, he solido visitarlo [...]». Poda que sexa gralla de imprensa, como outras que detectamos (pese ao coidado da edición) e tal vez debamos ler ben eliminando a negación ou reiterando o pronome: «Yo, yo tengo a Portugal...». Ora, pode non ser gralla e deberse ao rexeitamento que nesa altura da súa vida provoca na condesa a situación no país veciño que ela define, liñas máis adiante, como violenta e anárquica.

De certo, o país mudara naqueles anos, mais tamén a escritora, que pasou a actitudes máis radicais e conservadoras, en parte, como indican os seus biógrafos (estou pensando en P. Faus), pola influencia do fillo e xenro e pola falla, pola ausencia daquelas amizades (estou pensando en Giner) que, como   —85→   ela mesma recoñecía, dirixiron e aconsellaron a súa vida, levándoa cara a tolerancia, o aperturismo de que fixera gala en etapas vitais anteriores.

De certo, a vida de Dª Emilia foi longa para aquela época. É lóxico que se presentasen mudanzas e rectificacións nas súas apreciacións. De centrármonos só nas dúas derradeiras décadas do século XIX, recoñeceremos que a condesa de Pardo Bazán de ningunha forma ve en Portugal a nación que naquel momento representaba para un importante sector da sociedade ilustrada a opresión imperialista do goberno británico. Dª Emilia evade a cuestión da crise do «Ultimátum» e, pese a participar en certos actos de solidariedade co país veciño, limitouse ao cultural, obviando cuestións de índole social ou política, aspectos que a aconsellarán despois, xa no século XX, a renunciar á organización de actividades culturais e literarias en El Ateneo, por mor do posicionamento dos intelectuais portugueses en disensión co elemento oficial.

Hoxe, mercé edicións como a de J. Sinovas podemos ter doado acceso a publicacións como La Nación, e podemos revisar o noso criterio sobre a actitude de Pardo Bazán a respecto daquel polisistema ibérico de que vimos de falar. Eu vexo a Dª Emilia máis que difusora da Literatura Portuguesa en España (que en casos concretos, como con Eça, si o foi) e, en reciprocidade, propagandista das letras españolas en Portugal, propagandista da novela española, do seu estimadísmo Galdós e, por suposto, da súa propia obra, cuestión Tóxica en quen quixo e logrou ser unha profesional das letras, unha literata, a escritora e novelista que, efectivamente, con Galdós e Clarín, se revela como un dos más fortes pilares da narrativa hispánica do seu tempo.

Mi patria (El Regional, 2-IV-1902)                 Portugal es para mí como la América latina. Algo que tengo que reconocer, política y geográficamente, por extranjero, pero que moralmente, afectivamente sobre todo, continúa formando parte de mi patria. Mi patria no es sólo la España concreta que el mapa limita y define. Es una España ideal, difusa, que he encontrado en las calles viejas de Brujas, Amberes y Gante; en los cuadros velazquistas de la Exposición Universal francesa; en los versos heroicos, resonantes como espuelas de   —86→   caballero, de Cyrano; en las costumbres tradicionales de Chile y Méjico; en cuanto persiste de nuestra alma, diseminado por todas las tierras del mundo, que ensanchamos, conquistamos y fertilizamos con nuestra sangre en edades más dichosas. ¿Cómo, pues, no he de ver a Portugal incluído en mi España, en la España mayor que la natural, de mis entusiasmos? Esa impresión penosa de aislamiento que se sufre al cruzar la frontera y meterse en país ajeno y extraño, no la he percibido nunca al pasar de la orilla gallega a la orilla lusitana del dulce Miño. Sépanlo los excursionistas portugueses. Quiéranlo o no, me tienen consigo. Si Portugal me rechazase, yo volvería, como el ave terca en labrar nido donde le place y siente calor de sol y abrigo de techo familiar. Llámenme extranjera, enhorabuena. Mi espíritu, en Portugal, se encuentra en su casa. No sólo me creo dentro de la patria, sino dentro, en el corazón mismo, de la región, de la tierra nativa. Emilia Pardo Bazán